Σαν σήμερα…
Τα 96 κλείνει σήμερα ο Μίκης Θεοδωράκης, αυτός ο γίγαντας του παγκόσμιου πολιτισμού...
«Τραγούδι του νεκρού αδελφού»
Αν και έχω ξαναγράψει, αποσπασματικά, για το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού», σκέφτηκα φέτος, με αφορμή την επέτειο των γενεθλίων του, να κάνω μια εκτενέστερη αναφορά, κυρίως, στις δισκογραφικές εκδόσεις αυτού του εμβληματικού έργου.
Στα 1960 - 1961 ο Μίκης Θεοδωράκης έγραψε τα κείμενα, τους στίχους και τη μουσική για το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού». Ενός έργου για τα πάθη της Ελλάδας του Εμφυλίου, που ολοκληρώνεται με το ενωτικό μήνυμα «Ενωθείτε βράχια, βράχια, ενωθείτε χέρια, χέρια». Μαζί με τα τραγούδια με τους δικούς του στίχους, ο Μίκης Θεοδωράκης συμπεριέλαβε και το «Νανούρισμα» («Κοιμήσου αγγελούδι μου») σε στίχους Κώστα Βίρβου, που είχε ήδη ηχογραφηθεί.
Η παράσταση ανέβηκε στις 15 Οκτωβρίου του 1962 στο θέατρο «Καλουτά» από το «Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο» του Μάνου Κατράκη, σε σκηνοθεσία του Πέλου Κατσέλη, σκηνικά και κοστούμια του Νίκου Νικολάου και χορογραφίες της Ζουζούς Νικολούδη.
Τον θίασο αποτελούσαν ο Μάνος Κατράκης, η Βέρα Ζαβιτσιάνου, η Δέσποινα Μπεμπεδέλη, η Μαρία Κωνσταντάρου, ο Νίκος Ξανθόπουλος, ο Θεόδωρος Έξαρχος, η Μπέττυ Αρβανίτη και άλλοι ηθοποιοί. Λαϊκός τραγουδιστής ήταν βεβαίως ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, μπουζούκια έπαιζαν ο Λάκης Καρνέζης με τον Κώστα Παπαδόπουλο και χόρευαν οι λαϊκοί χορευτές Λ.Απυρανθίτης, Λ.Μίχας και Ζ.Σοκορέλης. Συμμετείχε επίσης μια μικρή ομάδα παντομίμας με μια μάνα και δυο αδέλφια με τη Ζουζού Νικολούδη, τη Λυδία Γραβάνη, τον Κ.Φραγκόπουλο και τον Κ.Καραγιώργη. Σε αυτή την παράσταση ακουγόταν από τον Θεόδωρο Έξαρχο, που υποδύοταν τον Τάκη, τον αρχηγό των δεξιών, η περίφημη φράση «Χαίρε Μπιθικώτση με την ξυλένια φωνή!»
Η πρώτη μουσικοθεατρική παρουσίαση, είχε γίνει στις 20 Απριλίου 1962 στο θέατρο «ΡΕΞ» από το «Ελληνικό Χορόδραμα» σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη, σενάριο Σπύρου Βασιλείου και χορογραφία Ραλλούς Μάνου. Εκεί τα «γυναικεία» τραγούδια τα έλεγε η Ντόρα Γιαννακοπούλου.
Στο πρόγραμμα που ακολουθεί, που προέρχεται από ένα βιβλιαράκι με το σενάριο της παράστασης, που κυκλοφόρησε τότε από τις εκδόσεις «Γκόνη», μπορείτε να διαβάσετε όλους τους συντελεστές.
Τρία κείμενα του Μίκη...
Στο ίδιο έντυπο, υπήρχε ένα κείμενο του Μίκη Θεοδωράκη, αφιερωμένο στην ελληνική νεολαία:
«15 Οκτωβρίου 1962. Ημέρα της προμέρας του έργου στο θέατρο ΚΑΛΟΥΤΑ.
Αφιέρωμα στην Ελληνική Νεολαία.
Η πιο στέρεη ελπίδα της νεολαίας μας είναι οι αγώνες της γενιάς μας. Αυτούς πρέπει να γνωρίσει καλά για να εμψυχωθεί, να αμυνθεί, ν’αγωνιστεί, ν’αντέξει και τέλος να νικήσει.
Μέσα στη βαθειά, στη σωστή και ολοκληρωμένη γνώση του παρελθόντος, της ιστορίας μας, βρίσκεται το αληθινό μέλλον της νεολαίας μας.
Κι αυτή την ιστορία, στην πιο βίαιη, στην πιο υψηλή της στιγμή, την πλάσαμε εμείς, η ΓΕΝΙΑ ΜΑΣ.
Είμαστε περήφανοι γι’αυτήν!
Κι αν η καρδιά μας βρίσκεται αδιάκοπα κοντά στους σκοτωμένους φίλους, στους ΝΕΚΡΟΥΣ ΑΔΕΛΦΟΥΣ, είναι για να βοηθάει τη σκέψη μας να μένει υψηλή και αδάμαστη πάνω από τα προκεχωρημένα ορόσημα του ανθρωπισμού, που χάραξαν με το θάνατό τους.
