* *Γράφει ο Θάνος Μαντζάνας
Μια συναυλία της Εθνικής Συμφωνικής Ορχήστρας της ΕΡΤ με έργα του μεγάλου Γερμανού συνθέτη Ρίχαρντ Στράους που πραγματικά ενθουσίασε το ασυνήθιστα πολυάριθμο κοινό το οποίο την παρακολούθησε.
Παρότι είναι γνωστό ας ξεκαθαρίσουμε για μια ακόμα φορά ότι ο Ρίχαρντ Στράους δεν είχε καμία απολύτως σχέση με τους Αυστριακούς συνθέτες Γιόχαν Στράους, πατέρα και γιο, πρόκειται απλά για συνεπωνυμία. Ο Γερμανός συνθέτης Ρίχαρντ Γκέοργκ Στράους (1864 – 1949) ήταν μια πολύ σημαντική προσωπικότητα της μουσικής του τέλους του δεκάτου ενάτου αιώνα και των αρχών του εικοστού αν και παρέμεινε αξιοσημείωτα ενεργός και παραγωγικός μέχρι τον θάνατο του σε ηλικία ογδόντα πέντε ετών. Προικισμένος εκτελεστής του πιάνου αλλά και του βιολιού, καταξιωμένος μαέστρος όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στην Αμερική αλλά βέβαια, πριν και πάνω από όλα, συνθέτης ενός πολύ ευρέους φάσματος έργων, σολιστικών, μουσικής δωματίου, συμφωνικών ποιημάτων και συμφωνιών αλλά και lieder και οπερών. Επίγονος του Βάγκνερ και του Λιστ, μαζί με τον σύγχρονο του Γκούσταβ Μάλερ ήταν οι κυριότεροι εκπρόσωποι του ύστερου γερμανικού ρομαντισμού αλλά αμφότεροι – περισσότερο όμως ομολογουμένως ο Μάλερ – δεν έμειναν αμέτοχοι του μοντερνισμού της μουσικής των αρχών του εικοστού αιώνα.
Η μονόπρακτη όπερα «Σαλώμη» (με το λιμπρέτο της να είναι βασισμένο σε μια γαλλική μετάφραση του ομότιτλου θεατρικού έργου του Οσκαρ Γουάιλντ) ήταν ένα από τα πρώτα έργα με τα οποία ο Ρίχαρντ Στράους αναγνωρίστηκε, αρχικά στη Γερμανία και μετά και στην υπόλοιπη Ευρώπη, ως σπουδαίος συνθέτης. Εργο της ωριμότητας του είναι η γνωστότερη ίσως όπερα του αλλά, παράδοξα ή μη, το πιο γνωστό απόσπασμα της είναι…οργανικό, ο περίφημος Χορός Των Επτά Πέπλων. Αυτό ήταν το ξεκίνημα της συναυλίας με την ΕΣΟ να αποδίδει με την δέουσα προσοχή τον υπαινικτικό αλλά κα παιγνιώδη χαρακτήρα του.
Αντίθετα το «Τέσσερα Τελευταία Τραγούδια» είναι έργο της κυριολεκτικά τελευταίας περιόδου του, γραμμένο μόλις ένα χρόνο πριν τον θάνατο του. Σε αυτό τον κύκλο τραγουδιών (μελοποιήσεις ποιημάτων που άμεσα ή έμμεσα έχουν ως θέμα τους τον θάνατο, τρία εκ των οποίων είναι του Ερμαν Εσε) για σοπράνο και ορχήστρα φαίνεται πλέον ο απόλυτα κατασταλαγμένος συνθέτης ο οποίος έχει πλήρως αφομοιώσει όχι μόνο τις επιρροές του αλλά και όλες τις τάσεις και τα στιλ με τα οποία ασχολήθηκε η και πειραματίστηκε σε ένα σοβαρό, στιβαρό και προσωπικό στο έπακρο ύφος και έχει την γενναιότητα να . αναμετρηθεί δημιουργικά ακόμα και με το επερχόμενο βιολογικό τέλος του. Η σοπράνο Αλεξία Βουλγαρίδου ερμήνευσε άψογα αυτά τα τέσσερα μελαγχολικά μεν αλλά ταυτόχρονα και δοξαστικά για την δύναμη της ζωής τραγούδια με την ΕΣΟ να την συνοδεύει υποδειγματικά.
