Εκτιμώ τον Μιχάλη Τερζή και για τις καταθέσεις του και για την γενικότερη καλλιτεχνική του στάση. Τα έργα του πάντα ξεχώριζαν για την αρτιότητα και τη συνεπή απαιτητική ματιά τους. Είναι περίτεχνος και άμεσος αλλά κράτησε και διατηρεί αποστάσεις από το «φτηνό» και μάλιστα δίχως να το βροντοφωνάζει.
Πως γεννήθηκε ο δίσκος σου με τον Κώστα Σκόνδρα;
Το «Τίποτα δε μένει σταθερό» παρότι πρόκειται για νέες δημιουργίες, εντούτοις έχουν πολύ βαθιά ρίζα.
Τι εννοείς;
Τα τραγούδια αυτά, γεννήθηκαν απ’ τη σχέση μου με τον Κώστα που ξεκινά στα μεταπολιτευτικά χρόνια. Βρισκόμασταν στην μπουάτ «Απανεμιά» στην Πλάκα, εγώ έπαιζα πιάνο ως νέος συνθέτης και μουσικός κι εκείνος ερμήνευε ως νέος τραγουδιστής μαζί με πολλά άλλα νεαρά παιδιά που κάποια είχαν και σημαντική συνέχεια. Μια κυψέλη εργασίας ήταν το μαγαζί αυτό. Κάναμε παρέα με τον Σκόνδρα και καθώς εξελισσόμουν κι εγώ, και στη δισκογραφία και στις ζωντανές παραστάσεις, τον καλούσα συχνά στις συναυλίες που έδινα.
Γιατί τον προτιμούσες;
Είχε μεγάλη γκάμα. Γνώριζε και τα ρεμπέτικα και τα λαϊκά του ’50 αλλά και τα έντεχνα και τα ερμήνευε ωραία.
Και πως και δεν συνεργαστήκατε τότε δισκογραφικά;
Είχε έρθει ο Μάκης Μάτσας με τον παραγωγό Αχιλλέα Θεοφίλου στην «Απανεμιά» αναζητώντας ταλέντα. Μου πρότεινε ο Μάτσας να κάνουμε ακροάσεις στην Κολούμπια με νέους ερμηνευτές. Πράγματι επέλεξα τον Κώστα και μερικούς ακόμη. Ξεκινά ένας Κύπριος, Αναξαγόρας το μικρό του όνομα, δεν θυμάμαι το επώνυμο, που τραγούδησε το «Στην Ελευσίνα μια φορά» και το είπε εξαιρετικά. Παίρνει θέση ο Κώστας να τραγουδήσει και με το που πάει να μπει στο τραγούδι, σκοτείνιασαν τα πάντα. Κόπηκε το ρεύμα … Συνέβαινε αυτό μερικές φορές στο εργοστάσιο στον Περισσό. Μας είπαν να κανονίσουμε μια άλλη μέρα και κάπου σκάλωσε το θέμα.
Φαντάζομαι θα απογοητεύτηκε
Σκασμένος ήταν. Όλο γι’ αυτό μίλαγε. Κι εκεί του είπα: «Μην στεναχωριέσαι, θα σου κάνω εγώ ένα δίσκο». Αλλά και αυτή η υπόσχεση, μια με τις υποχρεώσεις τις δικές μου αλλά και τις δικές του έμεινε μετέωρη.
Δεν βρισκόσασταν μετά;
Συναντιόμασταν και μάλιστα είχαμε φιλία και εκτίμηση μεταξύ μας, όμως ένα δίσκος δεν είναι απλή υπόθεση. Θέλει χρόνο και έμπνευση. Εγώ έτρεχα με τα δικά μου, συνθέσεις, ενορχηστρώσεις, συναυλίες αλλά κι εκείνος δούλευε ανελλιπώς σε μπουάτ, σε μουσικές σκηνές. Κάπου κάπου ανανεώναμε την υπόσχεση να το πω έτσι, αλλά έπρεπε να περάσουν σχεδόν 35 χρόνια για να υλοποιηθεί.