Και μια σπιθαμή πιο πίσω θα’ταν προδοσία». (1)
Όπως επίσης θυμάται ο Μίκης Θεοδωράκης:
«Στα 1961, όταν στην Επίδαυρο ανεβάζαμε τον ΑΙΑΝΤΑ του Σοφοκλή, θυμάμαι ότι μείναμε με τον ανδρικό χορό στο άδειο θέατρο. Ήταν μεσημέρι, όμως ο καυτός ήλιος του Ιουλίου δεν μας εμπόδισε να τραγουδάμε έως ότου τελειοποιήσουμε σε τριφωνία το ΟΝΕΙΡΟ. Είναι λοιπόν συμβολικό το ότι τα κυριότερα τραγούδια από το ΝΕΚΡΟ ΑΔΕΛΦΟ πρωτακούστηκαν στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου και μάλιστα απ' τον ανδρικό χορό του Εθνικού (Βασιλικού τότε) Θεάτρου. Απ' το Θέατρο έως τις ταβέρνες στο Λυγουριό, οι νέοι ηθοποιοί τραγουδούσαν σε παρέες αγκαλιασμένοι το ΕΝΑ ΔΕΙΛΙΝΟ, τον ΠΑΥΛΟ ΚΑΙ ΤΟ ΝΙΚΟΛΙΟ ή ΣΤΑ ΠΕΡΙΒΟΛΙΑ με κορυφαίο το ΕΝΩΘΕΙΤΕ ΒΡΑΧΙΑ ΒΡΑΧΙΑ. Ήταν τότε που μέσα σε γενικό ενθουσιασμό τους υποσχέθηκα πως αν κέρδιζα το πρώτο βραβείο αξίας 70.000 δραχμών στο Β' Φεστιβάλ Τραγουδιού που οργάνωνε το ΕΙΡ εκείνες τις μέρες στον Ιππόδρομο, θα διέθετα όλο το ποσόν στις ταβέρνες του Λυγουριού που, μετά τη δεύτερη παράσταση του ΑΙΑΝΤΑ, θα ήταν ανοιχτές σε όλους... Ώστε να γίνει η Γιορτή απ' τη μια ως την άλλη άκρη του χωριού. Με κεντρικό πυρήνα φυσικά τον Χορό που θα παρουσίαζε σε πρώτη εκτέλεση τα τραγούδια του ΝΕΚΡΟΥ ΑΔΕΛΦΟΥ. Έτσι κι έγινε!» (2)
Ένα από τα τραγούδια του έργου, δεν κατάφεραν να περάσουν τους «σκοπέλους» της λογοκρισίας. Ο Μίκης Θεοδωράκης αναφέρει σχετικά:
«Ήταν τόση και τέτοια η ιδεολογική - και όχι μόνο - τρομοκρατία που συνόδεψε το έργο απ’ την πρώτη του κιόλας παράσταση, που κι αυτοί ακόμα που ενθουσιάστηκαν είτε μίλησαν δημόσια θετικά (Αλέξης Σολωμός: “Είναι το πρώτο έργο ελληνικού επικού θεάτρου”), στη συνέχεια σιώπησαν συνετά, φοβούμενοι προφανώς την κατακραυγή των κορυβαντιώντων αντιπάλων μου. Όμως, όπως ήταν φυσικό, η λυσσαλέα αντίδρασή τους δεν μπορούσε να φτάσει τη μουσική του έργου. Έτσι ευθύς μόλις κυκλοφόρησε ο δίσκος, αφού ταλαιπωρήθηκε στις Συμπληγάδες της λογοκρισίας που αφαίρεσε τελικά την ΑΛΥΣΙΔΑ, η απήχηση του στο πλατύ κοινό υπήρξε εκτεταμένη και συνεχής». (3)
Αυτό που δεν γνωρίζουμε σήμερα, είναι αν ο Μίκης Θεοδωράκης πρόλαβε τότε να ηχογραφήσει την «Αλυσίδα» και το τραγούδι λογοκρίθηκε μετά ή αν δεν ηχογραφήθηκε ποτέ.
Τα τραγούδια και οι επανεκδόσεις
Οι ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν το 1961 και 1962 για τα τραγούδια του έργου, ήταν οι εξής:
1) Δοξαστικό – Ορχηστρικό
2) Απρίλης – Γρηγόρης Μπιθικώτσης
3) Το όνειρο (Δυο γιους είχες μανούλα μου) – Γρηγόρης Μπιθικώτσης
4) Νανούρισμα (Κοιμήσου αγγελούδι μου) (στίχοι: Κώστας Βίρβος) Γιώτα Λύδια
5) Ένα δειλινό – Γρηγόρης Μπιθικώτσης
6) Προδομένη αγάπη – Γιώτα Λύδια
7) Τον Παύλο και τον Νικολιό – Γρηγόρης Μπιθικώτσης
8) Στα περβόλια – Γρηγόρης Μπιθικώτσης
9) Δοξαστικό – Γρηγόρης Μπιθικώτσης & Χορωδία
10) Νανούρισμα (Κοιμήσου αγγελούδι μου) (στίχοι: Κώστας Βίρβος) Δέσποινα Μπεμπεδέλη
11) Προδομένη αγάπη – Βέρα Ζαβιτσιάνου
12) Το όνειρο (Δυο γιους είχες μανούλα μου) – Γρηγόρης Μπιθικώτσης & Αλέκα Παΐζη
13) Στα περβόλια – Γρηγόρης Μπιθικώτσης
14) Δοξαστικό – Γρηγόρης Μπιθικώτσης
Η ενορχήστρωση και η διεύθυνση ορχήστρας έγιναν από τον Μίκη Θεοδωράκη κι έπαιξαν οι μουσικοί: Κώστας Παπαδόπουλος & Λάκης Καρνέζης (μπουζούκι), Γιάννης Διδίλης (πιάνο), Σταύρος Πλέσσας (κιθάρα). Δυστυχώς στις επανεκδόσεις του δίσκου δεν αναγράφονται οι μουσικοί που παίζουν σαντούρι, κλαρίνο και τα υπόλοιπα όργανα.
Οι περισσότερες ηχογραφήσεις πραγματοποιήθηκαν τον Οκτώβριο του 1962 στα studio της Columbia από τον Νίκο Κανελλόπουλο, το εικαστικό του εξωφύλλου ήταν του Νίκου Νικολάου και η διεύθυνση παραγωγής του Τάκη Β.Λαμπρόπουλου. Η πρώτη έκδοση του δίσκου πραγματοποιήθηκε το 1962 (ή αρχές του 1963).
Ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης είναι πραγματικά, ανυπέρβλητος… Στα «ιερατικά» (όπως τα χαρακτήρισε ο συνθέτης) ζεϊμπέκικα, όπως είναι το «Δυο γιούς είχες μανούλα μου», το «Ένα δειλινό», «Τον Πάυλο και το Νικολιό» και πολύ περισσότερο στα «Περβόλια», ο ερμηνευτής ξεπερνά τον ίδιο του τον εαυτό. Ειδικότερα στο κουπλέ από τα «Περβόλια» ακούγεται τόσο λυρικός, σαν να πρόκειται για άλλον τραγουδιστή…
Επειδή με τις επανεκδόσεις των δίσκων και τα τραγούδια που περιέχει η κάθε μια από αυτές, επικρατεί μια μικρή σύγχυση, νομίζω πως αξίζει να αναφερθούμε αναλυτικά σε κάποιες ηχογραφήσεις και εκδόσεις.
