Τα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ανέδειξαν τη σημαντικότερη κινηματογραφική τάση της περιόδου, τον “Νεορεαλισμό”, όπως ονομάστηκε, και ο οποίος γεννήθηκε στην Ιταλία περίπου το 1945 και διήρκεσε ως το 1951. Ήταν μια μορφή τέχνης (λογοτεχνία, θέατρο και σινεμά) που παρουσιάστηκε ως φορέας κοινωνικής ανανέωσης. Οι κακές συνθήκες διαβίωσης της εργατικής τάξης και της ζωής στις πόλεις, μπορούσαν, πλέον, να παρουσιαστούν στη μεγάλη οθόνη, με ωμή αλήθεια.
Στον κινηματογράφο ο Νεορεαλισμός καθιερώθηκε από τους μεγάλους Ιταλούς σκηνοθέτες Roberto Rossellini, Luchino Visconti, Vittorio De Sica, Pier Paolo Pasolini, Federico Fellini κ.α. Η τάση επεκτάθηκε σε όλη την Ευρώπη και φυσικά στην Ελλάδα. Στον ελληνικό κινηματογράφο κατά τη μεταπολεμική περίοδο συναντάμε σκηνοθέτες και ταινίες που έγραψαν ιστορία.
Τι είναι ο νεορεαλισμός;
Ο Νεορεαλισμός όπως είπαμε, συνδέθηκε με την αποτύπωση της καθημερινότητας και τις κοινωνικές δυσχέρειες. Στην Ελλάδα συγκεκριμένα, η λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το πέρας της τριπλής κατοχής της χώρας, από Γερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους αλλά και η ολοκλήρωση του Εμφυλίου, σηματοδότησαν την ανάγκη για μία πρώτη προσπάθεια αλλαγής της καλλιτεχνικής έκφρασης. Κάποιοι καλλιτέχνες δημιουργοί στράφηκαν προς την κοινωνία θέλοντας να την αποδώσουν με μια πιο ρεαλιστική ματιά. Θέλησαν να δώσουν ένα τέλος στην μη εξιδανικευμένη πραγματικότητα και ξεκίνησαν να δείχνουν τις κακουχίες της μεταπολεμικής περιόδου, προκαλώντας, πολλές φορές, αμηχανία στο κοινό και πυροδοτώντας την οργή των πολιτικών.
Άφησαν κατ’ αρχήν τα κινηματογραφικά στούντιο, τα οποία άλλωστε είχαν καταστραφεί κατά τη διάρκεια του πολέμου και δεν μπορούσαν να φιλοξενήσουν λαμπερές παραγωγές. Οι κινηματογραφιστές, σε μια προσπάθεια να διατηρήσουν “ζωντανό” τον εγχώριο κινηματογράφο που πάσχιζε να επιβιώσει, βγήκαν στους δρόμους, προκειμένου να απεικονίσουν την πραγματικότητα. Επίσης άρχισαν να επιλέγουν νέους ηθοποιούς ή ακόμα και κοινούς ανθρώπους για να αποφύγουν την επιτηδευμένη θεατρικότητα.
6 σημαντικές νεορεαλιστικές ταινίες
6 ταινίες της ελληνικής παραγωγής της δεκαετίας του 50 διεκδικούν τον χαρακτηρισμό «νεορεαλιστικές» για τον ελληνικό κινηματογράφο: το “Πικρό ψωμί” (1951) του Γρηγόρη Γρηγορίου, η “Μαύρη Γη” (1952) του Στέλιου Τατασόπουλου, το “Ξυπόλυτο Τάγμα” (1954) του Γκρέγκ Τάλλας, η “Μαγική Πόλις” (1955) του Νίκου Κούνδουρου, η “Στέλλα” (1955) του Μιχάλη Κακογιάννη και η “Συνοικία το Όνειρο” (1961) του Αλέκου Αλεξανδράκη.