Γιατί λοιπόν τώρα;
Οι απαγορεύσεις της πανδημίας, γέννησαν ελεύθερο χρόνο. Με κάλεσε στο τηλέφωνο, μου λέει: «Τι θα γίνει, δεν θα πω κι εγώ ένα τραγούδι σου;». Του το ‘δωσα, του άρεσε, ήρθε στο στούντιο το είπε. Άρεσε και σε μένα, μετά ήρθε ένα ακόμη και στο τέλος ο δίσκος.
Πως θα τον χαρακτήριζες με μια λέξη;
Τίμιο.
Τι σημαίνει αυτό;
Ήρθα για να κάνω δουλειά, καλλιτεχνική εργασία, όχι για να παίξω. Να προτείνω πράγματα. Νομίζω πως έχουμε καλά νέα τραγούδια συν τρία απ’ την προηγούμενη μου δισκογραφία που ήθελα να τα ξαναπαρουσιάσω γιατί νομίζω ότι δικαιούνταν και έχει λόγο στο σήμερα μια επαναπροσέγγισή τους.
Είναι διαφορετική πλέον στις μέρες μας η διαδικασία ηχογράφησης ενός έργου;
Κοίταξε όταν έγραφα στη Lyra τα «Μανιάτικα» είχαμε στην διάθεση μας 25 ώρες, που τελικά όταν κατάλαβαν τι κάνουμε, έγιναν 35. Αυτό δεν εμπόδισε το άλμπουμ να έχει ένα σημαντικό αποτύπωμα. Θυμάμαι όταν βγήκε, πάγωσε η αγορά… Σου λέει τι γίνεται εδώ; Οι κριτικές ήταν εξαιρετικές. Ο Γάλλος συγγραφέας, στοχαστής και ελληνιστής Ζακ Λακαρριέρ τα παρουσίαζε στη Γαλλία μαζί με ελεγειακά τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη μιλώντας με εγκωμιαστικό τρόπο. Ο σπουδαίος ποιητής και ταλαιπωρημένος άνθρωπος Νίκος Καρούζος, όταν άκουσε το διαφημιστικό του δίσκου θέλησε ένα με γνωρίσει. Μέσω του Άκου Δασκαλόπουλου συναντηθήκαμε. Θυμάμαι τα λόγια του: «Νεαρέ αυτός είναι ένας πολύ σημαντικός δίσκος. Σε εισάγει κατευθείαν στην Αρχαία Τραγωδία…».
Με το «Τίποτα δε μένει σταθερό» που θες να μας «εισάγεις» σήμερα;
Ο τίτλος τα λέει όλα. «Τα πάντα ρει» κατά τον Ηράκλειτο, εξελαϊκευμένα. Έχουμε πλέον ζήσει όλες τις ανατροπές του κόσμου. Η ζωή μας εξαρτάται από παράγοντες που δεν τους υποπτευόμαστε καν και ξαφνικά προκύπτουν και ανατρέπουν τα πάντα. Και η ερημιά στο εξώφυλλο σε μια αθηναϊκή πλατεία που άλλοτε έσφυζε από ζωή έχει το ρόλο της.
Δηλαδή μιλάς -και το λέω γιατί υπογράφεις και τους περισσότερους στίχους των τραγουδιών- για όλα συμβαίνουν γύρω μας;
Μας πως μπορεί να συμβεί διαφορετικά; Η αντανάκλαση αυτών που ζήσαμε και ζούμε αναπόφευκτα περνάει στο έργο ενός ευαίσθητου καλλιτέχνη. Τα τραγούδια είναι το κίνητρο για να μπορέσω να εκφράσω το αδιέξοδο που βιώνουμε, όσο μπορεί βέβαια να αποτυπωθεί αυτό μέσω ενός δίσκου. Ο Σκόνδρας που έχει κατακτήσει την ωριμότητα της τέχνης του απέδωσε πολύ καλά την ουσία των τραγουδιών. Ίσως αν είχαμε τις συνθήκες εγγραφής των παλαιότερων έργων μας στην Κολούμπια, το αποτέλεσμα να ήταν ακόμη πιο εντυπωσιακό. Όμως νομίζω πως με την πείρα και την φλόγα μου κατάφερα να καλύψω κάποιες μικρές ελλείψεις και να είμαστε περήφανοι για ότι καταθέσαμε.