Τα τραγούδια «Κοιμήσου αγγελούδι μου» και «Προδομένη αγάπη» με την Γιώτα Λύδια ηχογραφήθηκαν στις 19 Οκτωβρίου 1961. Το «Κοιμήσου αγγελούδι μου» κυκλοφόρησε σε δίσκους 45 στροφών (Columbia SCDG – 3059 και BAMBINO – 3059), μαζί με τον «Κρητικό χορό», ενώ το «Προδομένη αγάπη» συμπεριλήφθηκε πρώτη φορά στο lp από το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού». Το «Νανούρισμα» συμπεριλήφθηκε και σε ένα μικρό δίσκο, που παίζει στις 33 στροφές, που κυκλοφόρησε - άγνωστο πότε - στη Βουλγαρία από την Balkanton, μαζί με τα τραγούδια «Στο έρημο λιμάνι» και «Κάποιο πρωινό στον Πειραιά» με τον Πάνο Γαβαλά και τη Ρία Κούρτη και «Το ψωμί είναι στο τραπέζι» με τον Γιάννη Πουλόπουλο και χορωδία.
Επίσης, τα τραγούδια «Απρίλης» και «Ένα δειλινό» εκδόθηκαν το 1964, στις ίδιες εκτελέσεις, σε 45άρι His master’s voice με κωδικό 7PG 3491.
Τα τραγούδια «Το όνειρο» με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και την Αλέκα Παΐζη (Νο 12), «Στα περβόλια» και «Δοξαστικό» με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση (Νο 13, 14) ηχογραφήθηκαν με «ηλεκτρικά» μπουζούκια, μάλλον, με αφορμή την πρώτη μουσικοθεατρική παρουσίαση τον Απρίλη του ‘62 στο ΡΕΞ από το Ελληνικό Χορόδραμα. Οι εκτελέσεις αυτές κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά από την Columbia το 1988 στην κασετίνα 10 δίσκων «Θεοδωράκης».
Όσον αφορά τις εκδόσεις του μεγάλου δίσκου, στο οπισθόφυλλο της έκδοσης με την βυσσινί ετικέτα της His master’s voice και κωδικό GCLP 5, στα τραγούδια «Νανούρισμα» και «Προδομένη αγάπη» αναγράφεται ως ερμηνεύτρια η Γιώτα Λύδια κι έτσι ακούγονται και τα τραγούδια στο δίσκο. Με τη φωνή της Γιώτας Λύδια. Η «Προδομένη αγάπη» ξεκινά με την ίδια εισαγωγή του κλαρίνου, που υπάρχει και στην εκτέλεση της Βέρας Ζαβιτσιάνου. (Έχω εντοπίσει και μια έκδοση της ίδιας εποχής, με το ίδιο οπισθόφυλλο, την ίδια ετικέτα και τον ίδιο κωδικό, με τη μικρή διαφορά ότι πάνω αριστερά και δεξιά στο οπισθόφυλλο, δεν υπάρχει το σήμα της His master’s voice και ο κωδικός. Δυστυχώς δεν έχω αυτή την έκδοση στα χέρια μου. Εικάζω όμως, πως δεν έχει διαφορές με αυτήν που προανέφερα).
Με τον ίδιο κωδικό και την ίδια ετικέτα (με τη διαφορά ότι το βυσσινί φόντο, έγινε κόκκινο), κυκλοφόρησε, λίγο πριν ή λίγο μετά, μια έκδοση στην οποία μπήκαν για πρώτη φορά οι εκτελέσεις του «Νανουρίσματος» με την Δέσποινα Μπεμπεδέλη και της «Προδομένης αγάπης» με την Βέρα Ζαβιτσιάνου και την κραυγή «Φύγε Παύλο!» στο τέλος του τραγουδιού.
Η επόμενη έκδοση (δεν ξέρουμε την ακριβή χρονολογία κυκλοφορίας) δεν έχει καμία διαφορά, όσον αφορά το εμπροσθόφυλλο και τον κωδικό. Η ετικέτα είναι διαφορετική (υπάρχει η κόκκινη της His master’s voice με το σκυλάκι σε μπλε φόντο) και σε αυτή την έκδοση συμπεριλήφθηκαν οι ηχογραφήσεις της Μπεμπεδέλη στο «Νανούρισμα» και της Ζαβιτσιάνου στην «Προδομένη αγάπη» με το «Φύγε Παύλο» στο φινάλε.
Το «Νανούρισμα» με την Δέσποινα Μπεμπεδέλη υπάρχει επίσης στις δυο πρώτες εκδόσεις της συλλογής «Μίκης Θεοδωράκης Αριθ.2» (His master’s voice - GCLP 8») με τις ετικέτες της His master’s voice. Η πρώτη κυκλοφόρησε το 1964 και η δεύτερη μερικά χρόνια μετά, ενώ στη μεταχουντική έκδοση του δίσκου, με τη γαλάζια ετικέτα της Columbia και κωδικό 2J 062-70209, στο οπισθόφυλλο γράφει «Δέσποινα Μπεμπεδέλη», αλλά στο δίσκο ακούγεται η εκτέλεση με τη Γιώτα Λύδια! Επίσης, το «Νανούρισμα» με την Δέσποινα Μπεμπεδέλη συμπεριλήφθηκε στην κασετίνα 10 δίσκων «Θεοδωράκης».
Όσον αφορά την «Προδομένη αγάπη» με τη Βέρα Ζαβιτσιάνου, η κραυγή «Φύγε Παύλο» στο τέλος του τραγουδιού, για άγνωστους λόγους, αφαιρέθηκε από όλες τις επανεκδόσεις του δίσκου που ακολούθησαν και αντικαταστάθηκε από ένα άθλιο μοντάζ, με επανάληψη της προηγούμενης φράσης και απότομο φινάλε. Αυτή η εκδοχή συμπεριλήφθηκε και σε όλες τις εκδόσεις των cd. Για την ιστορία να αναφέρω πως η «Προδομένη αγάπη» με τη Ζαβιτσιάνου συμπεριλήφθηκε επίσης σε δυο από τις πρώτες συλλογές τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη, στην κασετίνα τριών δίσκων «5 χρόνια Θεοδωράκης» (GCLP 26,27,28) και στο «Μίκης Θεοδωράκης – Πρώτη εκτέλεση» (GCLP 15), χωρίς την προεισαγωγή με το κλαρίνο και με fade out (χαμήλωμα έντασης στο τέλος), σε διαφορετικό, στην κάθε περίπτωση, σημείο του τραγουδιού. Στην κασετίνα μπήκε και το «Νανούρισμα» στην εκτέλεση με τη Γιώτα Λύδια.
