Τα τραγούδια της Αποκριάς και η ιστορία τους

Αντρικά Μουνάτα, Γαμοτράγουδα, Μάμπο, Αρχοντορεμπέτικα, Swing και… άλλες ιστορίες!
logo radio
Ogdoo web radio
Live
 
Μια μουσική εκπομπή που έγραψε ιστορία στην ελληνική τηλεόραση είναι το «Ζήτω το ελληνικό τραγούδι» με εμπνευστή και παρουσιαστή τον Διονύση Σαββόπουλο. Δεν είχε πολύχρονη διάρκεια, είχε όμως ψυχή, αλήθεια, τρέλα, ευρηματικότητα, μεστότητα. Προβλήθηκε από τις 11 Οκτωβρίου 1986 ως το καλοκαίρι του 1987. Ένα απ’ τα εντυπωσιακά στοιχεία της ήταν και οι απρόβλεπτες συμπράξεις, χάρι στο κύρος και την ανατρεπτική ματιά του Σαββόπουλου. Ευτυχώς κάποιες από αυτές αποτυπώθηκαν σε ένα διπλό δίσκο. Ανάμεσά τους και το ευλογημένο σμίξιμο της Ελευθερίας Αρβανιτάκη, του αλησμόνητου Νίκου Παπάζογλου, της Λίτσας Διαμάντη, του τρανού Αλέκου Κιτσάκη και του ίδιου του Σαββόπουλου όταν ανέβαιναν στην πιπεριά…

Ανάμεσα στα σκωπτικά και περιπαικτικά τραγούδια, είναι κάποια που έχουν περίοπτη θέση και αποτελούν σημείο αναφοράς του αποκριάτικου ξεφαντώματος. Τα τραγούδια αυτά συνοδεύονται και από τις κατάλληλες χορογραφίες και κινήσεις του τραγουδιστή και της χορωδίας που συχνά του απαντά, που ενισχύουν το μήνυμά του και κλέβουν την παράσταση. Τα περισσότερα έχουν βαθιά ρίζα που χάνεται σε χρόνους μακρινούς. Την εποχή του Βυζαντίου χρησιμοποιούνταν μπόλικο πιπέρι στο φαγητό για να νοστιμίσει το κρέας και όχι μόνο. Οι κόκκοι του ήταν περιζήτητοι και βέβαια και το τρίψιμό του που το είχαν αναλάβει αρκετά μοναστήρια και καλογέροι. Στο παιχνίδι μπαίναν και οι Τούρκοι και οι κλέφτες. Η διαδικασία ήθελε τον τρόπο της… και η λαϊκή σοφία, πυροδότησε όσα συνεπάγονται…

Οι απόκριες είμαι μια γιορτή συνυφασμένη με το ξεφάντωμα αλλά και τον εξωτισμό. Τραγούδια με καθαρά ελληνική ρίζα αλλά και ξένοι ρυθμοί συχνά πυκνά μας ταξιδεύουν σε μέρη άγνωστα, μαγεμένα, λατρεμένα. Σκεφτείτε τι αναστάτωση προκάλεσε στην Αθήνα αλλά και την Ελλάδα εκεί λίγο πριν τα μισά της δεκαετίας του ’50, όταν η Σπεράντζα Βρανά, με ύφος αλλά και τολμηρή εμφάνιση γνήσιας βραζιλιάνας, εμφανιζόταν στην ταινία Η Ωραία των Αθηνών του Νίκου Τσιφόρου και τραγουδούσε Αυτό το Μάμπο το Μπραζιλιέρο. Από τότε μέχρι σήμερα, τέτοιες μέρες και όχι μόνο, το τραγουδούν όλοι.

Το 1994 ο Καλλιτεχνικός Σύλλογος Δημοτικής Μουσικής Δόμνας Σαμίου κυκλοφορεί την πιο διάσημη έκδοσή του. Τίτλος της «Τα αποκριάτικα» και σε ελεύθερη μετάφραση «Τα Γαμοτράγουδα». Τα ανίερα - ιερά τραγούδια της Αποκριάς με την αθυροστομία τους τάραξαν τα σεμνότυφα νερά των τιμητών της παράδοσης. Παρ’ όλα αυτά ο διπλός δίσκος συνοδεύεται από εκτενή επεξηγηματικά κείμενα που αναλύουν το παγανιστικό τελετουργικό πλαίσιο εντός του οποίου παρουσιάζονται τα τραγούδια, συνδεμένα στενά με την εποχή τους αλλά και το κοινωνικό πλαίσιο που τα γέννησε.

