Εδώ και δεκαπέντε χρόνια τροφοδοτεί το ελληνικό τραγούδι με λόγο ξεχωριστό και προσωπικό. Στίχους με τη δική της σφραγίδα σε τραγούδια πασίγνωστα και αγαπητά από το σύνολο του ελληνικού κοινού. Πρόσφατα κυκλοφόρησε η τελευταία της στιχουργική κατάθεση σε μουσική Γιώργου Σαμπάνη και ερμηνείες Γιώργου Νταλάρα και Μπάμπη Στόκα με το γενικό τίτλο «Φυλακή Υψίστης Ασφαλείας».
Ο λόγος, φυσικά, για την Ελεάνα Βραχάλη, μία από τις σημαντικότερες δημιουργούς της γενιάς της, που ξεχώρισε από την πρώτη στιγμή, τόσο για το ύφος της δημιουργίας της, όσο και για την επιδραστικότητα και τη διεισδυτικότητα του λόγου της στο ελληνικό τραγούδι. Με αφορμή την τελευταία αυτή δισκογραφική παρουσία της, που εκπορεύεται του ομώνυμου βιβλίου της, κάναμε μια ηλεκτρονική κουβέντα με μεγάλο ενδιαφέρον.
Η «Φυλακή Υψίστης Ασφάλειας» είναι βιβλίο. Και τραγούδια. Τι είναι τα τραγούδια για το βιβλίο και τι είναι το βιβλίο για τα τραγούδια; Γράφτηκαν πρώτα οι στίχοι και μετά οι μελωδίες;
Το βιβλίο είναι η έμπνευση και η ιδέα για τα τραγούδια. Άνοιξε τις «κλειδαριές» και οδήγησε σε αυτά τα ιδιαίτερα μονοπάτια. Τα τραγούδια είναι το φως του ταξιδιού του βιβλίου. Γιατί κάθε δημιουργία, για μένα, είναι ένα λυτρωτικό ταξίδι. Στα περισσότερα ήρθαν πρώτα οι στίχοι και ύστερα ντύθηκαν με τις μελωδίες του Γιώργου Σαμπάνη.
Η «ΦΥΑ» παραπέμπει σε παλαιότερες εποχές της μουσικής δημιουργίας, όταν ένας συνθέτης και ένας στιχουργός καλούσαν τους ερμηνευτές να τραγουδήσουν έναν ολοκληρωμένο κύκλο τραγουδιών. Η πρόσφατη δισκογραφία, από την άλλη, συνήθως κυκλοφορούσε τους λεγόμενους «πολυσυλλεκτικούς» δίσκους (πολλοί συνθέτες - πολλοί στιχουργοί - ένας ερμηνευτής). Έχεις κάποια προτίμηση σε μία από τις δύο πρακτικές; Και, αν ναι, γιατί;
Έχω προτίμηση ναι. Σαφέστατα προτιμώ τους ολοκληρωμένους κύκλους τραγουδιών, τους δίσκους με κονσεπτ που οι άνθρωποι δουλεύουν σαν μια ομάδα γερή με κοινή αισθητική. Έχει μια άλλη δυναμική κατά τη γνώμη μου. Παρόλα αυτά, με τις συνθήκες που επικρατούν πλέον στη δισκογραφία, ξέρω και πόσο δύσκολο είναι αυτό. Εγώ το προσπαθώ.
Πολύ συχνά γίνεται συζήτηση για τις «όχθες» του ελληνικού τραγουδιού: «έντεχνο», «ποπ», «λαϊκό», «ελαφρό» κ.ο.κ. Ενστερνίζεσαι αυτές τις ταμπέλες κι αυτούς τους χαρακτηρισμούς; Πόσο εύκολο είναι για ένα δημιουργό να ταξιδεύει με τη βάρκα του και να «δένει» σε όλα αυτά τα διαφορετικά λιμάνια;
Ο αγαπημένος μου Όσκαρ Ουάιλντ έλεγε «όταν ορίζεις, περιορίζεις». Ο μόνος διαχωρισμός για μένα είναι το καλό και το κακό τραγούδι. Είναι ζητούμενο του ανθρώπου που διψάει και ζει για αυτό το ταξίδι μέσα στη μουσική, να δένει και να λύνει τα σχοινιά του σε όσο περισσότερα λιμάνια μπορεί. Να εξερευνά τα όρια του και να συνεχίζει το ταξίδι καλύτερος. Αυτό είναι κατά τη γνώμη μου το μόνο χρέος του ανθρώπου γενικότερα. Να γίνεται καλύτερος.