Στην επόμενη έκδοση του βινυλίου από το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού» (επόμενη, τουλάχιστον όσον αφορά αυτές που έχω την κατοχή μου), με τη γαλάζια ετικέτα της Columbia και κωδικό SCXG 207, που κυκλοφόρησε το 1974 από την ΕΜΙΑΛ, στο εμπροσθόφυλλο το σήμα της His master’s voice, αντικαταστάθηκε από τα σήματα των εταιρειών ΕΜΙ και Columbia και ενώ στο οπισθόφυλλο στο «Νανούρισμα» φέρεται ως ερμηνεύτρια η Δέσποινα Μπεμπεδέλη, στον δίσκο ακούγεται η Γιώτα Λύδια. Η «Προδομένη αγάπη» υπάρχει εδώ με τη Βέρα Ζαβιτσιάνου, αλλά χωρίς την κραυγή «Φύγε Παύλο», όπως σημείωσα παραπάνω.
Ακριβώς τα ίδια ισχύουν και στην αμέσως επόμενη έκδοση του δίσκου με κωδικό 14 C 062-70207. Εδώ πρωτοσυναντάμε και τον τίτλο του δίσκου με αγγλικά γράμματα.
Φαντάζομαι, πως και στην έκδοση του δίσκου που κυκλοφόρησε για την αγορά του εξωτερικού με την ετικέτα της Odeon, υπάρχουν οι ίδιες εκτελέσεις.
Με την επικράτηση του ψηφιακού ήχου, το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού» κυκλοφόρησε σε cd. Στην πρώτη έκδοση αναφέρθηκα ήδη παραπάνω. Στο «Νανούρισμα» φέρεται ως ερμηνεύτρια η Δέσποινα Μπεμπεδέλη, ενώ στο cd ακούγεται η Γιώτα Λύδια και η «Προδομένη αγάπη» έχει μπει χωρίς την κραυγή «Φύγε Παύλο». Στην επανέκδοσή του cd στο πλαίσιο της σειράς «remasters» το 2003, το λάθος του εξωφύλλου με το «Νανούρισμα» αποκαταστάθηκε και το κομμάτι ακούγεται με τη Δέσποινα Μπεμπεδέλη. Αυτό που δεν ξέρω είναι γιατί σε αυτή την έκδοση, προτιμήθηκαν για «συμπλήρωμα» του cd τα τραγούδια του Μίκη από τον κύκλο «Λιποτάκτες», σε ποίηση του Γιάννη Θεοδωράκη και όχι όλες εκτελέσεις από το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού». Σημειωτέον πως οι τρεις ηχογραφήσεις με τον Μπιθικώτση (και το «Νανούρισμα» με την Δέσποινα Μπεμπεδέλη) αφαιρέθηκαν από την έκδοση της κασετίνας δέκα δίσκων «Θεοδωράκης» του 1988 σε 5 cd, καθιστώντας τις ιδιαίτερα δυσεύρετες για κάποιον που θέλει να τις αποκτήσει σε πρωτότυπο ηχητικό φορέα και όχι σε mp3 κλπ.
Οι νεότερες παραστάσεις
Να αναφέρουμε για την ιστορία πως το καλοκαίρι του 1980 το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού» ξαναπαρουσιάστηκε στο θέατρο «Αθήναιον» της οδού Πατησίων, σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολωμού, χορογραφίες του Γιάννη Φλερύ και πρωταγωνιστές τους Νότη Περγιάλη, Ελένη Ζαφειρίου, Τάκη Χρυσικάκο, Γεώργιο Γραμματικό, Κατερίνα Μαραγκού και Μηνά Κωνσταντόπουλο. Τραγουδούσαν ο Γιώργος Νταλάρας, η Μαργαρίτα Ζορμπαλά και ο Γιάννης Κούτρας, η μουσική επιμέλεια ήταν του Τάσου Καρακατσάνη ενώ μπουζούκια έπαιξαν ο Λάκης Καρνέζης και ο Χρήστος Νικολόπουλος. Από τα τέλη Ιουλίου και μετά τον Γιώργο Νταλάρα αντικατέστησε ο Αντώνης Καλογιάννης. Σ’ εκείνη την παράσταση, εκτός από την «Αλυσίδα», προστέθηκαν το «Μοιρολόι» και το «Κλάψε πικρό μου σύννεφο» σε ποίηση Τάσου Λειβαδίτη και το «Τραγούδι κόκκινο θα πω» με στίχους του Γιάννη Θεοδωράκη. Τα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη ηχογραφήθηκαν αλλά δεν κυκλοφόρησαν ποτέ σε δίσκο.
Το 1999 το έργο παρουσιάστηκε ξανά με σκηνοθεσία του Θανάση Παπαγεωργίου, πρωταγωνιστές τη Λήδα Πρωτοψάλτη, τον Δημήτρη Ιωακειμίδη και τον Παύλο Ορκόπουλο και τραγουδιστή τον Δημήτρη Μητροπάνο. Το 2000 σε σκηνοθεσία και πάλι του Παπαγεωργίου η παράσταση ανέβηκε ξανά με τραγουδιστή αυτή τη φορά τον Δημήτρη Μπάση. Ένα χρόνο μετά η «Λαϊκή Ορχήστρα Μίκης Θεοδωράκης», υπό τη διεύθυνση του συνθέτη, ηχογράφησε ξανά το «Τραγούδι του Νεκρού Αδελφού» με τις φωνές του Δημήτρη Μπάση, της Νένας Βενετσάνου και του Γιάννη Μπέζου, συμπεριλαμβάνοντας όλα τα τραγούδια.
Μια λιγότερο γνωστή έκδοση, που νομίζω όμως πως αξίζει να αναφερθεί, είναι τo ντοκιμαντέρ του δημοσιογράφου, συγγραφέα, πανεπιστημιακού και προσωπικού φίλου του Μίκη Θεοδωράκη Γιώργου Λογοθέτη «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού»,για την περίοδο της Αντίστασης και του Εμφυλίου, που βασίσθηκε στο έργο του Μίκη Θεοδωράκη και κυκλοφόρησε το 2004 από τις εκδόσεις «Arcadia».
Στο video μπορείτε να ακούσετε όλες τις δισκογραφημένες εκτελέσεις των τραγουδιών που προαναφέρθηκαν.
Πηγή: 1) «Μίκης Θεοδωράκης – Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» (Εκδόσεις «Γκόνη»).
2) «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» Διαχρονικές σημειώσεις του συνθέτη για το έργο.
3) Από το ένθετο του cd «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» (Warner music 2001).