Γιατί έγραφες και γιατί γράφεις τραγούδια;
Πάντα είχα ενθουσιασμό για αυτό που λέμε μουσική, την τέχνη της αρμονίας και του ρυθμού. Λατρεύω τους ήχους. Μικρό παιδάκι στο Αξιό ποταμό, άκουγα των ήχο του νερού που κύλαγε ανάμεσα στα δέντρα που έκοβαν. Προσπαθώ να εντοπίζω τους ήχους. Ζω με αυτούς.
Άλλο μουσική όμως κι άλλο τραγούδι
Το τραγούδι ήταν μια ανάγκη το εαυτού μου. Επτά χρονών κι έγραφα στίχους και μελωδίες. Λίγο αργότερα μαγεύτηκα από τον Παλαμά κι άρχισα να τον «σκαλίζω». Είναι μια ενδογενής, εσωτερική υπόθεση το γράψιμο, χωρίς πως και γιατί, απλώς έτσι μου προέκυψε. Το τραγούδι είναι η πιο πλήρης, ολοκληρωμένη και δυνατή μορφή έκφρασης. Μέσα σε τρία λεπτά εμπεριέχει θεωρία , ανάλυση, ενορχήστρωση, συμπυκνωμένη δηλαδή γνώση και εμπειρία μουσικής και το λόγο που σε ορισμένες περιπτώσεις είναι συγκλονιστικός. Δηλαδή με πέντε κουβέντες συμπυκνώνεις ένα σωρό νοήματα. Έχω βέβαια αναπτύξει την τέχνη μου και έχω σπάσει τη φόρμα του τραγουδιού δημιουργώντας και έργα λόγιας μουσικής.
Διαβάζεις;
Ποίηση, Ιστορία και την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία από παιδί. Με ενδιαφέρει πολύ και το άμεσο παρελθόν, οι λόγοι που φτάσαμε σε αυτήν την κατάσταση. Η Ελλάδα είναι ένας έρωτας κι ένας καημός. Ο Παλαμάς αναφέρεται σε μεγαλειώδεις στιγμές του Έθνους αλλά και σε μεγάλες καταστροφές. Και που δεν λείπουνε ακόμη και σήμερα. Αν δεν γνωρίζεις τα πράγματα, δεν μπορείς και να αντισταθείς.
Υπάρχει όμως σπορά ανάλογη του παρελθόντος;
Πολλοί άνθρωποι κατά μόνας δημιουργούν ξεχωριστά πράγματα.
Δε λείπουν όμως οι ενωτικοί κρίκοι;
Η ενότητα είναι απαραίτητη. Διαφορετικά δεν υπάρχει δυναμική. Αλλά και το «ένας» είναι πολύ σημαντικό. Συχνά ένας άνθρωπος έκανε τη διαφορά συνεγείροντας πολλούς. Πρέπει όμως να υπάρχει καλλιεργημένο έδαφος.
Είσαι αισιόδοξος;
Ο άνθρωπος με τον ορθολογισμό του, με την εσωτερική δύναμη και πνευματική ισχύ του, μπορεί να κάνει πολλά, αρκεί να πιστέψει σε κάτι. Ο Έλληνας έχει περάσει αμέτρητα δεινά και περνά ακόμη αλλά επιβιώνει. Θυμήσου τον Μακρυγιάννη ή και τον Κολοκοτρώνη ακόμα. Απλώς πρέπει το εγώ να γίνει εμείς. Όποτε συμβαίνει αυτό βγαίνουμε νικητές.
Αισθάνεσαι ευχαριστημένος απ’ όσα καλλιτεχνικά έχεις πετύχει;
Είμαι ευτυχής γιατί από παιδάκι αποφάσισα να ακολουθήσω το δρόμο της μουσικής και το κατάφερα και συνεχίζω ακόμα.
Λάθη σημαδιακά έκανες;
Δεν θα το έλεγα. Θέλει προσοχή βέβαια η δουλειά του συνθέτη γιατί είναι εύκολο να εκτραπεί. Ίσως έπρεπε να διαπραγματευόμουν καλύτερα με τις δισκογραφικές εταιρείες, την εποχή που είχαν μεγάλη δύναμη στη δισκογραφία. Πάντως δεν έχω παράπονα.
