«Το λάθος είναι… λάθος»
Ακούγοντας πριν από λίγες μέρες ένα από τα εμβληματικά τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη, στο οποίο θα αναφερθώ παρακάτω, πρόσεξα (ή, για να είμαι πιο ακριβής, ξαναπρόσεξα), ένα λάθος που πραγματοποιήθηκε στην ηχογράφηση, αλλά δεν έγινε αιτία για να διακοπή η ηχογράφηση και να γίνει η απαραίτητη διόρθωση, με αποτέλεσμα να «περάσει» έτσι και στην τελική μορφή του τραγουδιού που κυκλοφόρησε στον δίσκο.
Σκέφτηκα λοιπόν να επιχειρήσω μια μικρή, απειροελάχιστη καταγραφή σε σχέση με το ποσοστό των λαθών που καταγράφηκαν στις ηχογραφήσεις ελληνικών τραγουδιών και παρέμειναν αδιόρθωτα… Τα λάθη είναι δεκάδες και εντοπίζονται ιδιαίτερα στην περίοδο των ηχογραφήσεων για τις 78 στροφές, σε μικρότερο βαθμό για τις 45 και σε ακόμα μικρότερο στους μεγάλους δίσκους. Είναι φυσικά αυτονόητο πως λάθη έχουν επισημανθεί και σε πολλές ζωντανές ηχογραφήσεις, πολύ περισσότερο στα χρόνια πριν το ’80, που δεν υπήρχε η δυνατότητα της διόρθωσης στο studio.
Ξεκινάμε με τέσσερα τραγούδια και είναι βέβαιο πως θα έχουμε και συνέχεια…
«Βουνό με βουνό δε σμίγει»
Το 1946 κυκλοφόρησε μια από τις μεγάλες μεταπολεμικές επιτυχίες του Μανώλη Χιώτη. Αναφέρομαι στο χασάπικο «Βουνό με βουνό» με στίχους του Δημήτρη Σέμση ή Σαλονικιού, που ηχογραφήθηκε με τις φωνές του Στελλάκη Περπινιάδη και του ίδιου του Μανώλη Χιώτη και με το χαρακτηριστικό ήχο της λαϊκής κιθάρας και εκδόθηκε σε δίσκο 78 στροφών τόσο στην Ελλάδα (Columbia DG 6618), όσο και στην αγορά της Αμερικής (Columbia US 7280 – F).
Ακούγοντας προσεκτικά το πρώτο refrain, παρατηρούμε πως ο Στελλάκης Περπινιάδης λέει «το βουνό με το βουνό μόνο δε σμίγει», ενώ ο Μανώλης Χιώτης που σιγοντάρει, λέει «το βουνό με το βουνό ποτέ δε σμίγει»! Στη δεύτερη στροφή βέβαια το βρίσκουν και λένε και οι δυο «ποτέ δε σμίγει». Το λάθος όμως δεν διορθώθηκε και το τραγούδι πέρασε έτσι στην ιστορία.
«Χόρα» (Αλλέγκρο)
Τον Μάιο και τον Ιούνιο του 1954 , με την πρωτοβουλία της Ολλανδικής εταιρείας Philips και τη συνεργασία του Αλέξανδρου Πατσιφά, ήρθε στην Ελλάδα ειδικό συνεργείο εξωτερικών ηχογραφήσεων από την Ολλανδία και πραγματοποίησε μια σειρά εγγραφών με νέα τεχνολογία, μεταξύ των οποίων και μια ηχογράφηση στην αίθουσα του φιλολογικού συλλόγου «Παρνασσός» (όπου έμπαιναν για πρώτη φορά μπουζούκια), με τον Βασίλη Τσιτσάνη και την ορχήστρα του και κεντρική ερμηνεύτρια την Μαρίκα Νίνου. Στην ορχήστρα, εκτός από τον Τσιτσάνη, έπαιξε μπουζούκι ο Ανέστος Αθανασίου ή «Γύφτος», ακορντεόν η Ευαγγελία Μαργαρώνη και κιθάρα ο Γιάννης Δέδες, ενώ μαζί με την Μαρίκα Νίνου τραγούδησαν ο Γιάννης Σαλασίδης, ο Αθανάσιος Γιαννόπουλος και ο ίδιος ο Τσιτσάνης. Αυτή ήταν η πρώτη επίσημη, ζωντανή ηχογράφηση λαϊκών τραγουδιών, από την οποία το 1955 εκδόθηκε στην Ολλανδία ένας δεκάιντσος μεγάλος δίσκος με εννέα τραγούδια και ένα οργανικό, καθώς και τρείς δίσκοι 45 στροφών extended play, που περιείχαν συνολικά επτά τραγούδια και πέντε οργανικά.
Ένα από τα πέντε οργανικά που κυκλοφόρησαν σε 45άρι extended play ήταν το χασαποσέρβικο «Χόρα» (αλλέγκρο), το οποίο σύμφωνα με τα στοιχεία που έχω στην κατοχή μου, δεν έχει μπει σε κανέναν από τους δίσκους που κυκλοφόρησαν με τα τραγούδια του «Παρνασσού», όπως και σε καμιά συλλογή τραγουδιών του Τσιτσάνη. (Κατά πάσα πιθανότητα συμπεριλήφθηκε μόνο στον σπανιότατο, δεκάιντσο δίσκο «Ο Γιώργος Μητσάκης και ο Βασίλης Τσιτσάνης με τα μπουζούκια τους», που κυκλοφόρησε από τη Philips στις αρχές της δεκαετίας του ’60).