Τα 96 κλείνει σήμερα ο Μίκης Θεοδωράκης, αυτός ο γίγαντας του παγκόσμιου πολιτισμού...
«Τραγούδι του νεκρού αδελφού»
Αν και έχω ξαναγράψει, αποσπασματικά, για το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού», σκέφτηκα φέτος, με αφορμή την επέτειο των γενεθλίων του, να κάνω μια εκτενέστερη αναφορά, κυρίως, στις δισκογραφικές εκδόσεις αυτού του εμβληματικού έργου.
Στα 1960 - 1961 ο Μίκης Θεοδωράκης έγραψε τα κείμενα, τους στίχους και τη μουσική για το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού». Ενός έργου για τα πάθη της Ελλάδας του Εμφυλίου, που ολοκληρώνεται με το ενωτικό μήνυμα «Ενωθείτε βράχια, βράχια, ενωθείτε χέρια, χέρια». Μαζί με τα τραγούδια με τους δικούς του στίχους, ο Μίκης Θεοδωράκης συμπεριέλαβε και το «Νανούρισμα» («Κοιμήσου αγγελούδι μου») σε στίχους Κώστα Βίρβου, που είχε ήδη ηχογραφηθεί.
Η παράσταση ανέβηκε στις 15 Οκτωβρίου του 1962 στο θέατρο «Καλουτά» από το «Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο» του Μάνου Κατράκη, σε σκηνοθεσία του Πέλου Κατσέλη, σκηνικά και κοστούμια του Νίκου Νικολάου και χορογραφίες της Ζουζούς Νικολούδη.
Τον θίασο αποτελούσαν ο Μάνος Κατράκης, η Βέρα Ζαβιτσιάνου, η Δέσποινα Μπεμπεδέλη, η Μαρία Κωνσταντάρου, ο Νίκος Ξανθόπουλος, ο Θεόδωρος Έξαρχος, η Μπέττυ Αρβανίτη και άλλοι ηθοποιοί. Λαϊκός τραγουδιστής ήταν βεβαίως ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης, μπουζούκια έπαιζαν ο Λάκης Καρνέζης με τον Κώστα Παπαδόπουλο και χόρευαν οι λαϊκοί χορευτές Λ.Απυρανθίτης, Λ.Μίχας και Ζ.Σοκορέλης. Συμμετείχε επίσης μια μικρή ομάδα παντομίμας με μια μάνα και δυο αδέλφια με τη Ζουζού Νικολούδη, τη Λυδία Γραβάνη, τον Κ.Φραγκόπουλο και τον Κ.Καραγιώργη. Σε αυτή την παράσταση ακουγόταν από τον Θεόδωρο Έξαρχο, που υποδύοταν τον Τάκη, τον αρχηγό των δεξιών, η περίφημη φράση «Χαίρε Μπιθικώτση με την ξυλένια φωνή!»
Η πρώτη μουσικοθεατρική παρουσίαση, είχε γίνει στις 20 Απριλίου 1962 στο θέατρο «ΡΕΞ» από το «Ελληνικό Χορόδραμα» σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη, σενάριο Σπύρου Βασιλείου και χορογραφία Ραλλούς Μάνου. Εκεί τα «γυναικεία» τραγούδια τα έλεγε η Ντόρα Γιαννακοπούλου.
Στο πρόγραμμα που ακολουθεί, που προέρχεται από ένα βιβλιαράκι με το σενάριο της παράστασης, που κυκλοφόρησε τότε από τις εκδόσεις «Γκόνη», μπορείτε να διαβάσετε όλους τους συντελεστές.
Τρία κείμενα του Μίκη...
Στο ίδιο έντυπο, υπήρχε ένα κείμενο του Μίκη Θεοδωράκη, αφιερωμένο στην ελληνική νεολαία:
«15 Οκτωβρίου 1962. Ημέρα της προμέρας του έργου στο θέατρο ΚΑΛΟΥΤΑ.
Αφιέρωμα στην Ελληνική Νεολαία.
Η πιο στέρεη ελπίδα της νεολαίας μας είναι οι αγώνες της γενιάς μας. Αυτούς πρέπει να γνωρίσει καλά για να εμψυχωθεί, να αμυνθεί, ν’αγωνιστεί, ν’αντέξει και τέλος να νικήσει.
Μέσα στη βαθειά, στη σωστή και ολοκληρωμένη γνώση του παρελθόντος, της ιστορίας μας, βρίσκεται το αληθινό μέλλον της νεολαίας μας.
Κι αυτή την ιστορία, στην πιο βίαιη, στην πιο υψηλή της στιγμή, την πλάσαμε εμείς, η ΓΕΝΙΑ ΜΑΣ.
Είμαστε περήφανοι γι’αυτήν!
Κι αν η καρδιά μας βρίσκεται αδιάκοπα κοντά στους σκοτωμένους φίλους, στους ΝΕΚΡΟΥΣ ΑΔΕΛΦΟΥΣ, είναι για να βοηθάει τη σκέψη μας να μένει υψηλή και αδάμαστη πάνω από τα προκεχωρημένα ορόσημα του ανθρωπισμού, που χάραξαν με το θάνατό τους.