Λαβωματιές δεν δέχθηκες;
Ήταν και είναι τόση η αγάπη μου για τη μουσική που τις ξεπερνούσα. Και τώρα το κάνω.
Τις δεκαετίες του ’80 και του ’90 δεν είχες προτάσεις απ’ τη γυαλιστερή μεριά του τραγουδιού;
Είχα αλλά δεν θα μπορούσα ποτέ να εμφανιστώ σε τακτική βάση στα μαγαζιά της παραλίας. Εγώ ήθελα να κάνω συναυλίες, να παρουσιάζω ολοκληρωμένα έργα, ή τέλος πάντων να υπάρχει μια ενότητα προγράμματος που να με αντιπροσωπεύει, και σαν ακροατή αν θες ακόμα.
Στα τραγούδια γράφεις πρώτα στίχο ή μουσική;
Ο λόγος είναι το άπαν. Τον βάζω στο γραφείο μου, τον κοιτάω και περιμένω. Ο μετρικός λόγος, που οι λέξεις του έχουν ρυθμό, σε παρακινεί και το ταξίδι της μουσικής ξεκινά. Υπάρχει όμως και η εσωτερική διάθεση. Πρέπει να με συνεπάρει ο λόγος, να με συγκινήσει.
Τι σε κεντρίζει δηλαδή στο στίχο;
Πρέπει να ξεπερνάει τα όρια και να υπερβαίνει τα δεδομένα. Αυτή είναι η διαδικασία που σε πάει μπροστά στο καινούριο.
Όπως;
Ο Δημήτρης Λέντζος, με την πρωτοτυπία που έχει στην έκφραση. Ανανεώνει το λόγο σε πολλά σημεία. Ο Ηλίας Κατσούλης, που έχω αρκετούς στίχους του, με την λυρισμό και τις λεπτές αποχρώσεις ενός ευαίσθητου ανθρώπου. Έπιανε το συναίσθημα στην πιο λεπτή του εκδοχή. Έχουμε πολλούς καλούς σύγχρονους ποιητές, δημιουργούς και ερμηνευτές.
Τι λείπει τελικά στους τωρινούς καιρούς;
Ένα καινοτόμο έργο. Ένα «Άξιον Εστί». Ή μπορεί και να υπάρχει και να μη το γνωρίζουμε. Να μην αναδείχθηκε ή και να το κρύψανε ακόμη. Λείπει η ομογενοποίηση, εννοώ το κοινό αίτημα και αίσθημα, στην κοινωνία κι αυτό έχει αντίκρισμα και στην τραγουδοποιία. Είναι μοναχικοί καιροί, έτσι μας έκαναν, είμαστε πιο αδύναμοι ως μικρές ομάδες και στην κατάληξη ως μονάδες.
Ετοιμάζεις πράγματα;
Υπάρχουν αρκετά σχέδια. Κάτι πολύ ξεχωριστό με τον Γιώργο Νταλάρα.
Σε βλέπω φλογισμένο…
Η συγκίνηση μου παραμένει αναλλοίωτη, όπως και το ενδιαφέρον μου. Όταν δω ένα θεατρικό έργο και συγκινηθώ, ξαλαφρώνομαι, νιώθω μια ανάταση. Ο καλλιτέχνης αντιλαμβάνεται πιο βαθιά ορισμένα μηνύματα που βγαίνουν απ’ τις εικόνες και το λόγο. Ακόμα κι απ’ το ποδόσφαιρο μπορώ να εισπράξω συναισθήματα. Μ’ άρεσε που στο Παγκόσμιο Κύπελλο είδα σε αυτούς του παγκοσμιοποιημένους καιρούς, που χίλιοι μύριοι προσπαθούν να ακυρώσουν την εθνική συνείδηση, αθλητές επαγγελματίες, χρυσοπληρωμένους, να τα δίνουν όλα για το εθνόσημο, να πανηγυρίζουν δείχνοντάς το. Ή στους Ολυμπιακούς, το πάθος για τη σημαία, το δάκρυ στον εθνικό ύμνο. Η πατρίδα μας είναι η ψυχή μας. Ο Παλαμάς πρώτα ήταν διεθνής και μετά Έλληνας. Και ο Σωκράτης το ίδιο. Κι εγώ κουβαλώ την ταυτότητά μου στο έργο μου.