Το “Πικρό ψωμί” (1951) είναι η τρίτη κατά σειρά ταινία του μεγάλου σκηνοθέτη, Γρηγόρη Γρηγορίου. Η ταινία αναφέρονταν στην ιστορία μιας φτωχής οικογένειας της μεταπολεμικής Ελλάδας, θίγοντας μεταξύ άλλων, ένα τεράστιο κοινωνικό θέμα, την παιδική εργασία. Στην ταινία πρωταγωνιστούσαν η Ίντα Χριστινάκη (σύζυγος του Γρηγορίου), η Ελένη Ζαφειρίου (που έσκισε στο ρόλο της μάνας), ο Στράτος Φλώρος, ο Άλκης Παπάς, ο Μιχάλης Νικολόπουλος, ο Δήμος Σταρένιος, ο Παντελής Ζερβός και ο μικρός Αλέκος Κουρής.
Τα γυρίσματα ξεκίνησαν με πενιχρά οικονομικά μέσα το φθινόπωρο του 1950. Κάποια στιγμή στην διάρκεια των γυρισμάτων ο νεαρός (18 ετών) ηθοποιός του θεάτρου Τέχνης, Στράτος Φλώρος διαγνώστηκε με φυματιώδη μηνιγγίτιδα και πέθανε δύο ημέρες μετά. Τα γυρίσματα συνεχίστηκαν με άλλον ηθοποιό που έπαιζε πλάτη.
Η “Μαύρη γη” (1952) του Στέλιου Τατασόπουλου, είναι μια κοινωνική ταινία που παίζουν οι: Γιώργος Φούντας, Σόφη Λίλα, Φρόσω Κοκκόλα, Κατερίνα Ζάχου κ.α. Νεορεαλιστική ταινία μυθοπλασίας και ντοκιμαντέρ ταυτόχρονα, σε σενάριο του συγγραφέα Νίκου Σφυρόερα, σκηνογραφίες του ηθοποιού και ζωγράφου Μιχάλη Νικολινάκου, που περιγράφει ρεαλιστικά τις σκληρές έως εφιαλτικές συνθήκες εργασίες στα σμυριδωρυχεία της Απειράνθου Νάξου.
Στην ταινία έπαιξαν εργάτες του σμυριδωρυχείου και κάτοικοι του χωριού δείχνοντας την άγρια εκμετάλλευσή τους στα ορυχεία και τη στερημένη ζωή τους, ενώ τα «αφεντικά» τους πλούτιζαν από την υπεραξία του μόχθου τους, αδιαφορώντας και για τη σωματική ακεραιότητά τους, ακόμα και για τη ζωή τους. Η ταινία πήρε το Α΄ Βραβείο των κριτικών κινηματογράφου ενώ τιμήθηκε και στο Διεθνές Φεστιβάλ της ΕΣΣΔ.
“Το ξυπόλυτο τάγμα” (1954) ήταν το όνομα μιας ομάδας περίπου 160 αγοριών, εφήβων και νέων – από 6 έως 26 ετών - που τον Απρίλιο του 1941 εκδιώχθηκαν από το Παπάφειο ίδρυμα της κατοχικής Θεσσαλονίκης, ίσως και από άλλα ορφανοτροφεία, γιατί επιτάχθηκαν τα κτίρια από τους Ναζί. Τα παιδιά βρέθηκαν στους δρόμους, νηστικά, ρακένδυτα και χωρίς παπούτσια. Το ένστικτο της αυτοσυντήρησης τα έκανε να ανασυνταχθούν και να οργανωθούν σε μια ηρωική «συμμορία».
Η μνήμη του Ξυπόλυτου Τάγματος διασώθηκε κυρίως χάρη στην ομώνυμη ταινία του Ελληνοαμερικανού Γκρεγκ Τάλας (Gregg Tallas = Γρηγόρη Θαλασσινού), με μουσική του Μίκη Θεοδωράκη. H ταινία εντάσσεται στο ρεύμα του νεορεαλισμού και στέκεται ισάξια δίπλα στην “Ανοχύρωτη Πόλη” του Rossellini και τον “Κλέφτη Ποδηλάτων” του De Sica, από τις οποίες και είχε επηρεαστεί. Το 1955 τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο, τη «Χρυσή Δάφνη», στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Εδιμβούργου.
