Ο Μάρκος Δαμασιώτης, απόφοιτος Ηλεκτρολόγος Μηχανικός από το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, με 25ετή επαγγελματική εξειδίκευση και ενασχόληση στον τομέα των Ανανεώσιμων Πηγών και Ενέργειας και της Ενεργειακής Αποδοτικότητας, είναι διευθυντής αναπτυξιακών προγραμμάτων του Κέντρου Ανανεώσιμων Πηγών και Εξοικονόμησης Ενέργειας, έχοντας την ευθύνη της σχεδίασης και υλοποίησης καινοτόμων επιδεικτικών έργων εθνικής και διεθνούς εμβέλειας για την ενσωμάτωση των ΑΠΕ και της ΕΞΕ, στο ενεργειακό σύστημα.
Η μεγάλη του αγάπη για τον Βέλγο τραγουδοποιό Ζακ Μπρελ, αλλά και τη μουσική γενικότερα, τον οδήγησε στη συγγραφή της βιογραφίας του, εμπλουτισμένης με μεταφράσεις στίχων του από τα γαλλικά στα ελληνικά, που κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Οδός Πανός με τίτλο «Ζακ Μπρελ - Ζώντας λίγο. Ζώντας δυνατά».
Με αφορμή τη συμπλήρωση, φέτος, 40 χρόνων από το θάνατο του Ζακ Μπρελ, που έφυγε από τη ζωή νεότατος στις 9 Οκτωβρίου 1978, ο Μάρκος Δαμασιώτης ετοιμάζει μια ξεχωριστή βραδιά προς τιμήν του τραγουδοποιού, στο «Ίχνος» του Πειραιά, όπου θα παρουσιάσει ένα πλήρες «πορτραίτο» του, με προβολές αρχειακού υλικού, αλλά και τραγούδι από τη σοπράνο Σόνια Θεοδωρίδου και τον Νίκο Κούρο στο πιάνο.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί, ο Μάρκος Δαμασιώτης περιγράφει ανάγλυφα τι ήταν αυτό που τον οδήγησε στη συγγραφή του βιβλίου για τον Ζακ Μπρελ, που δεν είχε μόνο να κάνει με τον καλλιτέχνη, αλλά κυρίως με την προσωπικότητά του. Έχοντας εμπειρία ως μουσικός παραγωγός, παράλληλα μιλά για την «επιστροφή» του βινυλίου και τη σύγχρονη τραγουδοποιΐα, ενώ μας δίνει και τα «φώτα» του σε οικολογικά θέματα.
Μιλήστε μας για το βιβλίο σας «Ζακ Μπρελ - Ζώντας λίγο. Ζώντας δυνατά» και για τη βραδιά στο Ίχνος.
Το βιβλίο αυτό είναι μια δική μου κατάθεση αγάπης για έναν σπουδαίο οικουμενικό καλλιτέχνη, που ταυτόχρονα είναι και προσωπικός μου ήρωας. Γιατί ήταν ασυμβίβαστος στα όνειρά του και απολύτως αληθινός σε ότι έκανε. Ό,τι τραγούδησε ήταν απόλυτα συνεπές με τα κεφάλαια της δικής του ζωή.
Έζησε λίγο, πέθανε μόλις 49 ετών, αλλά έζησε με πάθος, δυνατά, δεν έχασε λεπτό από τη ζωή. Ήταν εκεί, παρών, σε κάθε στιγμή της, σε 49 χρόνια, έζησε κυριολεκτικά 10 δικές μας ζωές. Ένας αληθινός ταξιδευτής, ένας ταξιδευτής - ποιητής. Θα έλεγα ένας Δον Κιχώτης των καιρών μας, αλλά και ένας πραγματικά ροκ καλλιτέχνης, πριν καν η ροκ μορφοποιηθεί ως ήχος.
Είναι ένα βιβλίο που όταν το έκανα ήθελα με κάποιο τρόπο και να τον συναντήσω, αλλά και να τον «ξεκλειδώσω» στο ελληνόφωνο κοινό, που ενδεχομένως δεν τον γνώριζε στο βάθος που του άξιζε.