Και μια σπιθαμή πιο πίσω θα’ταν προδοσία». (1)
Όπως επίσης θυμάται ο Μίκης Θεοδωράκης:
«Στα 1961, όταν στην Επίδαυρο ανεβάζαμε τον ΑΙΑΝΤΑ του Σοφοκλή, θυμάμαι ότι μείναμε με τον ανδρικό χορό στο άδειο θέατρο. Ήταν μεσημέρι, όμως ο καυτός ήλιος του Ιουλίου δεν μας εμπόδισε να τραγουδάμε έως ότου τελειοποιήσουμε σε τριφωνία το ΟΝΕΙΡΟ. Είναι λοιπόν συμβολικό το ότι τα κυριότερα τραγούδια από το ΝΕΚΡΟ ΑΔΕΛΦΟ πρωτακούστηκαν στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου και μάλιστα απ' τον ανδρικό χορό του Εθνικού (Βασιλικού τότε) Θεάτρου. Απ' το Θέατρο έως τις ταβέρνες στο Λυγουριό, οι νέοι ηθοποιοί τραγουδούσαν σε παρέες αγκαλιασμένοι το ΕΝΑ ΔΕΙΛΙΝΟ, τον ΠΑΥΛΟ ΚΑΙ ΤΟ ΝΙΚΟΛΙΟ ή ΣΤΑ ΠΕΡΙΒΟΛΙΑ με κορυφαίο το ΕΝΩΘΕΙΤΕ ΒΡΑΧΙΑ ΒΡΑΧΙΑ. Ήταν τότε που μέσα σε γενικό ενθουσιασμό τους υποσχέθηκα πως αν κέρδιζα το πρώτο βραβείο αξίας 70.000 δραχμών στο Β' Φεστιβάλ Τραγουδιού που οργάνωνε το ΕΙΡ εκείνες τις μέρες στον Ιππόδρομο, θα διέθετα όλο το ποσόν στις ταβέρνες του Λυγουριού που, μετά τη δεύτερη παράσταση του ΑΙΑΝΤΑ, θα ήταν ανοιχτές σε όλους... Ώστε να γίνει η Γιορτή απ' τη μια ως την άλλη άκρη του χωριού. Με κεντρικό πυρήνα φυσικά τον Χορό που θα παρουσίαζε σε πρώτη εκτέλεση τα τραγούδια του ΝΕΚΡΟΥ ΑΔΕΛΦΟΥ. Έτσι κι έγινε!» (2)
Ένα από τα τραγούδια του έργου, δεν κατάφεραν να περάσουν τους «σκοπέλους» της λογοκρισίας. Ο Μίκης Θεοδωράκης αναφέρει σχετικά:
«Ήταν τόση και τέτοια η ιδεολογική - και όχι μόνο - τρομοκρατία που συνόδεψε το έργο απ’ την πρώτη του κιόλας παράσταση, που κι αυτοί ακόμα που ενθουσιάστηκαν είτε μίλησαν δημόσια θετικά (Αλέξης Σολωμός: “Είναι το πρώτο έργο ελληνικού επικού θεάτρου”), στη συνέχεια σιώπησαν συνετά, φοβούμενοι προφανώς την κατακραυγή των κορυβαντιώντων αντιπάλων μου. Όμως, όπως ήταν φυσικό, η λυσσαλέα αντίδρασή τους δεν μπορούσε να φτάσει τη μουσική του έργου. Έτσι ευθύς μόλις κυκλοφόρησε ο δίσκος, αφού ταλαιπωρήθηκε στις Συμπληγάδες της λογοκρισίας που αφαίρεσε τελικά την ΑΛΥΣΙΔΑ, η απήχηση του στο πλατύ κοινό υπήρξε εκτεταμένη και συνεχής». (3)
Αυτό που δεν γνωρίζουμε σήμερα, είναι αν ο Μίκης Θεοδωράκης πρόλαβε τότε να ηχογραφήσει την «Αλυσίδα» και το τραγούδι λογοκρίθηκε μετά ή αν δεν ηχογραφήθηκε ποτέ.
Τα τραγούδια και οι επανεκδόσεις
Οι ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν το 1961 και 1962 για τα τραγούδια του έργου, ήταν οι εξής:
1) Δοξαστικό – Ορχηστρικό
2) Απρίλης – Γρηγόρης Μπιθικώτσης
3) Το όνειρο (Δυο γιους είχες μανούλα μου) – Γρηγόρης Μπιθικώτσης
4) Νανούρισμα (Κοιμήσου αγγελούδι μου) (στίχοι: Κώστας Βίρβος) Γιώτα Λύδια
5) Ένα δειλινό – Γρηγόρης Μπιθικώτσης
6) Προδομένη αγάπη – Γιώτα Λύδια
7) Τον Παύλο και τον Νικολιό – Γρηγόρης Μπιθικώτσης
8) Στα περβόλια – Γρηγόρης Μπιθικώτσης
9) Δοξαστικό – Γρηγόρης Μπιθικώτσης & Χορωδία
10) Νανούρισμα (Κοιμήσου αγγελούδι μου) (στίχοι: Κώστας Βίρβος) Δέσποινα Μπεμπεδέλη
11) Προδομένη αγάπη – Βέρα Ζαβιτσιάνου
12) Το όνειρο (Δυο γιους είχες μανούλα μου) – Γρηγόρης Μπιθικώτσης & Αλέκα Παΐζη
13) Στα περβόλια – Γρηγόρης Μπιθικώτσης
14) Δοξαστικό – Γρηγόρης Μπιθικώτσης
Η ενορχήστρωση και η διεύθυνση ορχήστρας έγιναν από τον Μίκη Θεοδωράκη κι έπαιξαν οι μουσικοί: Κώστας Παπαδόπουλος & Λάκης Καρνέζης (μπουζούκι), Γιάννης Διδίλης (πιάνο), Σταύρος Πλέσσας (κιθάρα). Δυστυχώς στις επανεκδόσεις του δίσκου δεν αναγράφονται οι μουσικοί που παίζουν σαντούρι, κλαρίνο και τα υπόλοιπα όργανα.
Οι περισσότερες ηχογραφήσεις πραγματοποιήθηκαν τον Οκτώβριο του 1962 στα studio της Columbia από τον Νίκο Κανελλόπουλο, το εικαστικό του εξωφύλλου ήταν του Νίκου Νικολάου και η διεύθυνση παραγωγής του Τάκη Β.Λαμπρόπουλου. Η πρώτη έκδοση του δίσκου πραγματοποιήθηκε το 1962 (ή αρχές του 1963).
Ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης είναι πραγματικά, ανυπέρβλητος… Στα «ιερατικά» (όπως τα χαρακτήρισε ο συνθέτης) ζεϊμπέκικα, όπως είναι το «Δυο γιούς είχες μανούλα μου», το «Ένα δειλινό», «Τον Πάυλο και το Νικολιό» και πολύ περισσότερο στα «Περβόλια», ο ερμηνευτής ξεπερνά τον ίδιο του τον εαυτό. Ειδικότερα στο κουπλέ από τα «Περβόλια» ακούγεται τόσο λυρικός, σαν να πρόκειται για άλλον τραγουδιστή…
Επειδή με τις επανεκδόσεις των δίσκων και τα τραγούδια που περιέχει η κάθε μια από αυτές, επικρατεί μια μικρή σύγχυση, νομίζω πως αξίζει να αναφερθούμε αναλυτικά σε κάποιες ηχογραφήσεις και εκδόσεις.