Το 1955 ο Νίκος Κούνδουρος γυρίζει την πρώτη του ταινία, “Μαγική πόλις” και μας μεταφέρει στο προσφυγικό και εξαφανισμένο πια Δουργούτι της δεκαετίας του ’50, όπου ένας φτωχός φορτηγατζής προσπαθεί να επιβιώσει μεταξύ δύο διαφορετικών κόσμων. Βρίσκεται μπλεγμένος σε μια παράνομη δοσοληψία με ένα απατεώνα και κάνει αγώνα να βγει αλώβητος από αυτήν την περιπέτεια.
Το σενάριο υπογράφει η συγγραφέας Μαργαρίτα Λυμπεράκη, ενώ την μουσική ο Μάνος Χατζιδάκις. Πρωταγωνιστούν: Γιώργος Φούντας, Μαργαρίτα Παπαγεωργίου και Στέφανος Στρατηγός. Σε χαρακτηριστικούς ρόλους εμφανίζονται οι ηθοποιοί: Ανδρέας Ντούζος, Ανέστης Βλάχος, Μίμης Φωτόπουλος και οι συγκρατούμενοί του Κούνδουρου στην Μακρόνησο, Μάνος Κατράκης και Θανάσης Βέγγος (η πρώτη του εμφάνιση στο σινεμά).
Η ταινία “Στέλλα” (1955) του Μιχάλη Κακογιάννη, που προβλήθηκε για πρώτη φορά στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ Καννώ, μπορεί να χαρακτηριστεί πρώτο μεγάλο και σοβαρό δείγμα Ελληνικού νεορεαλισμού που έγινε γνωστό στο εξωτερικό. Ο Κακογιάννης με το έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη έφερε στο επίκεντρο την κοινωνία του περιθωρίου.
Ο εκρηκτικός χαρακτήρας της Στέλλας, που ζει και ερωτεύεται έξω από τα καλούπια και τα στερεότυπα της εποχής, προκάλεσε αντιδράσεις. Η φιγούρα μιας γυναίκας που αδιαφορεί για τις κοινωνικές επιταγές, ήταν πρωτόγνωρη στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1950.
Μια ακόμη ταινία-σταθμός του νεορεαλιστικού κινήματος ήταν η “Συνοικία το Όνειρο”, του Αλέκου Αλεξανδράκη, σε σενάριο του ποιητή Τάσου Λειβαδίτη και του Κώστα Κοτζιά. Η ταινία αυτή, όχι μόνο προκάλεσε το κοινό αίσθημα, αλλά λογοκρίθηκε από την υπηρεσιακή κυβέρνηση του 1961. Οι συντελεστές της ταινίας θέλησαν να προβάλλουν στη μεγάλη οθόνη τη φτώχεια και την ανέχεια, που επικρατούσαν στις φτωχογειτονιές της Ελλάδας, κατά την μεταπολεμική περίοδο. Η ωραιοποιημένη και δήθεν ευτυχισμένη Αθήνα, μέσα απ’ τα πλάνα της ταινίας κατέρρευσε.
Το καθεστώς λογοκρισίας όμως, δεν επέτρεψε να παρουσιαστούν εικόνες εξαθλίωσης καθώς εκείνη την περίοδο γινόταν προσπάθεια να εμφανίζεται η Ελλάδα ως μια ευημερούσα και συνεχώς αναπτυσσόμενη χώρα στα μάτια των τουριστών και των ξένων επενδυτών. Η ταινία λογοκριμένη, παίχτηκε με κομμένες σκηνές, οι οποίες δεν προβλήθηκαν ποτέ μέχρι και σήμερα. Στην ταινία το τραγούδι που ακούγεται στην έναρξή της δίνει ξεκάθαρα το στίγμα της:“Μικρά και ανήλιαγα τα στενά και σπίτια χαμηλά μου… βρέχει στη φτωχογειτονιά, βρέχει και στην καρδιά μου…”
Επίλογος: Σίγουρα υπήρξαν κι’ άλλες αρκετές ταινίες που μπορούν να χαρακτηριστούν νεορεαλιστικές, αλλά εδώ διάλεξα τις 6 πιο αντιπροσωπευτικές, χωρίς να ξεχνάω τον “Δράκο”, πάλι του Νίκου Κούνδουρου (1956) ή κάποιες μεταγενέστερες όπως την “Ευδοκία” του Αλέξη Δαμιανού (1971) και την περίφημη “Παραγγελιά” του Παύλου Τάσιου (1980), με την αναφορά στη ζωή και τις πράξεις του Νίκου Κοεμτζή.