Στην παρουσίαση του δίσκου καθόμουν πίσω από το Μάνο Ελευθερίου και είχα την ευκαιρία να δω με πόση φροντίδα και σεβασμό τον προσέγγισες και τον καλωσόρισες. Τι είναι για σένα οι παλαιότεροι στιχουργοί; Τι είναι επίσης οι σύγχρονοι και τι οι νεότεροι; Αν έπρεπε να μου αναφέρεις αγαπημένους σου, σε ποιους θα «στεκόσουν» και γιατί;
Πώς να μην τον καλωσόριζα. Με συγκινεί κάθε φορά, γιατί κάθε φορά είναι εκεί. Έρχομαι να σε καμαρώσω, μου λέει. Είναι ευλογία αυτό για μένα και η γενναιοδωρία του, μάθημα. Οι παλαιότεροι στιχουργοί καλώς ή κακώς είναι μάθημά μας. Μπορεί να έχουν περάσει 15 χρόνια από τότε που ξεκίνησα, αλλά νιώθω ακόμη μαθήτρια. Γενικά, νομίζω η παρατήρηση και η αναγνώριση, του καλού ειδικά, είτε σε έναν σύγχρονο στιχουργό, είτε σε κάποιον παλαιότερο, μόνο καλύτερους μπορεί να μας κάνει. Έχω πολλούς αγαπημένους. Φυσικά κι ο Μάνος Ελευθερίου πρωτοστατεί. Νιώθω δέος μπροστά στη μεγαλοπρέπεια των στίχων του. Όπως και με τον Νίκο Γκάτσο. Υπάρχει μια μεταφυσική δύναμη κι επιρροή επάνω μου. Η Λίνα Νικολακοπούλου όμως ήταν ο άνθρωπος που με έκανε κι έψαξα την ιστορία του ελληνικού τραγουδιού. Ταυτίστηκα με το στίχο της και ανακάλυψα έναν ολόκληρο κόσμο και μέσα μου. Κι είναι κι ο πρώτος άνθρωπος που διάβασε στίχους μου, όταν ήμουν 16 ετών, και με ενθάρρυνε. Είναι τεράστια, κατά την ταπεινή μου γνώμη. Η Μαριανίνα Κριεζή επίσης. Κι είναι εκείνη που ευθύνεται για το ξεκίνημα μου. Προσπαθούσα να την μελετήσω τεχνικά, αλλά τη θεωρούσα αξεπέραστη και μοναδική. Κι όταν εκφράστηκε όπως εκφράστηκε, για μένα, δεν το πίστευα. Ήταν το ωραιότερο δώρο. Εκτός από την τεχνική της έχει και μια συναισθηματική νοημοσύνη απίστευτη. Με έμαθε πολλά, με βοήθησε πολύ και θα την ευχαριστώ μια ζωή. Επίσης κάνοντας μουσική επιμέλεια στην θεατρική παράσταση «Η ζωή της Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου» του Πέτρου Ζούλια, με τη Νένα Μεντή, έκανα μια μίνι διατριβή στη στιχουργό που κατά τη γνώμη μου εξέφρασε το λαϊκό αίσθημα με τον πιο άμεσο και άρτιο λόγο, έως και ποιητικό πολλές φορές. Έχω ακούσει υπέροχα πράγματα κι από άλλους προγενέστερους ή και σύγχρονους δημιουργούς, εννοείται έχω θαυμάσει ιδιαιτέρως κάποια τραγούδια, απλώς τώρα μιλώ για εκείνους που έχω μελετήσει πολύ και με σημαδεύουν από παιδί.