Πως γεννήθηκε ο δίσκος σου με τον Κώστα Σκόνδρα;
Το «Τίποτα δε μένει σταθερό» παρότι πρόκειται για νέες δημιουργίες, εντούτοις έχουν πολύ βαθιά ρίζα.
Τι εννοείς;
Τα τραγούδια αυτά, γεννήθηκαν απ’ τη σχέση μου με τον Κώστα που ξεκινά στα μεταπολιτευτικά χρόνια. Βρισκόμασταν στην μπουάτ «Απανεμιά» στην Πλάκα, εγώ έπαιζα πιάνο ως νέος συνθέτης και μουσικός κι εκείνος ερμήνευε ως νέος τραγουδιστής μαζί με πολλά άλλα νεαρά παιδιά που κάποια είχαν και σημαντική συνέχεια. Μια κυψέλη εργασίας ήταν το μαγαζί αυτό. Κάναμε παρέα με τον Σκόνδρα και καθώς εξελισσόμουν κι εγώ, και στη δισκογραφία και στις ζωντανές παραστάσεις, τον καλούσα συχνά στις συναυλίες που έδινα.
Γιατί τον προτιμούσες;
Είχε μεγάλη γκάμα. Γνώριζε και τα ρεμπέτικα και τα λαϊκά του ’50 αλλά και τα έντεχνα και τα ερμήνευε ωραία.
Και πως και δεν συνεργαστήκατε τότε δισκογραφικά;
Είχε έρθει ο Μάκης Μάτσας με τον παραγωγό Αχιλλέα Θεοφίλου στην «Απανεμιά» αναζητώντας ταλέντα. Μου πρότεινε ο Μάτσας να κάνουμε ακροάσεις στην Κολούμπια με νέους ερμηνευτές. Πράγματι επέλεξα τον Κώστα και μερικούς ακόμη. Ξεκινά ένας Κύπριος, Αναξαγόρας το μικρό του όνομα, δεν θυμάμαι το επώνυμο, που τραγούδησε το «Στην Ελευσίνα μια φορά» και το είπε εξαιρετικά. Παίρνει θέση ο Κώστας να τραγουδήσει και με το που πάει να μπει στο τραγούδι, σκοτείνιασαν τα πάντα. Κόπηκε το ρεύμα … Συνέβαινε αυτό μερικές φορές στο εργοστάσιο στον Περισσό. Μας είπαν να κανονίσουμε μια άλλη μέρα και κάπου σκάλωσε το θέμα.
Φαντάζομαι θα απογοητεύτηκε
Σκασμένος ήταν. Όλο γι’ αυτό μίλαγε. Κι εκεί του είπα: «Μην στεναχωριέσαι, θα σου κάνω εγώ ένα δίσκο». Αλλά και αυτή η υπόσχεση, μια με τις υποχρεώσεις τις δικές μου αλλά και τις δικές του έμεινε μετέωρη.
Δεν βρισκόσασταν μετά;
Συναντιόμασταν και μάλιστα είχαμε φιλία και εκτίμηση μεταξύ μας, όμως ένα δίσκος δεν είναι απλή υπόθεση. Θέλει χρόνο και έμπνευση. Εγώ έτρεχα με τα δικά μου, συνθέσεις, ενορχηστρώσεις, συναυλίες αλλά κι εκείνος δούλευε ανελλιπώς σε μπουάτ, σε μουσικές σκηνές. Κάπου κάπου ανανεώναμε την υπόσχεση να το πω έτσι, αλλά έπρεπε να περάσουν σχεδόν 35 χρόνια για να υλοποιηθεί.
Γιατί λοιπόν τώρα;
Οι απαγορεύσεις της πανδημίας, γέννησαν ελεύθερο χρόνο. Με κάλεσε στο τηλέφωνο, μου λέει: «Τι θα γίνει, δεν θα πω κι εγώ ένα τραγούδι σου;». Του το ‘δωσα, του άρεσε, ήρθε στο στούντιο το είπε. Άρεσε και σε μένα, μετά ήρθε ένα ακόμη και στο τέλος ο δίσκος.