Στον κινηματογράφο ο Νεορεαλισμός καθιερώθηκε από τους μεγάλους Ιταλούς σκηνοθέτες Roberto Rossellini, Luchino Visconti, Vittorio De Sica, Pier Paolo Pasolini, Federico Fellini κ.α. Η τάση επεκτάθηκε σε όλη την Ευρώπη και φυσικά στην Ελλάδα. Στον ελληνικό κινηματογράφο κατά τη μεταπολεμική περίοδο συναντάμε σκηνοθέτες και ταινίες που έγραψαν ιστορία.
Τι είναι ο νεορεαλισμός;
Ο Νεορεαλισμός όπως είπαμε, συνδέθηκε με την αποτύπωση της καθημερινότητας και τις κοινωνικές δυσχέρειες. Στην Ελλάδα συγκεκριμένα, η λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το πέρας της τριπλής κατοχής της χώρας, από Γερμανούς, Ιταλούς και Βούλγαρους αλλά και η ολοκλήρωση του Εμφυλίου, σηματοδότησαν την ανάγκη για μία πρώτη προσπάθεια αλλαγής της καλλιτεχνικής έκφρασης. Κάποιοι καλλιτέχνες δημιουργοί στράφηκαν προς την κοινωνία θέλοντας να την αποδώσουν με μια πιο ρεαλιστική ματιά. Θέλησαν να δώσουν ένα τέλος στην μη εξιδανικευμένη πραγματικότητα και ξεκίνησαν να δείχνουν τις κακουχίες της μεταπολεμικής περιόδου, προκαλώντας, πολλές φορές, αμηχανία στο κοινό και πυροδοτώντας την οργή των πολιτικών.
Άφησαν κατ’ αρχήν τα κινηματογραφικά στούντιο, τα οποία άλλωστε είχαν καταστραφεί κατά τη διάρκεια του πολέμου και δεν μπορούσαν να φιλοξενήσουν λαμπερές παραγωγές. Οι κινηματογραφιστές, σε μια προσπάθεια να διατηρήσουν “ζωντανό” τον εγχώριο κινηματογράφο που πάσχιζε να επιβιώσει, βγήκαν στους δρόμους, προκειμένου να απεικονίσουν την πραγματικότητα. Επίσης άρχισαν να επιλέγουν νέους ηθοποιούς ή ακόμα και κοινούς ανθρώπους για να αποφύγουν την επιτηδευμένη θεατρικότητα.
6 σημαντικές νεορεαλιστικές ταινίες
6 ταινίες της ελληνικής παραγωγής της δεκαετίας του 50 διεκδικούν τον χαρακτηρισμό «νεορεαλιστικές» για τον ελληνικό κινηματογράφο: το “Πικρό ψωμί” (1951) του Γρηγόρη Γρηγορίου, η “Μαύρη Γη” (1952) του Στέλιου Τατασόπουλου, το “Ξυπόλυτο Τάγμα” (1954) του Γκρέγκ Τάλλας, η “Μαγική Πόλις” (1955) του Νίκου Κούνδουρου, η “Στέλλα” (1955) του Μιχάλη Κακογιάννη και η “Συνοικία το Όνειρο” (1961) του Αλέκου Αλεξανδράκη.
Το “Πικρό ψωμί” (1951) είναι η τρίτη κατά σειρά ταινία του μεγάλου σκηνοθέτη, Γρηγόρη Γρηγορίου. Η ταινία αναφέρονταν στην ιστορία μιας φτωχής οικογένειας της μεταπολεμικής Ελλάδας, θίγοντας μεταξύ άλλων, ένα τεράστιο κοινωνικό θέμα, την παιδική εργασία. Στην ταινία πρωταγωνιστούσαν η Ίντα Χριστινάκη (σύζυγος του Γρηγορίου), η Ελένη Ζαφειρίου (που έσκισε στο ρόλο της μάνας), ο Στράτος Φλώρος, ο Άλκης Παπάς, ο Μιχάλης Νικολόπουλος, ο Δήμος Σταρένιος, ο Παντελής Ζερβός και ο μικρός Αλέκος Κουρής.