Φυλακιζόμαστε «οικειοθελώς» στην εποχή μας; Και ποια «απελευθέρωση» αναζητούμε τελικά; Τι θεωρείς φυλακή και τι ελευθερία;
Οικειοθελώς σε εισαγωγικά, ναι, γιατί τις περισσότερες φορές γίνεται ασυνείδητα. Η «Φυλακή Υψίστης Ασφαλείας», το βιβλίο και κατά συνέπεια ο δίσκος, έχουν σαν κεντρική ιδέα ακριβώς αυτό. Δηλαδή ότι στο μυαλό μας είναι η φυλακή, στο μυαλό μας και το κλειδί. Αυτό που θεωρεί ο καθένας φυλακή διαφέρει, όπως και αυτό που θεωρεί απελευθέρωση. Ο καθένας έχει τις δικές του φοβίες και τα δικά του προσωπικά τέρατα να παλέψει. Όμως η κεντρική ιδέα είναι μία για όλους. Κι ας σημαίνει για τον καθένα κάτι διαφορετικό.
Η στιχουργία είναι φυλακή ή ελευθερία; Ή και τα δύο; Και σε ποιες περιστάσεις είναι το πρώτο και σε ποιες, πάλι, το δεύτερο;
Η στιχουργία για μένα ήταν πάντα ελευθερία και πάντα δίοδος επικοινωνίας, άρα απελευθέρωση κατά μια έννοια. Ίσως για κάποιους η υποταγή στο μέτρο να είναι επίπονη, εμένα νιώθω να με λυτρώνει από το χάος εντός κι εκτός μου. Για μένα δεν είναι καθόλου υποταγή, αλλά λύτρωση.
Έχεις κάποιον «απωθημένο» τραγουδιστή ή τραγουδίστρια; «Απωθημένο» συνθέτη; Υπάρχει κάποιο τραγούδι σου που αγαπάς πολύ και δεν έχει κυκλοφορήσει;
Δεν μου αρέσει να έχω απωθημένα. Φυσικά υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχω συνεργαστεί και θα το ήθελα πολύ. Αλλά αυτό δεν είναι απωθημένο και ανήκει στην ευχέρεια των στιγμών που θα έρθουν. Ευτυχώς δεν υπάρχει τραγούδι που αγαπώ πολύ στο συρτάρι. Έχουν όλα την τύχη να κυκλοφορούν κι είμαι ευγνώμων για αυτό.
Ποια θα έλεγες ότι είναι η πιο ευτυχισμένη σου στιγμή - έως τώρα - στη στιχουργία και γιατί;
Είναι αρκετές οι στιγμές. Πιστεύω πολύ στην δύναμη της ομάδας και νομίζω η μεγαλύτερη ευλογία είναι όταν βρίσκεις ανθρώπους να ταυτίζεσαι. Να εκφράζεστε με την ίδια ηθική κι αισθητική μια συγκεκριμένη στιγμή. Ζητούμενο είναι αυτή η στιγμή να έχει διάρκεια. Δυστυχώς αυτό συμβαίνει σπάνια. Ευτυχώς εμένα μου έχει συμβεί και μου συμβαίνει και τώρα, τα τελευταία 7 χρόνια με τον Γιώργο Σαμπάνη, όπου μαζί με τον Χρήστο Σούμκα κάνουμε ολοκληρωμένες δουλειές και πλέον αισίως προστίθενται κι άλλα μέλη στην ομάδα μας.
Ποιο είναι το πιο «άχαρο» κομμάτι της «δουλειάς» του στιχουργού;
Για μένα είναι όταν πρέπει να επεξηγήσω ή να αναλύσω αυτό που έγραψα.