Τι είναι τα Γαμοτράγουδα; Πρόκειται για δημοτικά τραγούδια, γεμάτα με σκωπτικούς και άσεμνους στίχους, συνήθως με σεξουαλικό περιεχόμενο, αλλά όχι αποκλειστικά, τα οποία κατά το έθιμο, τραγουδιούνται κατά τους αποκριάτικους εορτασμούς. Η ιστορία τους ξεκινά από τα βάθη των αιώνων, ενώ το περιεχόμενό τους ενόχλησε όλους τους πολιτικούς και θρησκευτικούς ταγούς ανά τους χριστιανικούς αιώνες και όχι μόνο. Τα απαγορευμένα θέματα της σεξουαλικότητας και μάλιστα με οργιαστικό τρόπο, αλλά και για το αναρχικό τους πνεύμα, είχαν στην ουσία ως στόχο την κάθε μορφής εξουσία και τους κρατούντες.

Χιώτης και Μάμπο εν Ελλάδι θεωρούνται έννοιες ταυτόσημες. Ακόμη και σήμερα οι μοντέρνοι των καιρών μας πειράζουν στιγμές του μέγα Μανώλη που εκτός από μάγος του μπουζουκιού υπήρξε και ένας πρωτοπόρος έθνικ δημιουργός. Ο Μανώλης Χιώτης με την δεξιοτεχνία του και το χάρισμά του πάντρεψε ευρηματικά τάσεις και σχολές, ηχοχρώματα απ’ όλο τον πλανήτη με την βαθιά ρίζα του μπουζουκιού με τρόπο ανεπανάληπτο. Η τζαζ με πενιές που παρουσίασε και η λάτιν εκδοχή της, με πινελιές από βυζάντιο, ξεπερνούν τα όρια της μουσικής λογικής! Η περίφημη φράση Χιώτης Μάμπο χαρακτηρίζει ένα μέρος της πολυδιάστατης δημιουργικής του φλέβας.

Τα Αποκριάτικα - Ανίερα Ιερά τραγούδια που παρουσίασε η Δόμνα Σαμίου προκάλεσαν πολλαπλές αντιδράσεις τόσο στον καιρό τους, όσο και στα κατοπινά χρόνια στις ζωντανές παραστάσεις τους. Μέχρι και σε δικαστήρια σύρανε την ερμηνεύτρια και λαογράφο. Ευτυχώς ο καλλιτεχνικός κόσμος και άλλοι νοήμονες στάθηκαν στο πλευρό της και τους. Λέει χαρακτηριστικά ο Διονύσης Σαββόπουλος: «Η μεγαλόσχημη και βαρύγδουπη επίθεση εναντίον της Δόμνας Σαμίου μας αναγκάζει να επαναλάβουμε τα αυτονόητα: Η Δόμνα Σαμίου είναι λαογράφος, τα σκωπτικά τραγούδια της Αποκριάς ανήκουν στη μουσική μας παράδοση. Αιώνες ορθόδοξου χριστιανικού βίου δεν ενοχλήθηκαν από αυτά, διότι τα έθιμα δεν είναι ποτέ χυδαία. Τα τραγούδια μιας παλιάς λαϊκής γιορτής δεν είναι ποτέ χυδαία. Χυδαίος είναι μόνο ο πουριτανισμός, οι πόζες του λάιφ στάιλ και η μικροαστική ηθική. Λυπάμαι που μερικοί ανίδεοι δεν μπορούν να το καταλάβουν αυτό και δημιουργούν πρόβλημα εκ του μη όντως, θα σταθούμε στο πλευρό της Δόμνας -με κάθε τρόπο- και θα μείνουμε νηφάλιοι ώσπου να περάσει κι αυτή η κρίση νεο-συντηρητισμού και μισαλλοδοξίας που ενέσκηψε πάλι στη ζωή μας».