Τα γυρίσματα ξεκίνησαν με πενιχρά οικονομικά μέσα το φθινόπωρο του 1950. Κάποια στιγμή στην διάρκεια των γυρισμάτων ο νεαρός (18 ετών) ηθοποιός του θεάτρου Τέχνης, Στράτος Φλώρος διαγνώστηκε με φυματιώδη μηνιγγίτιδα και πέθανε δύο ημέρες μετά. Τα γυρίσματα συνεχίστηκαν με άλλον ηθοποιό που έπαιζε πλάτη.
Η “Μαύρη γη” (1952) του Στέλιου Τατασόπουλου, είναι μια κοινωνική ταινία που παίζουν οι: Γιώργος Φούντας, Σόφη Λίλα, Φρόσω Κοκκόλα, Κατερίνα Ζάχου κ.α. Νεορεαλιστική ταινία μυθοπλασίας και ντοκιμαντέρ ταυτόχρονα, σε σενάριο του συγγραφέα Νίκου Σφυρόερα, σκηνογραφίες του ηθοποιού και ζωγράφου Μιχάλη Νικολινάκου, που περιγράφει ρεαλιστικά τις σκληρές έως εφιαλτικές συνθήκες εργασίες στα σμυριδωρυχεία της Απειράνθου Νάξου.
Στην ταινία έπαιξαν εργάτες του σμυριδωρυχείου και κάτοικοι του χωριού δείχνοντας την άγρια εκμετάλλευσή τους στα ορυχεία και τη στερημένη ζωή τους, ενώ τα «αφεντικά» τους πλούτιζαν από την υπεραξία του μόχθου τους, αδιαφορώντας και για τη σωματική ακεραιότητά τους, ακόμα και για τη ζωή τους. Η ταινία πήρε το Α΄ Βραβείο των κριτικών κινηματογράφου ενώ τιμήθηκε και στο Διεθνές Φεστιβάλ της ΕΣΣΔ.
“Το ξυπόλυτο τάγμα” (1954) ήταν το όνομα μιας ομάδας περίπου 160 αγοριών, εφήβων και νέων – από 6 έως 26 ετών - που τον Απρίλιο του 1941 εκδιώχθηκαν από το Παπάφειο ίδρυμα της κατοχικής Θεσσαλονίκης, ίσως και από άλλα ορφανοτροφεία, γιατί επιτάχθηκαν τα κτίρια από τους Ναζί. Τα παιδιά βρέθηκαν στους δρόμους, νηστικά, ρακένδυτα και χωρίς παπούτσια. Το ένστικτο της αυτοσυντήρησης τα έκανε να ανασυνταχθούν και να οργανωθούν σε μια ηρωική «συμμορία».
Η μνήμη του Ξυπόλυτου Τάγματος διασώθηκε κυρίως χάρη στην ομώνυμη ταινία του Ελληνοαμερικανού Γκρεγκ Τάλας (Gregg Tallas = Γρηγόρη Θαλασσινού), με μουσική του Μίκη Θεοδωράκη. H ταινία εντάσσεται στο ρεύμα του νεορεαλισμού και στέκεται ισάξια δίπλα στην “Ανοχύρωτη Πόλη” του Rossellini και τον “Κλέφτη Ποδηλάτων” του De Sica, από τις οποίες και είχε επηρεαστεί. Το 1955 τιμήθηκε με το πρώτο βραβείο, τη «Χρυσή Δάφνη», στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Εδιμβούργου.
Το 1955 ο Νίκος Κούνδουρος γυρίζει την πρώτη του ταινία, “Μαγική πόλις” και μας μεταφέρει στο προσφυγικό και εξαφανισμένο πια Δουργούτι της δεκαετίας του ’50, όπου ένας φτωχός φορτηγατζής προσπαθεί να επιβιώσει μεταξύ δύο διαφορετικών κόσμων. Βρίσκεται μπλεγμένος σε μια παράνομη δοσοληψία με ένα απατεώνα και κάνει αγώνα να βγει αλώβητος από αυτήν την περιπέτεια.