Παλαιότερα, οι γυναίκες δημιουργοί αποτελούσαν τη μειοψηφία. Οι άνδρες έγραφαν τα τραγούδια. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, γυναίκες και άνδρες τραγουδούσαν με την ίδια ποσόστωση. Στη σύγχρονη εποχή αυτό έχει αλλάξει ριζικά. Έχεις κάποια εξήγηση για αυτό;
Η Βιρτζίνια Γουλφ είχε κάνει μια ολόκληρη μελέτη σχετικά με τη συγγραφή των γυναικών η οποία κατέληξε στο εξής: μια γυναίκα για να γράφει χρειάζεται χρήματα και ένα δικό της δωμάτιο. Θεωρούσε ότι όσο προχωράμε προς τα πίσω, όπου η γυναίκα δεν είχε χρόνο, ούτε δουλειά, γιατί το καθήκον της ήταν να συντηρεί σπίτια, παιδιά, γάμους και δεν είχε καν δικό της χώρο, καταλαβαίνουμε το λόγο που δεν είχε και δυνατότητα να γράψει. Κάποτε ο ρόλος της γυναίκας ήταν καθορισμένος και περιορισμένος κι η ενασχόληση με το γράψιμο πολλές φορές κρίνονταν εκ προοιμίου υποτιμητικά. Τώρα σαφώς και ευλόγως τα πράγματα έχουν αλλάξει ευτυχώς. Δεν ξέρω αν αυτή είναι η απάντηση, αλλά θα μπορούσε.
Ποιος είναι ο ρόλος του τραγουδιού στη χώρα και στη συγκυρία που ζούμε;
Ποιος είναι ή ποιος θα έπρεπε να είναι; Στην Ελλάδα πάντως, νομίζω, παίζει έναν παραπάνω ρόλο, καθότι δίνεται έμφαση στο λόγο. Το τραγούδι μπορεί να είναι παρέα και παρηγοριά στην πιο δύσκολη και σκοτεινή σου στιγμή και μπορεί να σε ξεσηκώσει για χορό και γλέντι. Είναι λύτρωση και ένωση των ψυχών πολλές φορές. Μπορεί να κρατήσει ζωντανή την επαφή με το συναίσθημα σε μια εποχή που τείνει να το καταργήσει για δικό της όφελος και μόνο, καθότι δεν είναι δύσκολο να μετατρέψεις μια μάζα σε στρατιωτάκια πειθήνια αν αφαιρέσεις κάθε ίχνος συναισθήματος.
Ο λόγος, φυσικά, για την Ελεάνα Βραχάλη, μία από τις σημαντικότερες δημιουργούς της γενιάς της, που ξεχώρισε από την πρώτη στιγμή, τόσο για το ύφος της δημιουργίας της, όσο και για την επιδραστικότητα και τη διεισδυτικότητα του λόγου της στο ελληνικό τραγούδι. Με αφορμή την τελευταία αυτή δισκογραφική παρουσία της, που εκπορεύεται του ομώνυμου βιβλίου της, κάναμε μια ηλεκτρονική κουβέντα με μεγάλο ενδιαφέρον.
Η «Φυλακή Υψίστης Ασφάλειας» είναι βιβλίο. Και τραγούδια. Τι είναι τα τραγούδια για το βιβλίο και τι είναι το βιβλίο για τα τραγούδια; Γράφτηκαν πρώτα οι στίχοι και μετά οι μελωδίες;
Το βιβλίο είναι η έμπνευση και η ιδέα για τα τραγούδια. Άνοιξε τις «κλειδαριές» και οδήγησε σε αυτά τα ιδιαίτερα μονοπάτια. Τα τραγούδια είναι το φως του ταξιδιού του βιβλίου. Γιατί κάθε δημιουργία, για μένα, είναι ένα λυτρωτικό ταξίδι. Στα περισσότερα ήρθαν πρώτα οι στίχοι και ύστερα ντύθηκαν με τις μελωδίες του Γιώργου Σαμπάνη.