Ήθελα να μεταδώσω αυτό που εισέπραξα εγώ (και ακόμα εισπράττω και πάντα θα εισπράττω) απ’ αυτόν τον συγκλονιστικό τροβαδούρο. Όμως για να «ξεκλειδώσεις» τον Μπρελ, δεν αρκεί να αφηγηθείς τη ζωή του. Πρέπει να μεταφέρεις την ιδιαίτερη αύρα του και την ατμόσφαιρα των τραγουδιών του, όχι απλά να τα μεταφράσεις, αλλά να τα αποδώσεις, γιατί οι λέξεις στον Μπρελ είναι προσεκτικά επιλεγμένες και όλες μαζί φτιάχνουν ένα αισθητικό σύμπαν μοναδικό, όντας ταυτόχρονα και οι ψηφίδες του παζλ της ίδιας του της ζωής.
Ήταν λοιπόν τιμή, που αυτή η δουλειά μου κίνησε το ενδιαφέρον ενός σημαντικότατου δικού μας ποιητή, του Γιώργου Χρονά, ο οποίος έβαλε αυτό το εγχείρημα πρώτα στην καρδιά του, και μετά στον υπέροχο κόσμο των ραγισμένων ποιητών και υψηλών αισθημάτων, της Οδού Πανός.
Το βιβλίο εκδόθηκε το 2007 και ήταν μεγάλη η χαρά μας όταν, λίγο μετά την έκδοσή του, το είδαμε να ανεβαίνει στην λίστα των 10 ευπώλητων βιβλίων, στην κατηγορία των δοκιμίων - βιογραφιών.
Τώρα, για τη βραδιά στο Ίχνος, ήταν μια εξαιρετική ιδέα της αγαπημένης μου φίλης και σπουδαίας τραγουδίστριας μας, της Λένας Αλκαίου, με αφορμή τα 40 χρόνια, φέτος, απ’ τον θάνατό του Μπρελ, μιας επετείου που φέρνει πολλά αφιερώματα σ’ όλον τον κόσμο. Να σας πως ότι σε πάρα πολλές γαλλόφωνες χώρες, αυτήν την περίοδο, προβάλλονται στους κινηματογράφους οι μυθικές του εμφανίσεις στο Ολυμπιά, όπως κινηματογραφήθηκαν την εποχή του.
Η Λένα μαζί με τη συνεργάτιδά της Αθηνά Τσαμαδού, με προσωπικό αγώνα και μεράκι, έχουν δημιουργήσει έναν πανέμορφο χώρο, στον Πειραιά, το Ίχνος, έναν χώρο όπου πολιτισμός, ψυχαγωγία και επικοινωνία, συναντιούνται με έναν μοναδικό, πειραιώτικο, τρόπο.
Σ’ αυτόν το χώρο λοιπόν, οργανώσαμε μια βραδιά για τον Μπρελ και το βιβλίο μου. Μου αρέσει πολύ η ιδέα του Μπρελ στον Πειραιά, με το λιμάνι του και τη μυθολογία του, ο Μπρελ λάτρευε τη θάλασσα, τα ταξίδια, τους ανοιχτούς ορίζοντες, τη δημιουργία, την ποίηση, αλλά ταυτόχρονα λάτρευε και τα λιμάνια και ό,τι συνεπάγονται αυτά, πολύ τσιγάρο, πολλή μπύρα, πολύ έρωτα…
Ένα από τα εμβληματικότερα τραγούδια του είναι το Άμστερνταμ, φόρος τιμής στο λιμάνι αυτό αλλά και σε κάθε λιμάνι, καθαρή ποίηση του ενστίκτου και των αισθήσεων και μια ερμηνεία απίστευτης ενέργειας. Ποτέ δεν ηχογραφήθηκε σε στούντιο, ο Μπρελ το ερμήνευσε μόνο ζωντανά, είναι ένα από τα σημαντικότερα τραγούδια του 20ου αιώνα και μαζί του αναμετρήθηκαν έκτοτε σημαντικοί περφόρμερ της ροκ, με μια από τις καλύτερες ερμηνείες αυτή του Μπάουι.