Πως θα τον χαρακτήριζες με μια λέξη;
Τίμιο.
Τι σημαίνει αυτό;
Ήρθα για να κάνω δουλειά, καλλιτεχνική εργασία, όχι για να παίξω. Να προτείνω πράγματα. Νομίζω πως έχουμε καλά νέα τραγούδια συν τρία απ’ την προηγούμενη μου δισκογραφία που ήθελα να τα ξαναπαρουσιάσω γιατί νομίζω ότι δικαιούνταν και έχει λόγο στο σήμερα μια επαναπροσέγγισή τους.
Είναι διαφορετική πλέον στις μέρες μας η διαδικασία ηχογράφησης ενός έργου;
Κοίταξε όταν έγραφα στη Lyra τα «Μανιάτικα» είχαμε στην διάθεση μας 25 ώρες, που τελικά όταν κατάλαβαν τι κάνουμε, έγιναν 35. Αυτό δεν εμπόδισε το άλμπουμ να έχει ένα σημαντικό αποτύπωμα. Θυμάμαι όταν βγήκε, πάγωσε η αγορά… Σου λέει τι γίνεται εδώ; Οι κριτικές ήταν εξαιρετικές. Ο Γάλλος συγγραφέας, στοχαστής και ελληνιστής Ζακ Λακαρριέρ τα παρουσίαζε στη Γαλλία μαζί με ελεγειακά τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη μιλώντας με εγκωμιαστικό τρόπο. Ο σπουδαίος ποιητής και ταλαιπωρημένος άνθρωπος Νίκος Καρούζος, όταν άκουσε το διαφημιστικό του δίσκου θέλησε ένα με γνωρίσει. Μέσω του Άκου Δασκαλόπουλου συναντηθήκαμε. Θυμάμαι τα λόγια του: «Νεαρέ αυτός είναι ένας πολύ σημαντικός δίσκος. Σε εισάγει κατευθείαν στην Αρχαία Τραγωδία…».
Με το «Τίποτα δε μένει σταθερό» που θες να μας «εισάγεις» σήμερα;
Ο τίτλος τα λέει όλα. «Τα πάντα ρει» κατά τον Ηράκλειτο, εξελαϊκευμένα. Έχουμε πλέον ζήσει όλες τις ανατροπές του κόσμου. Η ζωή μας εξαρτάται από παράγοντες που δεν τους υποπτευόμαστε καν και ξαφνικά προκύπτουν και ανατρέπουν τα πάντα. Και η ερημιά στο εξώφυλλο σε μια αθηναϊκή πλατεία που άλλοτε έσφυζε από ζωή έχει το ρόλο της.
Δηλαδή μιλάς -και το λέω γιατί υπογράφεις και τους περισσότερους στίχους των τραγουδιών- για όλα συμβαίνουν γύρω μας;
Μας πως μπορεί να συμβεί διαφορετικά; Η αντανάκλαση αυτών που ζήσαμε και ζούμε αναπόφευκτα περνάει στο έργο ενός ευαίσθητου καλλιτέχνη. Τα τραγούδια είναι το κίνητρο για να μπορέσω να εκφράσω το αδιέξοδο που βιώνουμε, όσο μπορεί βέβαια να αποτυπωθεί αυτό μέσω ενός δίσκου. Ο Σκόνδρας που έχει κατακτήσει την ωριμότητα της τέχνης του απέδωσε πολύ καλά την ουσία των τραγουδιών. Ίσως αν είχαμε τις συνθήκες εγγραφής των παλαιότερων έργων μας στην Κολούμπια, το αποτέλεσμα να ήταν ακόμη πιο εντυπωσιακό. Όμως νομίζω πως με την πείρα και την φλόγα μου κατάφερα να καλύψω κάποιες μικρές ελλείψεις και να είμαστε περήφανοι για ότι καταθέσαμε.