Ο Νίκος Ξυδάκης για τα Τραγούδια της Αποκριάς της Δόμνας Σαμίου και τις αντιδράσεις που προκάλεσε η δισκογραφική έκδοσή τους και η μετέπειτα παρουσίασή τους: «Τα τραγούδια αυτά ανήκουν στην παράδοσή μας. Απ' όσο γνωρίζω, η Δόμνα Σαμίου τα παρουσιάζει μόνο κατά τη διάρκεια του Τριωδίου. Σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να πούμε ότι εκμεταλλεύεται την προκλητική τους διάσταση. Είναι ανώνυμα τραγούδια, προερχόμενα μάλιστα από πιστούς γι' αυτό και ό,τι συμβαίνει τώρα με τις μηνύσεις μοιάζει σαν αποκριάτικη φάρσα. Υπάρχει βέβαια η επικίνδυνη πλευρά του γεγονότος, η οποία επαναφέρει ένα κλίμα παλαιότερων καιρών, όταν τα τραγούδια περνούσαν από λογοκρισία ή δέχονταν μηνύσεις ως άσεμνα ή για πολιτικούς λόγους. Φανταστείτε τι θα μπορούσε να συμβεί με αυτήν τη λογική σε μέρος του έργο του Γιώργου Σεφέρη, του Ανδρέα Εμπειρίκου, του Ανδρέα Λασκαράτου ή στα δημοτικά γαμοτράγουδα».

Απόκριες. Προκλητικές μεταμφιέσεις, άσεμνοι χοροί, σκωπτικά τραγούδια. Έθιμα που προέρχονται από πανάρχαιες ρίζες και ιεροπραξίες, βακχικές τελετές και παγανιστικές κραυγές. Η άνοιξη επικρατεί του χειμώνα, η πλάση αναζωογονείται, τα έθιμα για τα γεννήματα των ανθρώπων, των ζωντανών και της φύσης οργιάζουν. Μαζί και η αθυροστομία της Αποκριάς!

Τα Γαμοτράγουδα της Αποκριάς γεννούν και εμπνέουν συνεχιστές. Σε άλλες εποχές και ρυθμούς με τις ίδιες όμως αιτίες και ανάγκες και πάντα ενάντια στην εξουσία που θέλει να επιβάλει τη θέση της με το στανιό. Ένα σύγχρονο τέτοιο τραγούδι θα μπορούσε να θεωρηθεί και αυτό που ερμήνευσε ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου για τις ανάγκες της ταινίας του Νίκου Καλογερόπουλου «Οι Ιππείς της Πύλου» του 2011. Οι ευρηματικοί στίχοι και η ταιριαστή μουσική είναι του ηθοποιού και σκηνοθέτη. Ο προικισμένος και ανατρεπτικός Καλογερόπουλος «παίζει» με το μύθο, τις αλήθειες, τη στάση ζωής και τον τρόπο έκφρασης του Γιώργη Καραϊσκάκη δημιουργώντας ένα απολαυστικό τραγούδι.

Το 1997 ο συνθέτης μουσικός και περφόρμερ Θάνος Μικρούτσικος πάντρευε τις μελωδίες του με το λόγο του ηθοποιού, σκηνοθέτη αλλά και στιχουργού Λάκη Λαζόπουλου. Καρπός της σύμπραξής τους, ο δίσκος «Ψάξε στ’ όνειρό μας» με θεατρική ματιά και τη συμμετοχή πολλών και σημαντικών ερμηνευτών. Ανάμεσα στα τραγούδια που διακρίθηκαν και έμειναν είναι και ένα που χαράζει η Ελευθερία Αρβανιτάκη. Παρά τον ταπεινό τίτλο του, σε μια ελεύθερη ίσως και αυθαίρετη μετάφραση, λόγω του στίχου αλλά και της μελωδίας του, παραπέμπει στα Αποκριάτικα τραγούδια -με την ουσία και το ιερό νόημα της φράσης- τραγούδια των Αποκριών των καιρών μας.