Η «ΦΥΑ» παραπέμπει σε παλαιότερες εποχές της μουσικής δημιουργίας, όταν ένας συνθέτης και ένας στιχουργός καλούσαν τους ερμηνευτές να τραγουδήσουν έναν ολοκληρωμένο κύκλο τραγουδιών. Η πρόσφατη δισκογραφία, από την άλλη, συνήθως κυκλοφορούσε τους λεγόμενους «πολυσυλλεκτικούς» δίσκους (πολλοί συνθέτες - πολλοί στιχουργοί - ένας ερμηνευτής). Έχεις κάποια προτίμηση σε μία από τις δύο πρακτικές; Και, αν ναι, γιατί;
Έχω προτίμηση ναι. Σαφέστατα προτιμώ τους ολοκληρωμένους κύκλους τραγουδιών, τους δίσκους με κονσεπτ που οι άνθρωποι δουλεύουν σαν μια ομάδα γερή με κοινή αισθητική. Έχει μια άλλη δυναμική κατά τη γνώμη μου. Παρόλα αυτά, με τις συνθήκες που επικρατούν πλέον στη δισκογραφία, ξέρω και πόσο δύσκολο είναι αυτό. Εγώ το προσπαθώ.
Πολύ συχνά γίνεται συζήτηση για τις «όχθες» του ελληνικού τραγουδιού: «έντεχνο», «ποπ», «λαϊκό», «ελαφρό» κ.ο.κ. Ενστερνίζεσαι αυτές τις ταμπέλες κι αυτούς τους χαρακτηρισμούς; Πόσο εύκολο είναι για ένα δημιουργό να ταξιδεύει με τη βάρκα του και να «δένει» σε όλα αυτά τα διαφορετικά λιμάνια;
Ο αγαπημένος μου Όσκαρ Ουάιλντ έλεγε «όταν ορίζεις, περιορίζεις». Ο μόνος διαχωρισμός για μένα είναι το καλό και το κακό τραγούδι. Είναι ζητούμενο του ανθρώπου που διψάει και ζει για αυτό το ταξίδι μέσα στη μουσική, να δένει και να λύνει τα σχοινιά του σε όσο περισσότερα λιμάνια μπορεί. Να εξερευνά τα όρια του και να συνεχίζει το ταξίδι καλύτερος. Αυτό είναι κατά τη γνώμη μου το μόνο χρέος του ανθρώπου γενικότερα. Να γίνεται καλύτερος.
Στην παρουσίαση του δίσκου καθόμουν πίσω από το Μάνο Ελευθερίου και είχα την ευκαιρία να δω με πόση φροντίδα και σεβασμό τον προσέγγισες και τον καλωσόρισες. Τι είναι για σένα οι παλαιότεροι στιχουργοί; Τι είναι επίσης οι σύγχρονοι και τι οι νεότεροι; Αν έπρεπε να μου αναφέρεις αγαπημένους σου, σε ποιους θα «στεκόσουν» και γιατί;
Πώς να μην τον καλωσόριζα. Με συγκινεί κάθε φορά, γιατί κάθε φορά είναι εκεί. Έρχομαι να σε καμαρώσω, μου λέει. Είναι ευλογία αυτό για μένα και η γενναιοδωρία του, μάθημα. Οι παλαιότεροι στιχουργοί καλώς ή κακώς είναι μάθημά μας. Μπορεί να έχουν περάσει 15 χρόνια από τότε που ξεκίνησα, αλλά νιώθω ακόμη μαθήτρια. Γενικά, νομίζω η παρατήρηση και η αναγνώριση, του καλού ειδικά, είτε σε έναν σύγχρονο στιχουργό, είτε σε κάποιον παλαιότερο, μόνο καλύτερους μπορεί να μας κάνει. Έχω πολλούς αγαπημένους. Φυσικά κι ο Μάνος Ελευθερίου πρωτοστατεί. Νιώθω δέος μπροστά στη μεγαλοπρέπεια των στίχων του. Όπως και με τον Νίκο Γκάτσο. Υπάρχει μια μεταφυσική δύναμη κι επιρροή επάνω μου. Η Λίνα Νικολακοπούλου όμως ήταν ο άνθρωπος που με έκανε κι έψαξα την ιστορία του ελληνικού τραγουδιού. Ταυτίστηκα με το στίχο