Γιατί έγραφες και γιατί γράφεις τραγούδια;
Πάντα είχα ενθουσιασμό για αυτό που λέμε μουσική, την τέχνη της αρμονίας και του ρυθμού. Λατρεύω τους ήχους. Μικρό παιδάκι στο Αξιό ποταμό, άκουγα των ήχο του νερού που κύλαγε ανάμεσα στα δέντρα που έκοβαν. Προσπαθώ να εντοπίζω τους ήχους. Ζω με αυτούς.
Άλλο μουσική όμως κι άλλο τραγούδι
Το τραγούδι ήταν μια ανάγκη το εαυτού μου. Επτά χρονών κι έγραφα στίχους και μελωδίες. Λίγο αργότερα μαγεύτηκα από τον Παλαμά κι άρχισα να τον «σκαλίζω». Είναι μια ενδογενής, εσωτερική υπόθεση το γράψιμο, χωρίς πως και γιατί, απλώς έτσι μου προέκυψε. Το τραγούδι είναι η πιο πλήρης, ολοκληρωμένη και δυνατή μορφή έκφρασης. Μέσα σε τρία λεπτά εμπεριέχει θεωρία , ανάλυση, ενορχήστρωση, συμπυκνωμένη δηλαδή γνώση και εμπειρία μουσικής και το λόγο που σε ορισμένες περιπτώσεις είναι συγκλονιστικός. Δηλαδή με πέντε κουβέντες συμπυκνώνεις ένα σωρό νοήματα. Έχω βέβαια αναπτύξει την τέχνη μου και έχω σπάσει τη φόρμα του τραγουδιού δημιουργώντας και έργα λόγιας μουσικής.
Διαβάζεις;
Ποίηση, Ιστορία και την Αρχαία Ελληνική Γραμματεία από παιδί. Με ενδιαφέρει πολύ και το άμεσο παρελθόν, οι λόγοι που φτάσαμε σε αυτήν την κατάσταση. Η Ελλάδα είναι ένας έρωτας κι ένας καημός. Ο Παλαμάς αναφέρεται σε μεγαλειώδεις στιγμές του Έθνους αλλά και σε μεγάλες καταστροφές. Και που δεν λείπουνε ακόμη και σήμερα. Αν δεν γνωρίζεις τα πράγματα, δεν μπορείς και να αντισταθείς.
Υπάρχει όμως σπορά ανάλογη του παρελθόντος;
Πολλοί άνθρωποι κατά μόνας δημιουργούν ξεχωριστά πράγματα.
Δε λείπουν όμως οι ενωτικοί κρίκοι;
Η ενότητα είναι απαραίτητη. Διαφορετικά δεν υπάρχει δυναμική. Αλλά και το «ένας» είναι πολύ σημαντικό. Συχνά ένας άνθρωπος έκανε τη διαφορά συνεγείροντας πολλούς. Πρέπει όμως να υπάρχει καλλιεργημένο έδαφος.
Είσαι αισιόδοξος;
Ο άνθρωπος με τον ορθολογισμό του, με την εσωτερική δύναμη και πνευματική ισχύ του, μπορεί να κάνει πολλά, αρκεί να πιστέψει σε κάτι. Ο Έλληνας έχει περάσει αμέτρητα δεινά και περνά ακόμη αλλά επιβιώνει. Θυμήσου τον Μακρυγιάννη ή και τον Κολοκοτρώνη ακόμα. Απλώς πρέπει το εγώ να γίνει εμείς. Όποτε συμβαίνει αυτό βγαίνουμε νικητές.
Αισθάνεσαι ευχαριστημένος απ’ όσα καλλιτεχνικά έχεις πετύχει;
Είμαι ευτυχής γιατί από παιδάκι αποφάσισα να ακολουθήσω το δρόμο της μουσικής και το κατάφερα και συνεχίζω ακόμα.
Λάθη σημαδιακά έκανες;
Δεν θα το έλεγα. Θέλει προσοχή βέβαια η δουλειά του συνθέτη γιατί είναι εύκολο να εκτραπεί. Ίσως έπρεπε να διαπραγματευόμουν καλύτερα με τις δισκογραφικές εταιρείες, την εποχή που είχαν μεγάλη δύναμη στη δισκογραφία. Πάντως δεν έχω παράπονα.
Λαβωματιές δεν δέχθηκες;
Ήταν και είναι τόση η αγάπη μου για τη μουσική που τις ξεπερνούσα. Και τώρα το κάνω.
