Ακόμα όμως κι αν εγκατέλειψε τα εγκόσμια, ο Βασίλης Τσιτσάνης άφησε πίσω του, εκτός από τα εκατοντάδες πασίγνωστα ή λιγότερο ακουσμένα τραγούδια του, έναν ανέκδοτο πλούτο από στίχους και μελωδίες, κάποιες από τις οποίες κυκλοφόρησαν μέσα στα 30 αυτά χρόνια ή παραμένουν ακόμα στο συρτάρι… Στίχοι και μουσικές που παραδόθηκαν, κυρίως, στον ερευνητή του λαϊκού τραγουδιού Κώστα Χατζηδουλή, φίλο και βιογράφο του Τσιτσάνη, ο οποίος μετά το θάνατο του συνθέτη, τα παραχώρησε σε συνθέτες, στιχουργούς ή τραγουδιστές -ανάλογα την περίπτωση- προκειμένου να ηχογραφηθούν… Σημειώσαμε 33 τέτοια τραγούδια.
Η πρώτη φορά μετά το θάνατο του Τσιτσάνη, που ηχογραφήθηκαν και κυκλοφόρησαν ανέκδοτα τραγούδια του, ήταν το 1985, όταν κυκλοφόρησε από τη Minos σε επιμέλεια και ενορχήστρωση του Μίκη Θεοδωράκη ένας δίσκος με τον τίτλο «Τσιτσάνης - Θεοδωράκης - Κόκοτας». Ο δίσκος είχε πέντε ανέκδοτα τραγούδια του Τσιτσάνη, πέντε καινούργια του Μίκη σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου και ένα σε στίχους Αγγελικής Ελευθερίου από τη «Φαίδρα». Τραγουδιστής ο Σταμάτης Κόκοτας.
Τα τραγούδια του Τσιτσάνη ήταν:
1) Με παρέσυρε εκείνη
2) Βράδια αγαπημένα
3) Ψυχή μοβόρα
4) Εφτά φορές με πρόδωσες
5) Γαλανομάτα
Θα έλεγα χωρίς αμφιβολία, πως πρόκειται για μια από τις πιο ολοκληρωμένες δουλειές του τραγουδιστή, ειδικότερα τα χρόνια μετά το ‘80. Και είναι άδικο που δεν έτυχε μεγάλης αποδοχής. Σ’ αυτό το δίσκο υπάρχει ένα συγκλονιστικό ζεϊμπέκικο, που θίγει το πρόβλημα των ναρκωτικών, το «Με παρέσυρε εκείνη», που ξεκινά, με μια ηχογράφηση με τον ίδιο τον Τσιτσάνη να προβάρει το τραγούδι. Η ηχογράφηση αυτή μαζί με κάποιες πρόβες από τα τραγούδια «Βράδια αγαπημένα», «Ψυχή μοβόρα» και «Γαλανομάτα» με τον ίδιο τον Τσιτσάνη, συμπεριλήφθηκαν το 1995 στη συλλογή τραγουδιών του «Βράδια αγαπημένα» της εταιρείας MBI.
Την ίδια χρονιά, το 1985, στο δίσκο της Δήμητρας Γαλάνη «Χάνομαι γιατί ρεμβάζω», ο οποίος γράφτηκε με τη συνδρομή του συγκροτήματος «Χάνομαι γιατί ρεμβάζω» και κυκλοφόρησε από τη Minos, ο Σταμάτης Κραουνάκης μελοποίησε ένα στίχο του Τσιτσάνη, που είχε γραφτεί προκειμένου να τον τραγουδήσει η Σοφία Βέμπο, κάτι που τελικά δεν έγινε. «Για τη Σοφία Βέμπο» είναι ο τίτλος του τραγουδιού, ενώ ακούγεται και η φωνή της τραγουδίστριας, από παλαιότερη φυσικά ηχογράφηση, να μιλά για την προσφορά της στο έπος του ’40.
Η επιτυχία του δίσκου «Ούτε που ρώτησα» που κυκλοφόρησε το 1990 με τον Μανώλη Λιδάκη, σε επιμέλεια του Κώστα Χατζηδουλή, είχε σαν αποτέλεσμα, να ακολουθήσει το 1992, στα ίδια πρότυπα, ο δίσκος «Καράβι απόψε το φιλί» και πάλι με την επιμέλεια του Χατζηδουλή. Εκεί υπήρχαν έντεκα τραγούδια, μεταξύ των οποίων και τρία ανέκδοτα του Τσιτσάνη, από τα οποία τα δύο έγιναν μεγάλες επιτυχίες, αλλά και ένα, το οποίο με το πρώτο άκουσμα, δεν θα έλεγα πως θυμίζει ιδιαίτερα τον δημιουργό του. Συμβάλει βέβαια σε αυτό και η ηχογράφησή του μόνο με πιάνο. Αναφέρομαι στο «Χωρίς τίτλο» με το πιάνο του Βασίλη Τσαμπρόπουλου.
1) Μάτια παλάτια (Βασίλης Τσιτσάνης) (Μπολερό του Βασίλη Τσιτσάνη. Είναι από τα τελευταία τραγούδια που έγραψε (1983 μ.Χ))
2) Χωρίς τίτλο (Βασίλης Τσιτσάνης) (Ζεϊμπέκικο του Βασίλη Τσιτσάνη. Είναι άγνωστο το πότε το ‘γραψε. Το τραγούδι δεν είχε τίτλο)
3) Μωρό μου! (Βασίλης Τσιτσάνης) (Ρούμπα του Βασίλη Τσιτσάνη. Γράφτηκε το 1978 μ.Χ. Ο τίτλος είναι του Βασίλη…)
(οι σημειώσεις προέρχονται από το εσώφυλλο του δίσκου)
Μετά τον Μανώλη Λιδάκη, σειρά είχε η Χάρις Αλεξίου, που το 1995, στο δίσκο της «Οδός Νεφέλης ‘88» ηχογράφησε τα «Σύννεφα», ένα πολύ ωραίο ανέκδοτο χασάπικο του Τσιτσάνη σε στίχους Γαβριήλ Δροσινού… Η ενορχήστρωση ήταν του δεξιοτέχνη του μπουζουκιού Κώστα Παπαδόπουλου, ο οποίος έπαιξε βεβαίως και μπουζούκι.