Το κυριότερο όμως μέρος της συναυλίας ήταν αναμφίβολα το δεύτερο, ολόκληρο (και τα εννέα μέρη του) το συμφωνικό ποίημα «Τάδε έφη Ζαρατούστρας». Εργο της νεότητας του συνθέτη, όταν ήταν μόλις τριάντα δύο ετών και γραμμένο δέκα περίπου χρόνια μετά την έκδοση του εμβληματικού ομότιτλου φιλοσοφικού συγγράμματος του Φρειδερίκου Νίτσε το οποίο αποδίδει μουσικά.
Ο Ρίχαρντ Στράους ήταν ένας άνθρωπος με παιδεία, ήθος και βαθιά δημοκράτης που δεν συμφώνησε ποτέ, πόσο μάλλον δεν αποδέχθηκε την επικράτηση του ναζισμού στη Γερμανία. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν χαιρέτησε ποτέ ναζιστικά αν και εκμεταλλεύθηκε το ότι ο Χίτλερ, αφότου είχε παρακολουθήσει την προαναφερθείσα όπερα του «Σαλώμη», ήταν θαυμαστής του έργου του, αφενός για να προστατεύσει την Εβραία σύζυγο του γιου του και κατά προέκταση τα εγγόνια του αλλά και για να μπορέσει να συνεχίσει να διευθύνει έργα απαγορευμένων από το ναζιστικό καθεστώς συνθετών όπως ο Ντεμπισί αλλά ακόμα και ο εβραϊκής καταγωγής Μάλερ.
Το «Τάδε έφη Ζαρατούστρας» του Νίτσε είναι κατά τη γνώμη μου ένα πολύ σημαντικό μεν αλλά και εξίσου μπερδεμένο και εξαιρετικά διφορούμενο ως προς τις αληθινές προθέσεις του βιβλίο και πιστεύω ότι η απόδειξη για αυτό είναι το πόσο επηρέασε τον Χίτλερ ως προς την διαμόρφωση της θεωρίας του ναζισμού. Στη νεότερη ηλικία του ο Στράους μπορεί να εντυπωσιάστηκε πολύ – έχω την αίσθηση ότι με την πάροδο του χρόνου η άποψη του άλλαξε – από αυτό αλλά ακριβώς λόγω της νεότητας του δεν μπορούσε να το επεξεργαστεί και εντέλει να το διαχειριστεί διανοητικά.
Οντας ταυτόχρονα όταν το έγραψε ακόμα πολύ έντονα επηρεασμένος από τον μουσικό «μεγαλοϊδεατισμό» του Βάγκνερ του οποίου τελικά μόνον ο ίδιος ο θεμελιωτής του μπορούσε να τον εκπροσωπήσει έτσι όπως έπρεπε κατέληξε σε μια σύνθεση που, θα το πω πολύ απλά και ξεκάθαρα, δεν είναι από τις καλύτερες στιγμές του έργου του. Με μια ενοργάνωση κυριολεκτικά…υπερπαραγωγή για τα τότε και τα τωρινά δεδομένα, είκοσι οκτώ (!!) πνευστά, όλη σχεδόν η γκάμα των συμφωνικών κρουστών, δύο (!) άρπες και εκκλησιαστικό όργανο συν ένα «υπερενισχυμένο» τμήμα εγχόρδων, δέκα έξι πρώτα και άλλα τόσα δεύτερα βιολιά, δώδεκα βιόλες και άλλα τόσα βιολοντσέλα και τέλος οκτώ (!) κοντραμπάσα, περίτεχνο στο μεγαλύτερο μέρος του αλλά και αναίτια περίπλοκο, φλύαρο σε κάποια σημεία και κυρίως με μια διάρκεια τουλάχιστον διπλάσια από αυτή που θα έπρεπε για να μην κουράζει το «Τάδε έφη Ζαρατούστρας» είναι ένα έργο σχεδόν εξοντωτικό για κάθε ορχήστρα που το παίζει αλλά και, κακά τα ψέματα, για τις αντοχές οποιουδήποτε ακροατηρίου.