Τα τραγούδια «Κοιμήσου αγγελούδι μου» και «Προδομένη αγάπη» με την Γιώτα Λύδια ηχογραφήθηκαν στις 19 Οκτωβρίου 1961. Το «Κοιμήσου αγγελούδι μου» κυκλοφόρησε σε δίσκους 45 στροφών (Columbia SCDG – 3059 και BAMBINO – 3059), μαζί με τον «Κρητικό χορό», ενώ το «Προδομένη αγάπη» συμπεριλήφθηκε πρώτη φορά στο lp από το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού». Το «Νανούρισμα» συμπεριλήφθηκε και σε ένα μικρό δίσκο, που παίζει στις 33 στροφές, που κυκλοφόρησε - άγνωστο πότε - στη Βουλγαρία από την Balkanton, μαζί με τα τραγούδια «Στο έρημο λιμάνι» και «Κάποιο πρωινό στον Πειραιά» με τον Πάνο Γαβαλά και τη Ρία Κούρτη και «Το ψωμί είναι στο τραπέζι» με τον Γιάννη Πουλόπουλο και χορωδία.
Επίσης, τα τραγούδια «Απρίλης» και «Ένα δειλινό» εκδόθηκαν το 1964, στις ίδιες εκτελέσεις, σε 45άρι His master’s voice με κωδικό 7PG 3491.
Τα τραγούδια «Το όνειρο» με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και την Αλέκα Παΐζη (Νο 12), «Στα περβόλια» και «Δοξαστικό» με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση (Νο 13, 14) ηχογραφήθηκαν με «ηλεκτρικά» μπουζούκια, μάλλον, με αφορμή την πρώτη μουσικοθεατρική παρουσίαση τον Απρίλη του ‘62 στο ΡΕΞ από το Ελληνικό Χορόδραμα. Οι εκτελέσεις αυτές κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά από την Columbia το 1988 στην κασετίνα 10 δίσκων «Θεοδωράκης».
Όσον αφορά τις εκδόσεις του μεγάλου δίσκου, στο οπισθόφυλλο της έκδοσης με την βυσσινί ετικέτα της His master’s voice και κωδικό GCLP 5, στα τραγούδια «Νανούρισμα» και «Προδομένη αγάπη» αναγράφεται ως ερμηνεύτρια η Γιώτα Λύδια κι έτσι ακούγονται και τα τραγούδια στο δίσκο. Με τη φωνή της Γιώτας Λύδια. Η «Προδομένη αγάπη» ξεκινά με την ίδια εισαγωγή του κλαρίνου, που υπάρχει και στην εκτέλεση της Βέρας Ζαβιτσιάνου. (Έχω εντοπίσει και μια έκδοση της ίδιας εποχής, με το ίδιο οπισθόφυλλο, την ίδια ετικέτα και τον ίδιο κωδικό, με τη μικρή διαφορά ότι πάνω αριστερά και δεξιά στο οπισθόφυλλο, δεν υπάρχει το σήμα της His master’s voice και ο κωδικός. Δυστυχώς δεν έχω αυτή την έκδοση στα χέρια μου. Εικάζω όμως, πως δεν έχει διαφορές με αυτήν που προανέφερα).
Με τον ίδιο κωδικό και την ίδια ετικέτα (με τη διαφορά ότι το βυσσινί φόντο, έγινε κόκκινο), κυκλοφόρησε, λίγο πριν ή λίγο μετά, μια έκδοση στην οποία μπήκαν για πρώτη φορά οι εκτελέσεις του «Νανουρίσματος» με την Δέσποινα Μπεμπεδέλη και της «Προδομένης αγάπης» με την Βέρα Ζαβιτσιάνου και την κραυγή «Φύγε Παύλο!» στο τέλος του τραγουδιού.
Η επόμενη έκδοση (δεν ξέρουμε την ακριβή χρονολογία κυκλοφορίας) δεν έχει καμία διαφορά, όσον αφορά το εμπροσθόφυλλο και τον κωδικό. Η ετικέτα είναι διαφορετική (υπάρχει η κόκκινη της His master’s voice με το σκυλάκι σε μπλε φόντο) και σε αυτή την έκδοση συμπεριλήφθηκαν οι ηχογραφήσεις της Μπεμπεδέλη στο «Νανούρισμα» και της Ζαβιτσιάνου στην «Προδομένη αγάπη» με το «Φύγε Παύλο» στο φινάλε.
Το «Νανούρισμα» με την Δέσποινα Μπεμπεδέλη υπάρχει επίσης στις δυο πρώτες εκδόσεις της συλλογής «Μίκης Θεοδωράκης Αριθ.2» (His master’s voice - GCLP 8») με τις ετικέτες της His master’s voice. Η πρώτη κυκλοφόρησε το 1964 και η δεύτερη μερικά χρόνια μετά, ενώ στη μεταχουντική έκδοση του δίσκου, με τη γαλάζια ετικέτα της Columbia και κωδικό 2J 062-70209, στο οπισθόφυλλο γράφει «Δέσποινα Μπεμπεδέλη», αλλά στο δίσκο ακούγεται η εκτέλεση με τη Γιώτα Λύδια! Επίσης, το «Νανούρισμα» με την Δέσποινα Μπεμπεδέλη συμπεριλήφθηκε στην κασετίνα 10 δίσκων «Θεοδωράκης».
Όσον αφορά την «Προδομένη αγάπη» με τη Βέρα Ζαβιτσιάνου, η κραυγή «Φύγε Παύλο» στο τέλος του τραγουδιού, για άγνωστους λόγους, αφαιρέθηκε από όλες τις επανεκδόσεις του δίσκου που ακολούθησαν και αντικαταστάθηκε από ένα άθλιο μοντάζ, με επανάληψη της προηγούμενης φράσης και απότομο φινάλε. Αυτή η εκδοχή συμπεριλήφθηκε και σε όλες τις εκδόσεις των cd. Για την ιστορία να αναφέρω πως η «Προδομένη αγάπη» με τη Ζαβιτσιάνου συμπεριλήφθηκε επίσης σε δυο από τις πρώτες συλλογές τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη, στην κασετίνα τριών δίσκων «5 χρόνια Θεοδωράκης» (GCLP 26,27,28) και στο «Μίκης Θεοδωράκης – Πρώτη εκτέλεση» (GCLP 15), χωρίς την προεισαγωγή με το κλαρίνο και με fade out (χαμήλωμα έντασης στο τέλος), σε διαφορετικό, στην κάθε περίπτωση, σημείο του τραγουδιού. Στην κασετίνα μπήκε και το «Νανούρισμα» στην εκτέλεση με τη Γιώτα Λύδια.