Ένα από τα πρώτα τραγούδια του συνθέτη που γράφτηκε το 1942 στη Θεσσαλονίκη, ήταν το «Μη χειρότερα Θεέ μου». Εκείνα τα χρόνια, ήταν δύσκολο να ηχογραφηθεί βεβαίως, αφού με την επιβολή της λογοκρισίας μετά τον πόλεμο, απαγορεύθηκε η ηχογράφηση χασικλίδικων τραγουδιών. Ωστόσο το 1961 ο Τσιτσάνης το ηχογράφησε με ελαφρώς διαφορετική μουσική και τροποποιημένους στίχους και ο Στράτος Διονυσίου, αντί για αργιλέ, τραγούδησε για ένα σπασμένο μπαγλαμαδάκι. Το τραγούδι όμως πέρασε, σχεδόν απαρατήρητο. «Δεν ήταν κι αυτό που έπρεπε» σχολίασε ο Τσιτσάνης χρόνια μετά. Η πρώτη εκτέλεσή του με τα κανονικά λόγια, έγινε το 1999 από τον Γιώργο Νταλάρα και τη Χρυσούλα Χριστοπούλου για τη συλλογή τραγουδιών «Ασεβή τροπάρια» που εκδόθηκε από τη Virgin το 2000, με την επιμέλεια του Κώστα Χατζηδουλή. Σε αυτή τη συλλογή βρήκε θέση και η πρώτη εκδοχή ενός τραγουδιού, που «ταλαιπωρήθηκε» αρκετά στο πέρασμα των χρόνων. Αναφέρομαι στη «Λιτανεία του μάγκα» που ηχογραφήθηκε με τη φωνή του Μιχάλη Δημητριάδη. Έχει ενδιαφέρον να δούμε την ιστορία αυτού του τραγουδιού, σύμφωνα με τις πληροφορίες που βρίσκονται στο βιβλίο που συνοδεύει το cd.
Όπως έγραψα παραπάνω, το χειμώνα του 1942 ο Βασίλης Τσιτσάνης ζούσε και δούλευε στη Θεσσαλονίκη. Εκείνη την περίοδο έφυγε για μια μικρή περιοδεία στη Χαλκιδική. Στο χωριό Άγιος Μάμας που διέμενε, άκουσε μια ιστορία από ένα μόρτη -όπως τον αποκαλούσε- από την Καβάλα, η οποία αναφερόταν σε μια «λιτανεία» που έκανε ο «μόρτης» μέσα σε μια εκκλησία. Γυρνώντας στη Θεσσαλονίκη στα τέλη Δεκεμβρίου του ’42 με αρχές Ιανουαρίου του ’43 και χωρίς να έχει εξακριβώσει αν η ιστορία ήταν πραγματική ή όχι -άλλωστε δεν είχε και τόση σημασία αυτό- έγραψε τα λόγια του τραγουδιού «Η λιτανεία του μόρτη» και τη μελωδία στο ρυθμό του χασάπικου. Έπειτα από λίγο καιρό άλλαξε τον τίτλο του τραγουδιού σε «Η λιτανεία του μάγκα» και το καλοκαίρι του ’44 ξανάγραψε τη μουσική του τραγουδιού, αυτή τη φορά σε ζεϊμπέκικο ρυθμό. Δυστυχώς μετά το τέλος του πολέμου, με την επιβολή της λογοκρισίας, δεν πρόλαβε να το ηχογραφήσει.
Στην πρώτη μελωδία στο ρυθμό του χασάπικου, ο Τσιτσάνης έβαλε άλλα λόγια και το 1950 ηχογράφησε στην Columbia το «Τη μοίρα μου την είδα και την ξέρω» με τον Πρόδρομο Τσαουσάκη. Πολλά χρόνια αργότερα, το 1975, ο Απόστολος Νικολαΐδης ηχογράφησε το τραγούδι στην Αμερική, με τροποποιημένους στίχους, βασισμένους όμως στην αρχική «χασικλίδικη» εκδοχή. Όπως μας είπε η κόρη του τραγουδιστή Μαρία Νικολαΐδου, τα λόγια πολλών απαγορευμένων ρεμπέτικων τραγουδιών (ή «χασικλίδικων») μεταδίδονταν κυρίως από στόμα σε στόμα τις δεκαετίες του '60 και του '70. Ο πατέρας της (βρισκόμενος στο εξωτερικό) δεν είχε τρόπο να γνωρίζει εκείνην την εποχή, όλους τους πρωτότυπους στίχους του συγκεκριμένου τραγουδιού, καθώς και πολλών άλλων. Έτσι οι ηχογραφήσεις των τραγουδιών αυτών, αναπόφευκτα συμπεριλάμβαναν και κάποιες ακούσιες «τροποποιήσεις», οι οποίες σε αρκετά μεγάλο βαθμό ήταν αποτέλεσμα της προφορικής μετάδοσης στίχων, μελωδιών, ρυθμών κλπ.
Η αρχική εκδοχή με τα κανονικά λόγια ηχογραφήθηκε από τον ίδιο τον Τσιτσάνη το 1983 για το δίσκο του «Λιτανεία». Χάριν ομοιοκαταληξίας προφανώς, τόσο ο Νικολαΐδης όσο και ο συνθέτης, άλλαξαν τον «Άγιο Μάμα» και τον έκαναν «Άγιο Παύλο».