της και ανακάλυψα έναν ολόκληρο κόσμο και μέσα μου. Κι είναι κι ο πρώτος άνθρωπος που διάβασε στίχους μου, όταν ήμουν 16 ετών, και με ενθάρρυνε. Είναι τεράστια, κατά την ταπεινή μου γνώμη. Η Μαριανίνα Κριεζή επίσης. Κι είναι εκείνη που ευθύνεται για το ξεκίνημα μου. Προσπαθούσα να την μελετήσω τεχνικά, αλλά τη θεωρούσα αξεπέραστη και μοναδική. Κι όταν εκφράστηκε όπως εκφράστηκε, για μένα, δεν το πίστευα. Ήταν το ωραιότερο δώρο. Εκτός από την τεχνική της έχει και μια συναισθηματική νοημοσύνη απίστευτη. Με έμαθε πολλά, με βοήθησε πολύ και θα την ευχαριστώ μια ζωή. Επίσης κάνοντας μουσική επιμέλεια στην θεατρική παράσταση «Η ζωή της Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου» του Πέτρου Ζούλια, με τη Νένα Μεντή, έκανα μια μίνι διατριβή στη στιχουργό που κατά τη γνώμη μου εξέφρασε το λαϊκό αίσθημα με τον πιο άμεσο και άρτιο λόγο, έως και ποιητικό πολλές φορές. Έχω ακούσει υπέροχα πράγματα κι από άλλους προγενέστερους ή και σύγχρονους δημιουργούς, εννοείται έχω θαυμάσει ιδιαιτέρως κάποια τραγούδια, απλώς τώρα μιλώ για εκείνους που έχω μελετήσει πολύ και με σημαδεύουν από παιδί.
Φυλακιζόμαστε «οικειοθελώς» στην εποχή μας; Και ποια «απελευθέρωση» αναζητούμε τελικά; Τι θεωρείς φυλακή και τι ελευθερία;
Οικειοθελώς σε εισαγωγικά, ναι, γιατί τις περισσότερες φορές γίνεται ασυνείδητα. Η «Φυλακή Υψίστης Ασφαλείας», το βιβλίο και κατά συνέπεια ο δίσκος, έχουν σαν κεντρική ιδέα ακριβώς αυτό. Δηλαδή ότι στο μυαλό μας είναι η φυλακή, στο μυαλό μας και το κλειδί. Αυτό που θεωρεί ο καθένας φυλακή διαφέρει, όπως και αυτό που θεωρεί απελευθέρωση. Ο καθένας έχει τις δικές του φοβίες και τα δικά του προσωπικά τέρατα να παλέψει. Όμως η κεντρική ιδέα είναι μία για όλους. Κι ας σημαίνει για τον καθένα κάτι διαφορετικό.
Η στιχουργία είναι φυλακή ή ελευθερία; Ή και τα δύο; Και σε ποιες περιστάσεις είναι το πρώτο και σε ποιες, πάλι, το δεύτερο;
Η στιχουργία για μένα ήταν πάντα ελευθερία και πάντα δίοδος επικοινωνίας, άρα απελευθέρωση κατά μια έννοια. Ίσως για κάποιους η υποταγή στο μέτρο να είναι επίπονη, εμένα νιώθω να με λυτρώνει από το χάος εντός κι εκτός μου. Για μένα δεν είναι καθόλου υποταγή, αλλά λύτρωση.
Έχεις κάποιον «απωθημένο» τραγουδιστή ή τραγουδίστρια; «Απωθημένο» συνθέτη; Υπάρχει κάποιο τραγούδι σου που αγαπάς πολύ και δεν έχει κυκλοφορήσει;
Δεν μου αρέσει να έχω απωθημένα. Φυσικά υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχω συνεργαστεί και θα το ήθελα πολύ. Αλλά αυτό δεν είναι απωθημένο και ανήκει στην ευχέρεια των στιγμών που θα έρθουν. Ευτυχώς δεν υπάρχει τραγούδι που αγαπώ πολύ στο συρτάρι. Έχουν όλα την τύχη να κυκλοφορούν κι είμαι ευγνώμων για αυτό.