Στην επόμενη έκδοση του βινυλίου από το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού» (επόμενη, τουλάχιστον όσον αφορά αυτές που έχω την κατοχή μου), με τη γαλάζια ετικέτα της Columbia και κωδικό SCXG 207, που κυκλοφόρησε το 1974 από την ΕΜΙΑΛ, στο εμπροσθόφυλλο το σήμα της His master’s voice, αντικαταστάθηκε από τα σήματα των εταιρειών ΕΜΙ και Columbia και ενώ στο οπισθόφυλλο στο «Νανούρισμα» φέρεται ως ερμηνεύτρια η Δέσποινα Μπεμπεδέλη, στον δίσκο ακούγεται η Γιώτα Λύδια. Η «Προδομένη αγάπη» υπάρχει εδώ με τη Βέρα Ζαβιτσιάνου, αλλά χωρίς την κραυγή «Φύγε Παύλο», όπως σημείωσα παραπάνω.
Ακριβώς τα ίδια ισχύουν και στην αμέσως επόμενη έκδοση του δίσκου με κωδικό 14 C 062-70207. Εδώ πρωτοσυναντάμε και τον τίτλο του δίσκου με αγγλικά γράμματα.
Φαντάζομαι, πως και στην έκδοση του δίσκου που κυκλοφόρησε για την αγορά του εξωτερικού με την ετικέτα της Odeon, υπάρχουν οι ίδιες εκτελέσεις.
Με την επικράτηση του ψηφιακού ήχου, το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού» κυκλοφόρησε σε cd. Στην πρώτη έκδοση αναφέρθηκα ήδη παραπάνω. Στο «Νανούρισμα» φέρεται ως ερμηνεύτρια η Δέσποινα Μπεμπεδέλη, ενώ στο cd ακούγεται η Γιώτα Λύδια και η «Προδομένη αγάπη» έχει μπει χωρίς την κραυγή «Φύγε Παύλο». Στην επανέκδοσή του cd στο πλαίσιο της σειράς «remasters» το 2003, το λάθος του εξωφύλλου με το «Νανούρισμα» αποκαταστάθηκε και το κομμάτι ακούγεται με τη Δέσποινα Μπεμπεδέλη. Αυτό που δεν ξέρω είναι γιατί σε αυτή την έκδοση, προτιμήθηκαν για «συμπλήρωμα» του cd τα τραγούδια του Μίκη από τον κύκλο «Λιποτάκτες», σε ποίηση του Γιάννη Θεοδωράκη και όχι όλες εκτελέσεις από το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού». Σημειωτέον πως οι τρεις ηχογραφήσεις με τον Μπιθικώτση (και το «Νανούρισμα» με την Δέσποινα Μπεμπεδέλη) αφαιρέθηκαν από την έκδοση της κασετίνας δέκα δίσκων «Θεοδωράκης» του 1988 σε 5 cd, καθιστώντας τις ιδιαίτερα δυσεύρετες για κάποιον που θέλει να τις αποκτήσει σε πρωτότυπο ηχητικό φορέα και όχι σε mp3 κλπ.
Οι νεότερες παραστάσεις
Να αναφέρουμε για την ιστορία πως το καλοκαίρι του 1980 το «Τραγούδι του νεκρού αδελφού» ξαναπαρουσιάστηκε στο θέατρο «Αθήναιον» της οδού Πατησίων, σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολωμού, χορογραφίες του Γιάννη Φλερύ και πρωταγωνιστές τους Νότη Περγιάλη, Ελένη Ζαφειρίου, Τάκη Χρυσικάκο, Γεώργιο Γραμματικό, Κατερίνα Μαραγκού και Μηνά Κωνσταντόπουλο. Τραγουδούσαν ο Γιώργος Νταλάρας, η Μαργαρίτα Ζορμπαλά και ο Γιάννης Κούτρας, η μουσική επιμέλεια ήταν του Τάσου Καρακατσάνη ενώ μπουζούκια έπαιξαν ο Λάκης Καρνέζης και ο Χρήστος Νικολόπουλος. Από τα τέλη Ιουλίου και μετά τον Γιώργο Νταλάρα αντικατέστησε ο Αντώνης Καλογιάννης. Σ’ εκείνη την παράσταση, εκτός από την «Αλυσίδα», προστέθηκαν το «Μοιρολόι» και το «Κλάψε πικρό μου σύννεφο» σε ποίηση Τάσου Λειβαδίτη και το «Τραγούδι κόκκινο θα πω» με στίχους του Γιάννη Θεοδωράκη. Τα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη ηχογραφήθηκαν αλλά δεν κυκλοφόρησαν ποτέ σε δίσκο.
Το 1999 το έργο παρουσιάστηκε ξανά με σκηνοθεσία του Θανάση Παπαγεωργίου, πρωταγωνιστές τη Λήδα Πρωτοψάλτη, τον Δημήτρη Ιωακειμίδη και τον Παύλο Ορκόπουλο και τραγουδιστή τον Δημήτρη Μητροπάνο. Το 2000 σε σκηνοθεσία και πάλι του Παπαγεωργίου η παράσταση ανέβηκε ξανά με τραγουδιστή αυτή τη φορά τον Δημήτρη Μπάση. Ένα χρόνο μετά η «Λαϊκή Ορχήστρα Μίκης Θεοδωράκης», υπό τη διεύθυνση του συνθέτη, ηχογράφησε ξανά το «Τραγούδι του Νεκρού Αδελφού» με τις φωνές του Δημήτρη Μπάση, της Νένας Βενετσάνου και του Γιάννη Μπέζου, συμπεριλαμβάνοντας όλα τα τραγούδια.
Μια λιγότερο γνωστή έκδοση, που νομίζω όμως πως αξίζει να αναφερθεί, είναι τo ντοκιμαντέρ του δημοσιογράφου, συγγραφέα, πανεπιστημιακού και προσωπικού φίλου του Μίκη Θεοδωράκη Γιώργου Λογοθέτη «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού»,για την περίοδο της Αντίστασης και του Εμφυλίου, που βασίσθηκε στο έργο του Μίκη Θεοδωράκη και κυκλοφόρησε το 2004 από τις εκδόσεις «Arcadia».
Στο video μπορείτε να ακούσετε όλες τις δισκογραφημένες εκτελέσεις των τραγουδιών που προαναφέρθηκαν.
Πηγή: 1) «Μίκης Θεοδωράκης – Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» (Εκδόσεις «Γκόνη»).
2) «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» Διαχρονικές σημειώσεις του συνθέτη για το έργο.
3) Από το ένθετο του cd «Το τραγούδι του νεκρού αδελφού» (Warner music 2001).