Άλλο ένα τραγούδι που γράφτηκε με τη συμβολή του Τσιτσάνη και υπήρχε στα «Ασεβή τροπάρια» ήταν το «Ελεγείον», στο οποίο περιγράφεται με τον πιο ανάγλυφο τρόπο ο καημός ενός ηλικιωμένου για την κατάστασή του. Τραγούδησε ο Αρχέλαος, για τον οποίον ο Μιχάλης Δημητριάδης, μου είχε πει σε συνέντευξη που του πήρα στα τέλη του 2011 και δημοσιεύθηκε στο Ogdoo.gr:
Αρχέλαο λέγανε κάποιον φίλο μου από την Κωνσταντινούπολη. Όταν έφυγε απ' τη ζωή, βαφτίσαμε Αρχέλαο τον Παναγιώτη τον Κωστόπουλο, ο οποίος ήταν ένα παιδί απ' την Καρδίτσα. Αυτός λοιπόν ο άνθρωπος ήταν κοντά μου, από τα πρώτα του βήματα, στεγαζόταν στο πατρικό μου σπίτι στο Μαρούσι με την οικογένειά του και με πολύ πίεση στον Κώστα Χατζηδουλή, προσπάθησε να μπει στις παραγωγές του. Τον αγάπησε ο Κώστας και έτσι γίνανε κάποια πράγματα, αλλά ήταν απόφαση δική του να γυρίσει κάποια στιγμή στα πάτρια εδάφη, οπότε αναγκαστικά σταμάτησε την καλλιτεχνική του σταδιοδρομία στην Αθήνα. Αλλά είναι καταπληκτικός. Ο Νταλάρας όταν τον άκουσε εξεπλάγην… Δεν μπορείς να φανταστείς για τι τραγουδιστή σου μιλάω… Αδικημένος…
Όσον αφορά το «Ελεγείον», ενώ στο οπισθόφυλλο του cd αναγράφεται σαν δημιουργός ο Στέλιος Πειραιώτης, στο ένθετο της έκδοσης σημειώνονται τα εξής:
Ανέκδοτο ζεϊμπέκικο του Στέλιου Κηρομύτη (1909-1979). Οι στίχοι γράφτηκαν το 1973 και μελοποιήθηκαν το 1975 με υπόδειξη και βοήθεια του Τσιτσάνη που τους πρωτοάκουσε και ενθουσιάστηκε. Η εισαγωγή είναι (καθ’ ολοκληρίαν) του Βασίλη. Ο ίδιος ο Τσιτσάνης, έδωσε στα αρχίδια και τον συγκλονιστικό χαρακτηρισμό «ένδοξα»! Το τραγούδι κυκλοφορεί εδώ (στην έκδοσή μας) για πρώτη φορά.
Άλλη μια ανέκδοτη δημιουργία του Τσιτσάνη, το «Πέρα στα κάστρα του Γεντί», ηχογραφήθηκε με τη φωνή του Γιώργου Νταλάρα και συμπεριλήφθηκε αρχικά σε ένα cd με ηχογραφήσεις ντοκουμέντα από πρόβες του Νταλάρα με τον Βασίλη Τσιτσάνη, που συνόδευε το πρόγραμμα των παραστάσεων του τραγουδιστή, οι οποίες ήταν αφιερωμένες στον Τσιτσάνη στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών το χειμώνα του 2001. Το cd single εντάχθηκε τo 2004 στην ολοκληρωμένη έκδοση του αφιερώματος που κυκλοφόρησε σε τριπλό cd και dvd. Μπουζούκι έπαιξε ο Μανώλης Καραντίνης, ενώ πριν από την εκτέλεση του Νταλάρα, υπήρχε και μια πρόβα του τραγουδιού με τον Βασίλη Τσιτσάνη.
Το 2001 και πάλι, ένας από τους συνεχιστές της γενιάς του Τσιτσάνη και όλων αυτών των μεγάλων λαϊκών δημιουργών, ο Χρήστος Νικολόπουλος μελοποίησε ανέκδοτους στίχους του συνθέτη. Στο δίσκο που κυκλοφόρησε από τη Legend με τίτλο «Η συνάντηση» τραγούδησαν ο Μανώλης Μητσιάς, η Δήμητρα Γαλάνη, η Χάρις Αλεξίου, ο Μανώλης Λιδάκης, ο Ηλίας Μακρής, σταθερός συνεργάτης του Τσιτσάνη τα τελευταία 6-7 χρόνια της ζωής του, η Μαρία Σπυροπούλου και ο ίδιος ο συνθέτης, που στο ένθετο του cd σημείωνε:
Ο Τσιτσάνης αφομοίωσε όλα τα προηγούμενα είδη -το σμυρνέικο, το ρεμπέτικο- και καθιέρωσε το ελληνικό λαϊκό τραγούδι, πράγμα που του αναγνωρίζεται από όλους. Πολλοί ακολούθησαν το δρόμο που χάραξε ο Τσιτσάνης. Θέλω να πιστεύω ότι σ’ αυτό το δρόμο τον καλό βαδίζω κι εγώ. Όταν αρρώστησε, του τηλεφώνησα για να του ευχηθώ περαστικά. Αφού με ευχαρίστησε μου είπε «Μπράβο Χρηστάκη! Τα τραγούδια “Την Παρασκευή το βράδυ” και “Οι Νταλίκες” αξίζουν πολλά. Να συνεχίσεις σ' αυτό το δρόμο».