Το σενάριο υπογράφει η συγγραφέας Μαργαρίτα Λυμπεράκη, ενώ την μουσική ο Μάνος Χατζιδάκις. Πρωταγωνιστούν: Γιώργος Φούντας, Μαργαρίτα Παπαγεωργίου και Στέφανος Στρατηγός. Σε χαρακτηριστικούς ρόλους εμφανίζονται οι ηθοποιοί: Ανδρέας Ντούζος, Ανέστης Βλάχος, Μίμης Φωτόπουλος και οι συγκρατούμενοί του Κούνδουρου στην Μακρόνησο, Μάνος Κατράκης και Θανάσης Βέγγος (η πρώτη του εμφάνιση στο σινεμά).
Η ταινία “Στέλλα” (1955) του Μιχάλη Κακογιάννη, που προβλήθηκε για πρώτη φορά στο Κινηματογραφικό Φεστιβάλ Καννώ, μπορεί να χαρακτηριστεί πρώτο μεγάλο και σοβαρό δείγμα Ελληνικού νεορεαλισμού που έγινε γνωστό στο εξωτερικό. Ο Κακογιάννης με το έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη έφερε στο επίκεντρο την κοινωνία του περιθωρίου.
Ο εκρηκτικός χαρακτήρας της Στέλλας, που ζει και ερωτεύεται έξω από τα καλούπια και τα στερεότυπα της εποχής, προκάλεσε αντιδράσεις. Η φιγούρα μιας γυναίκας που αδιαφορεί για τις κοινωνικές επιταγές, ήταν πρωτόγνωρη στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1950.
Μια ακόμη ταινία-σταθμός του νεορεαλιστικού κινήματος ήταν η “Συνοικία το Όνειρο”, του Αλέκου Αλεξανδράκη, σε σενάριο του ποιητή Τάσου Λειβαδίτη και του Κώστα Κοτζιά. Η ταινία αυτή, όχι μόνο προκάλεσε το κοινό αίσθημα, αλλά λογοκρίθηκε από την υπηρεσιακή κυβέρνηση του 1961. Οι συντελεστές της ταινίας θέλησαν να προβάλλουν στη μεγάλη οθόνη τη φτώχεια και την ανέχεια, που επικρατούσαν στις φτωχογειτονιές της Ελλάδας, κατά την μεταπολεμική περίοδο. Η ωραιοποιημένη και δήθεν ευτυχισμένη Αθήνα, μέσα απ’ τα πλάνα της ταινίας κατέρρευσε.
Το καθεστώς λογοκρισίας όμως, δεν επέτρεψε να παρουσιαστούν εικόνες εξαθλίωσης καθώς εκείνη την περίοδο γινόταν προσπάθεια να εμφανίζεται η Ελλάδα ως μια ευημερούσα και συνεχώς αναπτυσσόμενη χώρα στα μάτια των τουριστών και των ξένων επενδυτών. Η ταινία λογοκριμένη, παίχτηκε με κομμένες σκηνές, οι οποίες δεν προβλήθηκαν ποτέ μέχρι και σήμερα. Στην ταινία το τραγούδι που ακούγεται στην έναρξή της δίνει ξεκάθαρα το στίγμα της:“Μικρά και ανήλιαγα τα στενά και σπίτια χαμηλά μου… βρέχει στη φτωχογειτονιά, βρέχει και στην καρδιά μου…”
Επίλογος: Σίγουρα υπήρξαν κι’ άλλες αρκετές ταινίες που μπορούν να χαρακτηριστούν νεορεαλιστικές, αλλά εδώ διάλεξα τις 6 πιο αντιπροσωπευτικές, χωρίς να ξεχνάω τον “Δράκο”, πάλι του Νίκου Κούνδουρου (1956) ή κάποιες μεταγενέστερες όπως την “Ευδοκία” του Αλέξη Δαμιανού (1971) και την περίφημη “Παραγγελιά” του Παύλου Τάσιου (1980), με την αναφορά στη ζωή και τις πράξεις του Νίκου Κοεμτζή.