Πού οφείλει τότε την φήμη του; Μα στο ότι ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ χρησιμοποίησε την όντως περισσότερο και από εντυπωσιακή εισαγωγή του που έχει τον τίτλο «Αυγή» ως επένδυση της εναρκτήριας σεκάνς της ιστορικής όσο και αριστουργηματικής ταινίας του «2001: Οδύσσεια Του Διαστήματος». Στη συνέχεια η «Αυγή» γνώρισε πολλές περισσότερο ή λιγότερο δραστικές επανεκτελέσεις με γνωστότερη και πιο επιτυχημένη αυτή του Βραζιλιάνου συνθέτη και ενορχηστρωτή Eumir Deodato. Μόνο που τα υπόλοιπα οκτώ μέρη του «Τάδε έφη Ζαρατούστρας» δεν είναι καθόλου ισοδύναμο, πόσο μάλλον ισάξια του πρώτου…
Αν ο Μύρων Μιχαηλίδης είχε διευθύνει άριστα τα δύο προηγούμενα έργα σε αυτή την περίπτωση έκανε έναν πραγματικό μουσικό άθλο. Αναμετρήθηκε «στα ίσα» αυτή την παρτιτούρα που δεν είναι απλά «δύσβατη» ή γεμάτη «παγίδες» αλλά θα μπορούσα να πω ακόμα περισσότερο κόλαση για τον/την μαέστρο από όσο είναι για την ορχήστρα, της επιβλήθηκε και κατάφερε να οδηγήσει την ΕΣΟ της ΕΡΤ έτσι ώστε όχι μόνο να αποδώσει σωστά τις αναρίθμητες λεπτομέρειες της αλλά και διατηρώντας την ενέργεια της σε πολύ υψηλά επίπεδα σε όλη την σχεδόν, τηρουμένων των αναλογιών, θηριώδη διάρκεια του έργου, επίτευγμα που μόνο του κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητο δεν είναι.
Απολύτως δικαιολογημένα λοιπόν το κοινό αντάμειψε τον ίδιο και την ορχήστρα με ένα ιδιαίτερα θερμό και παρατεταμένο χειροκρότημα αλλά και εξίσου δικαιολογημένα θα έλεγα δεν είχε προλάβει να προετοιμάσει κάτι για encore και έτσι δεν υπήρξε τέτοιο. Κάτι μου λέει πάντως ότι αν παρακολουθούσε από κάπου τη συναυλία ο τελειομανής Ρίχαρντ Στράους θα κουνούσε επιδοκιμαστικά το κεφάλι του χαμογελώντας πλατιά για το τι κατάφερε να κάνει μια ελληνική ορχήστρα με ένα από τα πιο άχαρα έργα του!
Φωτογραφίες Μάχη Παπαγεωργίου
Μια συναυλία της Εθνικής Συμφωνικής Ορχήστρας της ΕΡΤ με έργα του μεγάλου Γερμανού συνθέτη Ρίχαρντ Στράους που πραγματικά ενθουσίασε το ασυνήθιστα πολυάριθμο κοινό το οποίο την παρακολούθησε.
Παρότι είναι γνωστό ας ξεκαθαρίσουμε για μια ακόμα φορά ότι ο Ρίχαρντ Στράους δεν είχε καμία απολύτως σχέση με τους Αυστριακούς συνθέτες Γιόχαν Στράους, πατέρα και γιο, πρόκειται απλά για συνεπωνυμία. Ο Γερμανός συνθέτης Ρίχαρντ Γκέοργκ Στράους (1864 – 1949) ήταν μια πολύ σημαντική προσωπικότητα της μουσικής του τέλους του δεκάτου ενάτου αιώνα και των αρχών του εικοστού αν και παρέμεινε αξιοσημείωτα ενεργός και παραγωγικός μέχρι τον θάνατο του σε ηλικία ογδόντα πέντε ετών. Προικισμένος εκτελεστής του πιάνου αλλά και του βιολιού, καταξιωμένος μαέστρος όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στην Αμερική αλλά βέβαια, πριν και πάνω από όλα, συνθέτης ενός πολύ ευρέους φάσματος έργων, σολιστικών, μουσικής δωματίου, συμφωνικών ποιημάτων και συμφωνιών αλλά και lieder και οπερών. Επίγονος του Βάγκνερ και του Λιστ, μαζί με τον σύγχρονο του Γκούσταβ Μάλερ ήταν οι κυριότεροι εκπρόσωποι του ύστερου γερμανικού ρομαντισμού αλλά αμφότεροι – περισσότερο όμως ομολογουμένως ο Μάλερ – δεν έμειναν αμέτοχοι του μοντερνισμού της μουσικής των αρχών του εικοστού αιώνα.