Τα τραγούδια του δίσκου, που ξεκινούσε με μια μαρτυρία του Τσιτσάνη ήταν:
1) Η Ραραού – Δήμητρα Γαλάνη
2) Με τον έρωτα θα κλάψεις – Μανώλης Μητσιάς
3) Αχ, τι θα γίνω! – Χάρις Αλεξίου
4) Απόψε μες στη σιγαλιά – Μανώλης Λιδάκης
5) Αχ, αυτοί οι έρωτες – Μαρία Σπυροπούλου
6) Πικρό ποτήρι – Μανώλης Λιδάκης
7) Γιαλό, γιαλό – Ηλίας Μακρής
8) Όλα εδώ πληρώνονται – Μανώλης Μητσιάς
9) Η γραβάτα – Ηλίας Μακρής
10) Για σένα τραγουδάω – Ηλίας Μακρής
11) Μες στα βαθιά χαράματα – Χρήστος Νικολόπουλος
12) Η λαδιά – Ηλίας Μακρής
Η ενορχήστρωση ήταν του Γιώργου Ζαχαρίου.
Το 2003 και πάλι σε επιμέλεια του Κώστα Χατζηδουλή κυκλοφόρησε από τη Heaven ένα διπλό cd, αφιέρωμα στον Τσιτσάνη, με τίτλο «Γεια σου ζωή μου όμορφη». Ανάμεσα στα τραγούδια υπήρχαν και κάποια ανέκδοτα που ηχογραφήθηκαν σε πρώτη εκτέλεση. Την επιμέλεια της ορχήστρας, όπως και στα «Ασεβή τροπάρια», που ανέφερα παραπάνω, είχε ο Σπύρος Ιωαννίδης, που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή. Τα «νέα» τραγούδια, μαζί με τις πληροφορίες που βρίσκονται στο ένθετο, είναι:
1) Νυχτερινό του Τσιτσάνη – Νίκος Κουρουπάκης & Χορωδία.
Αργή χαμπανέρα που γράφτηκε το 1967, λίγους μήνες μετά την επιβολή της Απριλιανής δικτατορίας… Ένα χρόνο μετά επρόκειτο να παιχθεί- μαζί με δύο ακόμα έργα του Τσιτσάνη- σε κινηματογραφική ταινία, που όμως δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.
2) Έλαβα δίπλωμα μπεκρή – Χρήστος Κυριαζής & Μιχάλης Δημητριάδης
Γράφτηκε στα τέλη του 1949, αμέσως μετά τη λήξη του εμφυλίου στην Ελλάδα. Το τραγούδι λογοκρίθηκε τότε και δε κυκλοφόρησε, αν και είχε ήδη ηχογραφηθεί με τον Πρόδρομο Τσαουσάκη. Στο cd υπάρχει σε δυο ηχογραφήσεις, μια στην οποία υπήρχε η αρχική φράση «Ρωσία και Αμερική» και μία που άλλαξε σε «Ευρώπη και Αμερική», σαν πιο κοντινή στη σημερινή πραγματικότητα.
3) Η προσφυγοπούλα του Τσιτσάνη – Μάριος, Εβελίνα, Μιχάλης Δημητριάδης
4) Γεια σου ζωή μου όμορφη - Αθηναϊκή Κομπανία (Χρήστος Κανελλόπουλος, Ελένη Φειδάκη, Δημήτρης Χατζηδιάκος, Γιώργος Νικολέρης)
Δυο τραγούδια με την ίδια μελωδία που γράφτηκε από τον Τσιτσάνη στη Θεσσαλονίκη το 1939, αρχικά με θέμα μια προσφυγοπούλα. Δεν ηχογραφήθηκε τότε. Ο Τσιτσάνης το είχε ξεχασμένο, μέχρι το 1982 που το ξαναθυμήθηκε και έγραψε άλλους στίχους με τίτλο «Γεια σου ζωή μου όμορφη»…
5) Αιώνες πέρασαν - Χορωδία Μοσχάτου
Μαρς γραμμένο στη Θεσσαλονίκη τον Οκτώβρη του 1944, δυο μήνες περίπου πριν από την αποχώρηση των κατακτητών και την απελευθέρωση της Ελλάδας. Το τραγούδι μιλά για τους χρόνους της σαπίλας, τους στραγκαλιστές του λαού και τα ξερονήσια του διαβόλου Μεταξά…
6) Να μη με λεν Τσιτσάνη – Μιχάλης Δημητριάδης, Δημήτρης Υφαντής, Μανώλης Ρασούλης & Νίκος Κουρουπάκης.
Μια σατιρωδία (όπως αναφέρεται στο ένθετο) με στίχους του Μανώλη Ρασούλη, γραμμένους το 2003, πάνω σε μια ανέκδοτη μελωδία του Τσιτσάνη, που γράφτηκε το 1979. Στο cd υπάρχει και μια μαρτυρία με τον ίδιο τον Tσιτσάνη να προβάρει με πρόχειρους στίχους το τραγούδι.
Η τελευταία, μάλλον, καταγραφή ανέκδοτου τραγουδιού του Τσιτσάνη έγινε το 2007, στο cd του Λάκη Λαζόπουλου «Θρύψαλα» που εκδόθηκε από τη Universal σε επιμέλεια του Κώστα Χατζηδουλή. Σε αυτό το δίσκο ακούγεται η «Μαυρομάτα του Τσιτσάνη», ένα τραγούδι το οποίο ο Τσιτσάνης ξεκίνησε να γράφει τον Μάιο του 1983 και το ολοκλήρωσε εν τέλει, τον Οκτώβρη του ίδιου χρόνου, με ψεύτικα λόγια («οδηγό» δηλαδή). Τους στίχους των δυο κουπλέ έγραψε η Λίνα Νικολακοπούλου τον Φεβρουάριο του 2007, ενώ κρατήθηκε η φράση «Μαυρομάτα μου με βλέπεις και γελάς», καθώς και το ρεφρέν, που ήταν του Τσιτσάνη. Τραγούδησαν ο Λάκης Λαζόπουλος και ο Κώστας Θωμαΐδης.