Ο Γιώργος Μελίκης για το βιβλίο του που συνοδεύεται από ένα χαρακτηριστικό cd με ανάλογα τραγούδια: «Στις χιλιάδες καταγραφές του αρχείου - συλλογής μου τα γαμοτράγουδα κατέχουν σημαντική θέση και καλύπτουν μεγάλο καταγραφικό μέρος. Θεωρώ πως είναι τα ζωντανότερα στοιχεία της λαϊκής προφορικής μας παράδοσης. Ένα μικρό μέρος απ' αυτά, με τίτλο "Αντρικά Μουνάτα", κυκλοφόρησαν το 1985 σε 80 σελίδες. Η περιορισμένη επιλογή γαμοτράγουδων είχε μεγάλη απήχηση στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Λογάριαζα τότε, το 1985, να κυκλοφορήσει και CD με επιλογές. Όμως παρά τις αλλεπάλληλες εκδόσεις, το CD παρέμενε ανέκδοτο. Στα χρόνια που πέρασαν και αξιολογώντας το υλικό του αρχείου - συλλογής μου διαπίστωσα πως τα ολιγοσέλιδα εκείνα "Αντρικά Μουνάτα" θα μπορούσαν να ανταποκριθούν σε ένα αίτημα πολλών φίλων αναγνωστών. Δηλαδή σε μια πιο ολοκληρωμένη έκδοση, γνωρίζοντας πως υπάρχουν ακόμη εκατοντάδες από αυτά "τα ωραία πιπεράτα τραγούδια" στο αρχείο - συλλογή μου. Έτσι προχώρησα στην συγκέντρωση σ' έναν πρώτο τόμο 500 περίπου σελίδων με 11.530 στίχους, οι οποίοι αντιστοιχούν σε 350 ολοκληρωμένα γαμοτράγουδα απ' όλη την Ελλάδα..

Ο Γιώργος Μελίκης για το βιβλίο του Αντρικά Μουνάτα που συνοδεύεται από ένα χαρακτηριστικό cd με ανάλογα τραγούδια: «Εκτιμώ ότι μέσα από τρεις τόμους και το σύνολο 1.500 περίπου σελίδων θα μπορέσω να καταθέσω ένα μέρος της πολύχρονης καταγραφικής μου έρευνας, και κυρίως ένα δείγμα του ανεξάντλητου υλικού της ζωντανότερης λαϊκής έκφρασης και δημιουργίας, η οποία έχει το σχήμα του φαλλού και του εφηβαίου, το χρώμα της ήβης, το ύφος του ονείρου, το πλάτος της φαντασίας, το βάθος της ψυχής, την ηλικία του Διόνυσου και τη μαστοριά του Ομήρου. Ο κάθε τόμος περιέχει CD με επιλογές από αντιπροσωπευτικά γαμοτράγουδα».

Τις Απόκριες οι ξενικοί ρυθμοί δίνουν και παίρνουν. Τα μάμπο και τα λάτιν έχουν την τιμητική τους. Αν το καλοψάξουμε όμως στην ουσία μιλάμε για σχολές που απ’ τα πολύ παλιά χρόνια ελληνοποιήθηκαν και ενσωματώθηκαν στην ντόπια δημιουργία. Μη νομίζετε στην Ελλάδα ήμασταν πολύ πιο έθνικ απ’ όταν το μουσικό κίνημα πήρε το χαρακτηριστικό όνομά του. Βέβαια είχαμε και τα Γαμοτράγουδά μας αλλά και την Ανατολή μας. Τους ρούμπες, τα σέρβικα, τα χασαποσέρβικα που δεν έσβησαν και δεν θα σβήσουν ποτέ. Που να το φανταζόταν ο αείμνηστος Πυθαγόρας πως ο κολλητός του Χρήστος Νικολόπουλος, θα έβγαζε απ’ το συρτάρι του έναν ξεχασμένο στίχο του και θα δημιουργούσε μια απ΄τις μεγάλες επιτυχίες των τελευταίων δεκαετιών. Και μη μου πείτε πως δεν έχει Αποκριάτικο χρώμα…