Στο 2:30 αυτού του οργανικού, φαίνεται πως επικρατεί μια μικρή αμηχανία, αφού ο κιθαρίστας νομίζει πως το τραγούδι τελειώνει και παίζει το φινάλε, αλλά τα μπουζούκια συνεχίζουν. Εν τέλει, ο κιθαρίστας τους ακολουθεί και το κομμάτι ολοκληρώνεται κανονικά…
«Ανοίγω το στόμα μου»
Στις 21 Οκτωβρίου 1964 ο Μίκης Θεοδωράκης παρουσιάζει στο θέατρο «Ρεξ» το λαϊκό ορατόριο «Το Άξιον Εστί» σε ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη, με λαϊκό τραγουδιστή τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, στο ρόλο του αφηγητή τον Μάνο Κατράκη, στα μέρη του ψάλτη τον βαρύτονο Θεόδωρο Δημήτριεφ και τη συμμετοχή της Μεικτής Ορχήστρας Αθηνών, της Χορωδίας της Θάλειας Βυζαντίου, του Ανδρικού Χορού του Εθνικού Θεάτρου και λαϊκής ορχήστρας με τους Κώστα Παπαδόπουλο και Λάκη Καρνέζη στα μπουζούκια, Γιάννη Διδίλη στο πιάνο, Τάσο Διακογιώργη στο σαντούρι, Δημήτρη Φάμπα στην κιθάρα, Βαγγέλη Παπαγγελίδη στο μπάσο και τον Εύανδρο στα κρουστά. Την ηχογράφηση έκανε στο Studio της Columbia ο Νίκος Κανελλόπουλος και στο Studio Alpha ο Νίκος Δεσποτίδης.
Όπως έχει επανειλημμένως αναφέρει στις αφηγήσεις του ο Μίκης Θεοδωράκης, στην Columbia ηχογραφήθηκαν ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης και η λαϊκή ορχήστρα, ενώ για τα υπόλοιπα μέρη οι ηχογραφήσεις πραγματοποιήθηκαν στο κινηματογραφικό Studio Alpha:
«Η εγγραφή δεν μπορούσε να γίνει παρά μόνο επάνω στο λεγόμενο περφορέ, δηλαδή στο ηχητικό μέρος του φιλμ. Η χορωδία τραγουδούσε play back πάνω στην ηχογράφηση της Columbia. Δεν υπήρχαν ακουστικά. Ο ήχος έβγαινε μέσα από ένα μεγάφωνο, με αποτέλεσμα ο συντονισμός να γίνεται προβληματικός, καθώς οι χορωδοί δεν άκουγαν καλά. Άλλωστε αυτές οι αδυναμίες φαίνονται καθαρά στο τελικό αποτέλεσμα».
Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, έχω την αίσθηση πως στο 3:14 ο Μπιθικώτσης «τραβάει» περισσότερο την επανάληψη της φράσης «Κρυφά για ν’ ακούν», η ορχήστρα προσπαθεί να τον ακολουθήσει, η χορωδία τραγουδά σύμφωνα με την παρτιτούρα και γίνεται ένα μικρό μπέρδεμα, σε αντίθεση με την επανάληψη της ίδιας φράσης στο 4:41, που ο ερμηνευτής «πατάει» στο σωστό σημείο…
«Μιλώ για τα παιδιά μου»
Το 1974, λίγο μετά τη μεταπολίτευση κυκλοφόρησαν από την Columbia οι «Μετανάστες» σε μουσική του Γιάννη Μαρκόπουλου, στίχους Γιώργου Σκούρτη, με ερμηνευτές τη Βίκυ Μοσχολιού και τον Λάκη Χαλκιά.
Η ενορχήστρωση και διεύθυνση ορχήστρας ήταν του συνθέτη. Η παραγωγή έγινε από τον Γιώργο Μακράκη και η ηχογράφηση στα studio της Columbia με ηχολήπτη τον Γιώργο Κωνσταντόπουλο. Έπαιξαν μπουζούκι ο Κώστας Παπαδόπουλος, σαντούρι ο Αριστείδης Μόσχος, πιάνο ο Χάρης Καλέας, κιθάρα ο Μάριος Κώστογλου, μπάσο ο Νίκος Κεχαγιάς και κρουστά ο Σπύρος Λιβιεράτος.
Ένα από τα πιο γνωστά τραγούδια των «Μεταναστών» ήταν το «Μιλώ για τα παιδιά μου» με τη φωνή της Βίκυς Μοσχολιού. Φθάνοντας στο 2:30 του τραγουδιού, γίνεται εύκολα αντιληπτό πως η Βίκυ Μοσχολιού αργεί κάποια μέτρα να μεταβεί από το «Μου γράφει η γιαγιά τους πώς ρωτάνε» στο «τα τρένα που’ ναι στο σταθμό πού πάνε», αλλά η ορχήστρα συνεχίζει κανονικά με αποτέλεσμα μια μικρή ηχητική «αναστάτωση», μέχρι η ορχήστρα να «βρει» την ερμηνεύτρια και το τραγούδι να ολοκληρωθεί κανονικά…
*Η κεντρική φωτογραφία είναι μια σύνθεση της Μαρούλας Ξενοπούλου και αποτελεί μια πρώτη «δοκιμή», για το εξώφυλλο του βιβλίου μου «Το πάθος και το λάθος – Κρυφές ιστορίες της ελληνικής δισκογραφίας», που κυκλοφόρησε το 2019 από τις εκδόσεις «Μετρονόμος».