Η μονόπρακτη όπερα «Σαλώμη» (με το λιμπρέτο της να είναι βασισμένο σε μια γαλλική μετάφραση του ομότιτλου θεατρικού έργου του Οσκαρ Γουάιλντ) ήταν ένα από τα πρώτα έργα με τα οποία ο Ρίχαρντ Στράους αναγνωρίστηκε, αρχικά στη Γερμανία και μετά και στην υπόλοιπη Ευρώπη, ως σπουδαίος συνθέτης. Εργο της ωριμότητας του είναι η γνωστότερη ίσως όπερα του αλλά, παράδοξα ή μη, το πιο γνωστό απόσπασμα της είναι…οργανικό, ο περίφημος Χορός Των Επτά Πέπλων. Αυτό ήταν το ξεκίνημα της συναυλίας με την ΕΣΟ να αποδίδει με την δέουσα προσοχή τον υπαινικτικό αλλά κα παιγνιώδη χαρακτήρα του.
Αντίθετα το «Τέσσερα Τελευταία Τραγούδια» είναι έργο της κυριολεκτικά τελευταίας περιόδου του, γραμμένο μόλις ένα χρόνο πριν τον θάνατο του. Σε αυτό τον κύκλο τραγουδιών (μελοποιήσεις ποιημάτων που άμεσα ή έμμεσα έχουν ως θέμα τους τον θάνατο, τρία εκ των οποίων είναι του Ερμαν Εσε) για σοπράνο και ορχήστρα φαίνεται πλέον ο απόλυτα κατασταλαγμένος συνθέτης ο οποίος έχει πλήρως αφομοιώσει όχι μόνο τις επιρροές του αλλά και όλες τις τάσεις και τα στιλ με τα οποία ασχολήθηκε η και πειραματίστηκε σε ένα σοβαρό, στιβαρό και προσωπικό στο έπακρο ύφος και έχει την γενναιότητα να . αναμετρηθεί δημιουργικά ακόμα και με το επερχόμενο βιολογικό τέλος του. Η σοπράνο Αλεξία Βουλγαρίδου ερμήνευσε άψογα αυτά τα τέσσερα μελαγχολικά μεν αλλά ταυτόχρονα και δοξαστικά για την δύναμη της ζωής τραγούδια με την ΕΣΟ να την συνοδεύει υποδειγματικά.
Το κυριότερο όμως μέρος της συναυλίας ήταν αναμφίβολα το δεύτερο, ολόκληρο (και τα εννέα μέρη του) το συμφωνικό ποίημα «Τάδε έφη Ζαρατούστρας». Εργο της νεότητας του συνθέτη, όταν ήταν μόλις τριάντα δύο ετών και γραμμένο δέκα περίπου χρόνια μετά την έκδοση του εμβληματικού ομότιτλου φιλοσοφικού συγγράμματος του Φρειδερίκου Νίτσε το οποίο αποδίδει μουσικά.
Ο Ρίχαρντ Στράους ήταν ένας άνθρωπος με παιδεία, ήθος και βαθιά δημοκράτης που δεν συμφώνησε ποτέ, πόσο μάλλον δεν αποδέχθηκε την επικράτηση του ναζισμού στη Γερμανία. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν χαιρέτησε ποτέ ναζιστικά αν και εκμεταλλεύθηκε το ότι ο Χίτλερ, αφότου είχε παρακολουθήσει την προαναφερθείσα όπερα του «Σαλώμη», ήταν θαυμαστής του έργου του, αφενός για να προστατεύσει την Εβραία σύζυγο του γιου του και κατά προέκταση τα εγγόνια του αλλά και για να μπορέσει να συνεχίσει να διευθύνει έργα απαγορευμένων από το ναζιστικό καθεστώς συνθετών όπως ο Ντεμπισί αλλά ακόμα και ο εβραϊκής καταγωγής Μάλερ.
Το «Τάδε έφη Ζαρατούστρας» του Νίτσε είναι κατά τη γνώμη μου ένα πολύ σημαντικό μεν αλλά και εξίσου μπερδεμένο και εξαιρετικά διφορούμενο ως προς τις αληθινές προθέσεις του βιβλίο και πιστεύω ότι η απόδειξη για αυτό είναι το πόσο επηρέασε τον Χίτλερ ως προς την διαμόρφωση της θεωρίας του ναζισμού. Στη νεότερη ηλικία του ο Στράους μπορεί να εντυπωσιάστηκε πολύ – έχω την αίσθηση ότι με την πάροδο του χρόνου η άποψη του άλλαξε – από αυτό αλλά ακριβώς λόγω της νεότητας του δεν μπορούσε να το επεξεργαστεί και εντέλει να το διαχειριστεί διανοητικά.