Στο video που ακολουθεί: «Ο Τσιτσάνης μετά το ‘84» Αφιέρωμα στον Βασίλη Τσιτσάνη στην εκπομπή του Θανάση Γιώγλου «Εγώ, δεν έχω βγάλει το...ωδείο» στο Εθελοντικό Ραδιόφωνο του Δήμου Θεσσαλονίκης στους 100,6 fm (16-1-2013)
Η πρώτη φορά μετά το θάνατο του Τσιτσάνη, που ηχογραφήθηκαν και κυκλοφόρησαν ανέκδοτα τραγούδια του, ήταν το 1985, όταν κυκλοφόρησε από τη Minos σε επιμέλεια και ενορχήστρωση του Μίκη Θεοδωράκη ένας δίσκος με τον τίτλο «Τσιτσάνης - Θεοδωράκης - Κόκοτας». Ο δίσκος είχε πέντε ανέκδοτα τραγούδια του Τσιτσάνη, πέντε καινούργια του Μίκη σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου και ένα σε στίχους Αγγελικής Ελευθερίου από τη «Φαίδρα». Τραγουδιστής ο Σταμάτης Κόκοτας.
Τα τραγούδια του Τσιτσάνη ήταν:
1) Με παρέσυρε εκείνη
2) Βράδια αγαπημένα
3) Ψυχή μοβόρα
4) Εφτά φορές με πρόδωσες
5) Γαλανομάτα
Θα έλεγα χωρίς αμφιβολία, πως πρόκειται για μια από τις πιο ολοκληρωμένες δουλειές του τραγουδιστή, ειδικότερα τα χρόνια μετά το ‘80. Και είναι άδικο που δεν έτυχε μεγάλης αποδοχής. Σ’ αυτό το δίσκο υπάρχει ένα συγκλονιστικό ζεϊμπέκικο, που θίγει το πρόβλημα των ναρκωτικών, το «Με παρέσυρε εκείνη», που ξεκινά, με μια ηχογράφηση με τον ίδιο τον Τσιτσάνη να προβάρει το τραγούδι. Η ηχογράφηση αυτή μαζί με κάποιες πρόβες από τα τραγούδια «Βράδια αγαπημένα», «Ψυχή μοβόρα» και «Γαλανομάτα» με τον ίδιο τον Τσιτσάνη, συμπεριλήφθηκαν το 1995 στη συλλογή τραγουδιών του «Βράδια αγαπημένα» της εταιρείας MBI.
Την ίδια χρονιά, το 1985, στο δίσκο της Δήμητρας Γαλάνη «Χάνομαι γιατί ρεμβάζω», ο οποίος γράφτηκε με τη συνδρομή του συγκροτήματος «Χάνομαι γιατί ρεμβάζω» και κυκλοφόρησε από τη Minos, ο Σταμάτης Κραουνάκης μελοποίησε ένα στίχο του Τσιτσάνη, που είχε γραφτεί προκειμένου να τον τραγουδήσει η Σοφία Βέμπο, κάτι που τελικά δεν έγινε. «Για τη Σοφία Βέμπο» είναι ο τίτλος του τραγουδιού, ενώ ακούγεται και η φωνή της τραγουδίστριας, από παλαιότερη φυσικά ηχογράφηση, να μιλά για την προσφορά της στο έπος του ’40.
Η επιτυχία του δίσκου «Ούτε που ρώτησα» που κυκλοφόρησε το 1990 με τον Μανώλη Λιδάκη, σε επιμέλεια του Κώστα Χατζηδουλή, είχε σαν αποτέλεσμα, να ακολουθήσει το 1992, στα ίδια πρότυπα, ο δίσκος «Καράβι απόψε το φιλί» και πάλι με την επιμέλεια του Χατζηδουλή. Εκεί υπήρχαν έντεκα τραγούδια, μεταξύ των οποίων και τρία ανέκδοτα του Τσιτσάνη, από τα οποία τα δύο έγιναν μεγάλες επιτυχίες, αλλά και ένα, το οποίο με το πρώτο άκουσμα, δεν θα έλεγα πως θυμίζει ιδιαίτερα τον δημιουργό του. Συμβάλει βέβαια σε αυτό και η ηχογράφησή του μόνο με πιάνο. Αναφέρομαι στο «Χωρίς τίτλο» με το πιάνο του Βασίλη Τσαμπρόπουλου.
1) Μάτια παλάτια (Βασίλης Τσιτσάνης) (Μπολερό του Βασίλη Τσιτσάνη. Είναι από τα τελευταία τραγούδια που έγραψε (1983 μ.Χ))
3) Μωρό μου! (Βασίλης Τσιτσάνης) (Ρούμπα του Βασίλη Τσιτσάνη. Γράφτηκε το 1978 μ.Χ. Ο τίτλος είναι του Βασίλη…)
(οι σημειώσεις προέρχονται από το εσώφυλλο του δίσκου)
Μετά τον Μανώλη Λιδάκη, σειρά είχε η Χάρις Αλεξίου, που το 1995, στο δίσκο της «Οδός Νεφέλης ‘88» ηχογράφησε τα «Σύννεφα», ένα πολύ ωραίο ανέκδοτο χασάπικο του Τσιτσάνη σε στίχους Γαβριήλ Δροσινού… Η ενορχήστρωση ήταν του δεξιοτέχνη του μπουζουκιού Κώστα Παπαδόπουλου, ο οποίος έπαιξε βεβαίως και μπουζούκι.