Τις δεκαετίες του ’80 και του ’90 δεν είχες προτάσεις απ’ τη γυαλιστερή μεριά του τραγουδιού;
Είχα αλλά δεν θα μπορούσα ποτέ να εμφανιστώ σε τακτική βάση στα μαγαζιά της παραλίας. Εγώ ήθελα να κάνω συναυλίες, να παρουσιάζω ολοκληρωμένα έργα, ή τέλος πάντων να υπάρχει μια ενότητα προγράμματος που να με αντιπροσωπεύει, και σαν ακροατή αν θες ακόμα.
Στα τραγούδια γράφεις πρώτα στίχο ή μουσική;
Ο λόγος είναι το άπαν. Τον βάζω στο γραφείο μου, τον κοιτάω και περιμένω. Ο μετρικός λόγος, που οι λέξεις του έχουν ρυθμό, σε παρακινεί και το ταξίδι της μουσικής ξεκινά. Υπάρχει όμως και η εσωτερική διάθεση. Πρέπει να με συνεπάρει ο λόγος, να με συγκινήσει.
Τι σε κεντρίζει δηλαδή στο στίχο;
Πρέπει να ξεπερνάει τα όρια και να υπερβαίνει τα δεδομένα. Αυτή είναι η διαδικασία που σε πάει μπροστά στο καινούριο.
Όπως;
Ο Δημήτρης Λέντζος, με την πρωτοτυπία που έχει στην έκφραση. Ανανεώνει το λόγο σε πολλά σημεία. Ο Ηλίας Κατσούλης, που έχω αρκετούς στίχους του, με την λυρισμό και τις λεπτές αποχρώσεις ενός ευαίσθητου ανθρώπου. Έπιανε το συναίσθημα στην πιο λεπτή του εκδοχή. Έχουμε πολλούς καλούς σύγχρονους ποιητές, δημιουργούς και ερμηνευτές.
Τι λείπει τελικά στους τωρινούς καιρούς;
Ένα καινοτόμο έργο. Ένα «Άξιον Εστί». Ή μπορεί και να υπάρχει και να μη το γνωρίζουμε. Να μην αναδείχθηκε ή και να το κρύψανε ακόμη. Λείπει η ομογενοποίηση, εννοώ το κοινό αίτημα και αίσθημα, στην κοινωνία κι αυτό έχει αντίκρισμα και στην τραγουδοποιία. Είναι μοναχικοί καιροί, έτσι μας έκαναν, είμαστε πιο αδύναμοι ως μικρές ομάδες και στην κατάληξη ως μονάδες.
Ετοιμάζεις πράγματα;
Υπάρχουν αρκετά σχέδια. Κάτι πολύ ξεχωριστό με τον Γιώργο Νταλάρα.
Σε βλέπω φλογισμένο…
Η συγκίνηση μου παραμένει αναλλοίωτη, όπως και το ενδιαφέρον μου. Όταν δω ένα θεατρικό έργο και συγκινηθώ, ξαλαφρώνομαι, νιώθω μια ανάταση. Ο καλλιτέχνης αντιλαμβάνεται πιο βαθιά ορισμένα μηνύματα που βγαίνουν απ’ τις εικόνες και το λόγο. Ακόμα κι απ’ το ποδόσφαιρο μπορώ να εισπράξω συναισθήματα. Μ’ άρεσε που στο Παγκόσμιο Κύπελλο είδα σε αυτούς του παγκοσμιοποιημένους καιρούς, που χίλιοι μύριοι προσπαθούν να ακυρώσουν την εθνική συνείδηση, αθλητές επαγγελματίες, χρυσοπληρωμένους, να τα δίνουν όλα για το εθνόσημο, να πανηγυρίζουν δείχνοντάς το. Ή στους Ολυμπιακούς, το πάθος για τη σημαία, το δάκρυ στον εθνικό ύμνο. Η πατρίδα μας είναι η ψυχή μας. Ο Παλαμάς πρώτα ήταν διεθνής και μετά Έλληνας. Και ο Σωκράτης το ίδιο. Κι εγώ κουβαλώ την ταυτότητά μου στο έργο μου.