Οντας ταυτόχρονα όταν το έγραψε ακόμα πολύ έντονα επηρεασμένος από τον μουσικό «μεγαλοϊδεατισμό» του Βάγκνερ του οποίου τελικά μόνον ο ίδιος ο θεμελιωτής του μπορούσε να τον εκπροσωπήσει έτσι όπως έπρεπε κατέληξε σε μια σύνθεση που, θα το πω πολύ απλά και ξεκάθαρα, δεν είναι από τις καλύτερες στιγμές του έργου του. Με μια ενοργάνωση κυριολεκτικά…υπερπαραγωγή για τα τότε και τα τωρινά δεδομένα, είκοσι οκτώ (!!) πνευστά, όλη σχεδόν η γκάμα των συμφωνικών κρουστών, δύο (!) άρπες και εκκλησιαστικό όργανο συν ένα «υπερενισχυμένο» τμήμα εγχόρδων, δέκα έξι πρώτα και άλλα τόσα δεύτερα βιολιά, δώδεκα βιόλες και άλλα τόσα βιολοντσέλα και τέλος οκτώ (!) κοντραμπάσα, περίτεχνο στο μεγαλύτερο μέρος του αλλά και αναίτια περίπλοκο, φλύαρο σε κάποια σημεία και κυρίως με μια διάρκεια τουλάχιστον διπλάσια από αυτή που θα έπρεπε για να μην κουράζει το «Τάδε έφη Ζαρατούστρας» είναι ένα έργο σχεδόν εξοντωτικό για κάθε ορχήστρα που το παίζει αλλά και, κακά τα ψέματα, για τις αντοχές οποιουδήποτε ακροατηρίου.
Πού οφείλει τότε την φήμη του; Μα στο ότι ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ χρησιμοποίησε την όντως περισσότερο και από εντυπωσιακή εισαγωγή του που έχει τον τίτλο «Αυγή» ως επένδυση της εναρκτήριας σεκάνς της ιστορικής όσο και αριστουργηματικής ταινίας του «2001: Οδύσσεια Του Διαστήματος». Στη συνέχεια η «Αυγή» γνώρισε πολλές περισσότερο ή λιγότερο δραστικές επανεκτελέσεις με γνωστότερη και πιο επιτυχημένη αυτή του Βραζιλιάνου συνθέτη και ενορχηστρωτή Eumir Deodato. Μόνο που τα υπόλοιπα οκτώ μέρη του «Τάδε έφη Ζαρατούστρας» δεν είναι καθόλου ισοδύναμο, πόσο μάλλον ισάξια του πρώτου…
Αν ο Μύρων Μιχαηλίδης είχε διευθύνει άριστα τα δύο προηγούμενα έργα σε αυτή την περίπτωση έκανε έναν πραγματικό μουσικό άθλο. Αναμετρήθηκε «στα ίσα» αυτή την παρτιτούρα που δεν είναι απλά «δύσβατη» ή γεμάτη «παγίδες» αλλά θα μπορούσα να πω ακόμα περισσότερο κόλαση για τον/την μαέστρο από όσο είναι για την ορχήστρα, της επιβλήθηκε και κατάφερε να οδηγήσει την ΕΣΟ της ΕΡΤ έτσι ώστε όχι μόνο να αποδώσει σωστά τις αναρίθμητες λεπτομέρειες της αλλά και διατηρώντας την ενέργεια της σε πολύ υψηλά επίπεδα σε όλη την σχεδόν, τηρουμένων των αναλογιών, θηριώδη διάρκεια του έργου, επίτευγμα που μόνο του κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητο δεν είναι.
Απολύτως δικαιολογημένα λοιπόν το κοινό αντάμειψε τον ίδιο και την ορχήστρα με ένα ιδιαίτερα θερμό και παρατεταμένο χειροκρότημα αλλά και εξίσου δικαιολογημένα θα έλεγα δεν είχε προλάβει να προετοιμάσει κάτι για encore και έτσι δεν υπήρξε τέτοιο. Κάτι μου λέει πάντως ότι αν παρακολουθούσε από κάπου τη συναυλία ο τελειομανής Ρίχαρντ Στράους θα κουνούσε επιδοκιμαστικά το κεφάλι του χαμογελώντας πλατιά για το τι κατάφερε να κάνει μια ελληνική ορχήστρα με ένα από τα πιο άχαρα έργα του!
Φωτογραφίες Μάχη Παπαγεωργίου