Ένα από τα πρώτα τραγούδια του συνθέτη που γράφτηκε το 1942 στη Θεσσαλονίκη, ήταν το «Μη χειρότερα Θεέ μου». Εκείνα τα χρόνια, ήταν δύσκολο να ηχογραφηθεί βεβαίως, αφού με την επιβολή της λογοκρισίας μετά τον πόλεμο, απαγορεύθηκε η ηχογράφηση χασικλίδικων τραγουδιών. Ωστόσο το 1961 ο Τσιτσάνης το ηχογράφησε με ελαφρώς διαφορετική μουσική και τροποποιημένους στίχους και ο Στράτος Διονυσίου, αντί για αργιλέ, τραγούδησε για ένα σπασμένο μπαγλαμαδάκι. Το τραγούδι όμως πέρασε, σχεδόν απαρατήρητο. «Δεν ήταν κι αυτό που έπρεπε» σχολίασε ο Τσιτσάνης χρόνια μετά. Η πρώτη εκτέλεσή του με τα κανονικά λόγια, έγινε το 1999 από τον Γιώργο Νταλάρα και τη Χρυσούλα Χριστοπούλου για τη συλλογή τραγουδιών «Ασεβή τροπάρια» που εκδόθηκε από τη Virgin το 2000, με την επιμέλεια του Κώστα Χατζηδουλή. Σε αυτή τη συλλογή βρήκε θέση και η πρώτη εκδοχή ενός τραγουδιού, που «ταλαιπωρήθηκε» αρκετά στο πέρασμα των χρόνων. Αναφέρομαι στη «Λιτανεία του μάγκα» που ηχογραφήθηκε με τη φωνή του Μιχάλη Δημητριάδη. Έχει ενδιαφέρον να δούμε την ιστορία αυτού του τραγουδιού, σύμφωνα με τις πληροφορίες που βρίσκονται στο βιβλίο που συνοδεύει το cd.
Όπως έγραψα παραπάνω, το χειμώνα του 1942 ο Βασίλης Τσιτσάνης ζούσε και δούλευε στη Θεσσαλονίκη. Εκείνη την περίοδο έφυγε για μια μικρή περιοδεία στη Χαλκιδική. Στο χωριό Άγιος Μάμας που διέμενε, άκουσε μια ιστορία από ένα μόρτη -όπως τον αποκαλούσε- από την Καβάλα, η οποία αναφερόταν σε μια «λιτανεία» που έκανε ο «μόρτης» μέσα σε μια εκκλησία. Γυρνώντας στη Θεσσαλονίκη στα τέλη Δεκεμβρίου του ’42 με αρχές Ιανουαρίου του ’43 και χωρίς να έχει εξακριβώσει αν η ιστορία ήταν πραγματική ή όχι -άλλωστε δεν είχε και τόση σημασία αυτό- έγραψε τα λόγια του τραγουδιού «Η λιτανεία του μόρτη» και τη μελωδία στο ρυθμό του χασάπικου. Έπειτα από λίγο καιρό άλλαξε τον τίτλο του τραγουδιού σε «Η λιτανεία του μάγκα» και το καλοκαίρι του ’44 ξανάγραψε τη μουσική του τραγουδιού, αυτή τη φορά σε ζεϊμπέκικο ρυθμό. Δυστυχώς μετά το τέλος του πολέμου, με την επιβολή της λογοκρισίας, δεν πρόλαβε να το ηχογραφήσει.
Στην πρώτη μελωδία στο ρυθμό του χασάπικου, ο Τσιτσάνης έβαλε άλλα λόγια και το 1950 ηχογράφησε στην Columbia το «Τη μοίρα μου την είδα και την ξέρω» με τον Πρόδρομο Τσαουσάκη. Πολλά χρόνια αργότερα, το 1975, ο Απόστολος Νικολαΐδης ηχογράφησε το τραγούδι στην Αμερική, με τροποποιημένους στίχους, βασισμένους όμως στην αρχική «χασικλίδικη» εκδοχή. Όπως μας είπε η κόρη του τραγουδιστή Μαρία Νικολαΐδου, τα λόγια πολλών απαγορευμένων ρεμπέτικων τραγουδιών (ή «χασικλίδικων») μεταδίδονταν κυρίως από στόμα σε στόμα τις δεκαετίες του '60 και του '70. Ο πατέρας της (βρισκόμενος στο εξωτερικό) δεν είχε τρόπο να γνωρίζει εκείνην την εποχή, όλους τους πρωτότυπους στίχους του συγκεκριμένου τραγουδιού, καθώς και πολλών άλλων. Έτσι οι ηχογραφήσεις των τραγουδιών αυτών, αναπόφευκτα συμπεριλάμβαναν και κάποιες ακούσιες «τροποποιήσεις», οι οποίες σε αρκετά μεγάλο βαθμό ήταν αποτέλεσμα της προφορικής μετάδοσης στίχων, μελωδιών, ρυθμών κλπ.
Η αρχική εκδοχή με τα κανονικά λόγια ηχογραφήθηκε από τον ίδιο τον Τσιτσάνη το 1983 για το δίσκο του «Λιτανεία». Χάριν ομοιοκαταληξίας προφανώς, τόσο ο Νικολαΐδης όσο και ο συνθέτης, άλλαξαν τον «Άγιο Μάμα» και τον έκαναν «Άγιο Παύλο».