Ποια θα έλεγες ότι είναι η πιο ευτυχισμένη σου στιγμή - έως τώρα - στη στιχουργία και γιατί;
Είναι αρκετές οι στιγμές. Πιστεύω πολύ στην δύναμη της ομάδας και νομίζω η μεγαλύτερη ευλογία είναι όταν βρίσκεις ανθρώπους να ταυτίζεσαι. Να εκφράζεστε με την ίδια ηθική κι αισθητική μια συγκεκριμένη στιγμή. Ζητούμενο είναι αυτή η στιγμή να έχει διάρκεια. Δυστυχώς αυτό συμβαίνει σπάνια. Ευτυχώς εμένα μου έχει συμβεί και μου συμβαίνει και τώρα, τα τελευταία 7 χρόνια με τον Γιώργο Σαμπάνη, όπου μαζί με τον Χρήστο Σούμκα κάνουμε ολοκληρωμένες δουλειές και πλέον αισίως προστίθενται κι άλλα μέλη στην ομάδα μας.
Ποιο είναι το πιο «άχαρο» κομμάτι της «δουλειάς» του στιχουργού;
Για μένα είναι όταν πρέπει να επεξηγήσω ή να αναλύσω αυτό που έγραψα.
Παλαιότερα, οι γυναίκες δημιουργοί αποτελούσαν τη μειοψηφία. Οι άνδρες έγραφαν τα τραγούδια. Την ίδια στιγμή, ωστόσο, γυναίκες και άνδρες τραγουδούσαν με την ίδια ποσόστωση. Στη σύγχρονη εποχή αυτό έχει αλλάξει ριζικά. Έχεις κάποια εξήγηση για αυτό;
Η Βιρτζίνια Γουλφ είχε κάνει μια ολόκληρη μελέτη σχετικά με τη συγγραφή των γυναικών η οποία κατέληξε στο εξής: μια γυναίκα για να γράφει χρειάζεται χρήματα και ένα δικό της δωμάτιο. Θεωρούσε ότι όσο προχωράμε προς τα πίσω, όπου η γυναίκα δεν είχε χρόνο, ούτε δουλειά, γιατί το καθήκον της ήταν να συντηρεί σπίτια, παιδιά, γάμους και δεν είχε καν δικό της χώρο, καταλαβαίνουμε το λόγο που δεν είχε και δυνατότητα να γράψει. Κάποτε ο ρόλος της γυναίκας ήταν καθορισμένος και περιορισμένος κι η ενασχόληση με το γράψιμο πολλές φορές κρίνονταν εκ προοιμίου υποτιμητικά. Τώρα σαφώς και ευλόγως τα πράγματα έχουν αλλάξει ευτυχώς. Δεν ξέρω αν αυτή είναι η απάντηση, αλλά θα μπορούσε.
Ποιος είναι ο ρόλος του τραγουδιού στη χώρα και στη συγκυρία που ζούμε;
Ποιος είναι ή ποιος θα έπρεπε να είναι; Στην Ελλάδα πάντως, νομίζω, παίζει έναν παραπάνω ρόλο, καθότι δίνεται έμφαση στο λόγο. Το τραγούδι μπορεί να είναι παρέα και παρηγοριά στην πιο δύσκολη και σκοτεινή σου στιγμή και μπορεί να σε ξεσηκώσει για χορό και γλέντι. Είναι λύτρωση και ένωση των ψυχών πολλές φορές. Μπορεί να κρατήσει ζωντανή την επαφή με το συναίσθημα σε μια εποχή που τείνει να το καταργήσει για δικό της όφελος και μόνο, καθότι δεν είναι δύσκολο να μετατρέψεις μια μάζα σε στρατιωτάκια πειθήνια αν αφαιρέσεις κάθε ίχνος συναισθήματος.