«Ένας τόμος 500 περίπου σελίδων με 11530 στίχους, οι οποίοι αντιστοιχούν σε 350 ολοκληρωμένα Γαμοτράγουδα απ'όλη την Ελλάδα, και οι οποίοι, σύμφωνα με την πηγή προέλευσής τους, προέρχονται από κτηνοτρόφους, αγρότες, νοικοκυρές, υπαλλήλους, βιοτέχνες, μουσικούς, φοιτητές, δασκάλους, καθηγητές, δικηγόρους, ταβερνιάρηδες, ψαράδες, τεχνίτες, οικοδόμους ακόμη και από καλόγερους και παπάδες». Το έργο του Γιώργου Μελίκη «Αντρικά Μουνάτα» που συνοδεύεται από ένα χαρακτηριστικό cd με αυθεντικά «ριγανάτα» τραγούδια που στις Απόκριες έχουν την τιμητική τους.

Απόκριες, λάτιν, μάμπο, σουίνγκ. Όπως έχω γράψει σε παλαιότερο σημείωμά μου:

«Ακούω με μεγάλη συμπάθεια και ορισμένες φορές απολαμβάνω τις swing διασκευές και αναπαραστάσεις κλασικών λαϊκών αλλά και διεθνών τραγουδιών μιας άλλης εποχής προσαρμοσμένα στο σήμερα. Ο ρυθμός σε παρασύρει και κερδίζει τις εντυπώσεις, και ειδικά όταν υπάρχουν δοκιμασμένα standards και προικισμένοι μετατροπείς, θα μπορούσε να μιλήσει κανείς και για εμπνευσμένη αναδημιουργία. Αλλά τι κρίμα, αυτή είναι η εξαίρεση του κανόνα, όπως συχνά πυκνά συμβαίνει με τις μόδες. Δεν γνωρίζω αν η Ελλάδα του αύριο θα σουινγκοκρατείται μιας και μιλάμε για ένα χαβά που ταιριάζει στην πάστα μας. Όμως ο Χιώτης -πρώτος και πάνω από όλους- και άλλοι συνοδοιπόροι που κατά καιρούς καταπιάστηκαν με τους μοντέρνους ρυθμούς των καιρών τους, το έπραξαν με πρωτοποριακή και ανατρεπτική ματιά. Κάθε τους πείραγμα ξεχείλιζε από καινοτομία, καλαισθησία και ευρηματικότητα».

Απόκριες ονομάζονται οι τρεις εβδομάδες πριν από τη Μεγάλη Σαρακοστή. Ταυτίζονται με την περίοδο του Τριωδίου, μια κινητή περίοδο στην Ορθόδοξη Χριστιανική παράδοση από την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου μέχρι την Κυριακή της Τυροφάγου ή Τυρινής. Μέρες του γλεντιού, της ψυχαγωγίας και του «μασκαρέματος» που η ρίζα τους φτάνει στις «Διονυσιακές γιορτές» των Ελλήνων, όπου οι άνθρωποι μεταμφιέζονταν, χόρευαν, τραγουδούσαν πίνοντας άφθονο κρασί και ξεφάντωναν, συχνά πέρα από κανόνες και όρια…

Απόκριες. Απ’ την Πάτρα ως την Ξάνθη, απ τη Ζάκυνθο ως το Ρέθυμνο, οι χοροί και τα ξεφαντώματα, τα καρναβάλια δίνουν και παίρνουν. Συνταιριαστή και η μουσική που τα συνοδεύει αλλά και οι στίχοι των τραγουδιών. Αρκετά αρχοντορεμπέτικα υπογράμμισαν για δεκαετίες την αποκριάτικη ατμόσφαιρα. Ακόμη και σήμερα εξακολουθούν να υπηρετούν το πνεύμα της Αποκριάς. Βλέπετε είναι δημιουργίες πηγαίων και εμπνευσμένων δημιουργών γι’ αυτό αγαπήθηκαν από τον κόσμο και εξακολουθούν να συγκινούν.

ΤΟ OGDOO.GR ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ

Το τραγούδι αλλιώς, στο email σας!

Ενημερωθείτε πρώτοι για τα τελευταία νέα στο χώρο της καλής μουσικής!