Άλλο ένα τραγούδι που γράφτηκε με τη συμβολή του Τσιτσάνη και υπήρχε στα «Ασεβή τροπάρια» ήταν το «Ελεγείον», στο οποίο περιγράφεται με τον πιο ανάγλυφο τρόπο ο καημός ενός ηλικιωμένου για την κατάστασή του. Τραγούδησε ο Αρχέλαος, για τον οποίον ο Μιχάλης Δημητριάδης, μου είχε πει σε συνέντευξη που του πήρα στα τέλη του 2011 και δημοσιεύθηκε στο Ogdoo.gr:
Αρχέλαο λέγανε κάποιον φίλο μου από την Κωνσταντινούπολη. Όταν έφυγε απ' τη ζωή, βαφτίσαμε Αρχέλαο τον Παναγιώτη τον Κωστόπουλο, ο οποίος ήταν ένα παιδί απ' την Καρδίτσα. Αυτός λοιπόν ο άνθρωπος ήταν κοντά μου, από τα πρώτα του βήματα, στεγαζόταν στο πατρικό μου σπίτι στο Μαρούσι με την οικογένειά του και με πολύ πίεση στον Κώστα Χατζηδουλή, προσπάθησε να μπει στις παραγωγές του. Τον αγάπησε ο Κώστας και έτσι γίνανε κάποια πράγματα, αλλά ήταν απόφαση δική του να γυρίσει κάποια στιγμή στα πάτρια εδάφη, οπότε αναγκαστικά σταμάτησε την καλλιτεχνική του σταδιοδρομία στην Αθήνα. Αλλά είναι καταπληκτικός. Ο Νταλάρας όταν τον άκουσε εξεπλάγην… Δεν μπορείς να φανταστείς για τι τραγουδιστή σου μιλάω… Αδικημένος…
Όσον αφορά το «Ελεγείον», ενώ στο οπισθόφυλλο του cd αναγράφεται σαν δημιουργός ο Στέλιος Πειραιώτης, στο ένθετο της έκδοσης σημειώνονται τα εξής:
Ανέκδοτο ζεϊμπέκικο του Στέλιου Κηρομύτη (1909-1979). Οι στίχοι γράφτηκαν το 1973 και μελοποιήθηκαν το 1975 με υπόδειξη και βοήθεια του Τσιτσάνη που τους πρωτοάκουσε και ενθουσιάστηκε. Η εισαγωγή είναι (καθ’ ολοκληρίαν) του Βασίλη. Ο ίδιος ο Τσιτσάνης, έδωσε στα αρχίδια και τον συγκλονιστικό χαρακτηρισμό «ένδοξα»! Το τραγούδι κυκλοφορεί εδώ (στην έκδοσή μας) για πρώτη φορά.
Άλλη μια ανέκδοτη δημιουργία του Τσιτσάνη, το «Πέρα στα κάστρα του Γεντί», ηχογραφήθηκε με τη φωνή του Γιώργου Νταλάρα και συμπεριλήφθηκε αρχικά σε ένα cd με ηχογραφήσεις ντοκουμέντα από πρόβες του Νταλάρα με τον Βασίλη Τσιτσάνη, που συνόδευε το πρόγραμμα των παραστάσεων του τραγουδιστή, οι οποίες ήταν αφιερωμένες στον Τσιτσάνη στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών το χειμώνα του 2001. Το cd single εντάχθηκε τo 2004 στην ολοκληρωμένη έκδοση του αφιερώματος που κυκλοφόρησε σε τριπλό cd και dvd. Μπουζούκι έπαιξε ο Μανώλης Καραντίνης, ενώ πριν από την εκτέλεση του Νταλάρα, υπήρχε και μια πρόβα του τραγουδιού με τον Βασίλη Τσιτσάνη.
Το 2001 και πάλι, ένας από τους συνεχιστές της γενιάς του Τσιτσάνη και όλων αυτών των μεγάλων λαϊκών δημιουργών, ο Χρήστος Νικολόπουλος μελοποίησε ανέκδοτους στίχους του συνθέτη. Στο δίσκο που κυκλοφόρησε από τη Legend με τίτλο «Η συνάντηση» τραγούδησαν ο Μανώλης Μητσιάς, η Δήμητρα Γαλάνη, η Χάρις Αλεξίου, ο Μανώλης Λιδάκης, ο Ηλίας Μακρής, σταθερός συνεργάτης του Τσιτσάνη τα τελευταία 6-7 χρόνια της ζωής του, η Μαρία Σπυροπούλου και ο ίδιος ο συνθέτης, που στο ένθετο του cd σημείωνε:
Ο Τσιτσάνης αφομοίωσε όλα τα προηγούμενα είδη -το σμυρνέικο, το ρεμπέτικο- και καθιέρωσε το ελληνικό λαϊκό τραγούδι, πράγμα που του αναγνωρίζεται από όλους. Πολλοί ακολούθησαν το δρόμο που χάραξε ο Τσιτσάνης. Θέλω να πιστεύω ότι σ’ αυτό το δρόμο τον καλό βαδίζω κι εγώ. Όταν αρρώστησε, του τηλεφώνησα για να του ευχηθώ περαστικά. Αφού με ευχαρίστησε μου είπε «Μπράβο Χρηστάκη! Τα τραγούδια “Την Παρασκευή το βράδυ” και “Οι Νταλίκες” αξίζουν πολλά. Να συνεχίσεις σ' αυτό το δρόμο».
Τα τραγούδια του δίσκου, που ξεκινούσε με μια μαρτυρία του Τσιτσάνη ήταν:
1) Η Ραραού – Δήμητρα Γαλάνη
3) Αχ, τι θα γίνω! – Χάρις Αλεξίου
4) Απόψε μες στη σιγαλιά – Μανώλης Λιδάκης
5) Αχ, αυτοί οι έρωτες – Μαρία Σπυροπούλου
6) Πικρό ποτήρι – Μανώλης Λιδάκης
7) Γιαλό, γιαλό – Ηλίας Μακρής
8) Όλα εδώ πληρώνονται – Μανώλης Μητσιάς
9) Η γραβάτα – Ηλίας Μακρής
10) Για σένα τραγουδάω – Ηλίας Μακρής
11) Μες στα βαθιά χαράματα – Χρήστος Νικολόπουλος
12) Η λαδιά – Ηλίας Μακρής
Η ενορχήστρωση ήταν του Γιώργου Ζαχαρίου.
Το 2003 και πάλι σε επιμέλεια του Κώστα Χατζηδουλή κυκλοφόρησε από τη Heaven ένα διπλό cd, αφιέρωμα στον Τσιτσάνη, με τίτλο «Γεια σου ζωή μου όμορφη». Ανάμεσα στα τραγούδια υπήρχαν και κάποια ανέκδοτα που ηχογραφήθηκαν σε πρώτη εκτέλεση. Την επιμέλεια της ορχήστρας, όπως και στα «Ασεβή τροπάρια», που ανέφερα παραπάνω, είχε ο Σπύρος Ιωαννίδης, που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή. Τα «νέα» τραγούδια, μαζί με τις πληροφορίες που βρίσκονται στο ένθετο, είναι:
1) Νυχτερινό του Τσιτσάνη – Νίκος Κουρουπάκης & Χορωδία.
Αργή χαμπανέρα που γράφτηκε το 1967, λίγους μήνες μετά την επιβολή της Απριλιανής δικτατορίας… Ένα χρόνο μετά επρόκειτο να παιχθεί- μαζί με δύο ακόμα έργα του Τσιτσάνη- σε κινηματογραφική ταινία, που όμως δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.
2) Έλαβα δίπλωμα μπεκρή – Χρήστος Κυριαζής & Μιχάλης Δημητριάδης
Γράφτηκε στα τέλη του 1949, αμέσως μετά τη λήξη του εμφυλίου στην Ελλάδα. Το τραγούδι λογοκρίθηκε τότε και δε κυκλοφόρησε, αν και είχε ήδη ηχογραφηθεί με τον Πρόδρομο Τσαουσάκη. Στο cd υπάρχει σε δυο ηχογραφήσεις, μια στην οποία υπήρχε η αρχική φράση «Ρωσία και Αμερική» και μία που άλλαξε σε «Ευρώπη και Αμερική», σαν πιο κοντινή στη σημερινή πραγματικότητα.
3) Η προσφυγοπούλα του Τσιτσάνη – Μάριος, Εβελίνα, Μιχάλης Δημητριάδης
4) Γεια σου ζωή μου όμορφη - Αθηναϊκή Κομπανία (Χρήστος Κανελλόπουλος, Ελένη Φειδάκη, Δημήτρης Χατζηδιάκος, Γιώργος Νικολέρης)
Δυο τραγούδια με την ίδια μελωδία που γράφτηκε από τον Τσιτσάνη στη Θεσσαλονίκη το 1939, αρχικά με θέμα μια προσφυγοπούλα. Δεν ηχογραφήθηκε τότε. Ο Τσιτσάνης το είχε ξεχασμένο, μέχρι το 1982 που το ξαναθυμήθηκε και έγραψε άλλους στίχους με τίτλο «Γεια σου ζωή μου όμορφη»…
5) Αιώνες πέρασαν - Χορωδία Μοσχάτου
Μαρς γραμμένο στη Θεσσαλονίκη τον Οκτώβρη του 1944, δυο μήνες περίπου πριν από την αποχώρηση των κατακτητών και την απελευθέρωση της Ελλάδας. Το τραγούδι μιλά για τους χρόνους της σαπίλας, τους στραγκαλιστές του λαού και τα ξερονήσια του διαβόλου Μεταξά…
6) Να μη με λεν Τσιτσάνη – Μιχάλης Δημητριάδης, Δημήτρης Υφαντής, Μανώλης Ρασούλης & Νίκος Κουρουπάκης.
Μια σατιρωδία (όπως αναφέρεται στο ένθετο) με στίχους του Μανώλη Ρασούλη, γραμμένους το 2003, πάνω σε μια ανέκδοτη μελωδία του Τσιτσάνη, που γράφτηκε το 1979. Στο cd υπάρχει και μια μαρτυρία με τον ίδιο τον Tσιτσάνη να προβάρει με πρόχειρους στίχους το τραγούδι.
Η τελευταία, μάλλον, καταγραφή ανέκδοτου τραγουδιού του Τσιτσάνη έγινε το 2007, στο cd του Λάκη Λαζόπουλου «Θρύψαλα» που εκδόθηκε από τη Universal σε επιμέλεια του Κώστα Χατζηδουλή. Σε αυτό το δίσκο ακούγεται η «Μαυρομάτα του Τσιτσάνη», ένα τραγούδι το οποίο ο Τσιτσάνης ξεκίνησε να γράφει τον Μάιο του 1983 και το ολοκλήρωσε εν τέλει, τον Οκτώβρη του ίδιου χρόνου, με ψεύτικα λόγια («οδηγό» δηλαδή). Τους στίχους των δυο κουπλέ έγραψε η Λίνα Νικολακοπούλου τον Φεβρουάριο του 2007, ενώ κρατήθηκε η φράση «Μαυρομάτα μου με βλέπεις και γελάς», καθώς και το ρεφρέν, που ήταν του Τσιτσάνη. Τραγούδησαν ο Λάκης Λαζόπουλος και ο Κώστας Θωμαΐδης.
Στο video που ακολουθεί: «Ο Τσιτσάνης μετά το ‘84» Αφιέρωμα στον Βασίλη Τσιτσάνη στην εκπομπή του Θανάση Γιώγλου «Εγώ, δεν έχω βγάλει το...ωδείο» στο Εθελοντικό Ραδιόφωνο του Δήμου Θεσσαλονίκης στους 100,6 fm (16-1-2013)