Στη βραδιά θα μιλήσουμε για τον Μπρελ, ο Γιώργος Χρονάς, Παναγιώτης Φύτρας, διευθυντής προγράμματος στο Κανάλι Ένα του Πειραιά κι εγώ, με συντονίστρια της βραδιάς τη δημοσιογράφο Μίνα Μαύρου, όλοι φίλοι αγαπημένοι κι εξαιρετικοί, συνοδοιπόροι με τον έναν ή τον άλλο τρόπο σε πολύτιμες διαδρομές της ζωής και της μουσικής. Κορυφαία στιγμή της βραδιάς θα είναι η παρουσία της μοναδικής μας σοπράνο Σόνιας Θεοδωρίδου, με την τόσο σημαντική διεθνή ακτινοβολία της και τον κοσμοπολιτισμό της, που θα ερμηνεύσει αγαπημένα τραγούδια του Μπρελ, με τη συνοδεία του εξαιρετικού πιανίστα Νίκου Κούρου. Η Σόνια έχει ερμηνεύσει και δισκογραφήσει εκπληκτικά τον Ζακ Μπρελ, θεωρώ ότι ανήκει στις καλύτερες ερμηνεύτριες του έργου του.
Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί να καταλάβει τον Μπρελ αν δεν τον δει και δεν τον ακούσει. Γι’ αυτό τη βραδιά αυτή θα δώσουμε τη σκηνή στον ίδιο, μέσα από τα σπάνια ντοκουμέντα που θα προβάλλουμε από τις εμφανίσεις του στο Ολυμπιά.
Τι ήταν αυτό που θαυμάσατε περισσότερο στο έργο του Ζακ Μπρελ και σας ώθησε κατ’ αρχήν στη δημιουργία του αρχείου σας και ύστερα στη συγγραφή του βιβλίου;
Ό,τι σας είπα για εκείνον πριν, όλα τα θαυμάζω ή καλύτερα τα αγαπώ. Και άλλα πολλά ακόμα. Που όντας γόνος πολύ πλούσιας οικογένειας βιομηχάνων στο Βέλγιο, παράτησε το εύκολο κληρονομικό δικαίωμα του πλούτου, πήρε ένα τρένο και πήγε στο Παρίσι, στο μηδέν, για να ζήσει όπως αυτός ήθελε. Με το τραγούδι. Που έφτυσε στα μούτρα τους βολεμένους, τους θρησκόληπτους, τους πολεμοχαρείς, τους ανέραστους, τους κρυπτοαφασίστες, τους φασίστες. Που είπε στο Ολυμπιά «οι αστοί είναι σαν τα γουρούνια, όσο πιο πολύ γερνάνε τόσο πιο μαλάκες γίνονται» κι έγινε κομμάτι της μυθολογίας του Μάη του 68. Που τραγούδησε τους γέρους, τη μοναξιά, το θάνατο, τους ναύτες, τους μεθυσμένους, την ειρήνη, την επίπεδη χώρα, την παιδική ηλικία, τα όνειρα. Που άρθρωσε αυτό το «μη μ’ αφήνεις, άσε με να γίνω η σκιά της σκιάς σου, η σκιά του χεριού σου, η σκιά το σκύλου σου». Που τραγούδησε για τον φίλο του τον Ζοζό όταν πέθανε «Έξι μέτρα κάτω απ’ γη, δεν είσαι πεθαμένος, έξι μέτρα κάτω απ’ τη γη σ’ αγαπώ ακόμα».
Αγαπώ που έφυγε από το τραγούδι στο απόγειο της καριέρας του, για να μη γίνει ένα τοτεμ της μουσικής βιομηχανίας, όπως οι περισσότεροι αστέρες συνάδελφοί του, που από ένα σημείο και πέρα τοποθετούνται σε θρόνους και δοξάζονται από κεκτημένη ταχύτητα, για το «όνομα» και την «εικόνα» και όχι για το τι είναι, πώς, ή τι τραγουδάνε.
Αγαπώ που λάτρευε τον Δον Κιχώτη και δεν κόλλησε, αυτός ο τεράστιος σταρ της εποχής, να περάσει οντισιόν από τους Αμερικανούς δημιουργούς του μιούζικαλ «Man of la Mancha» προκειμένου να πάρει τα δικαιώματα για τη γαλλική παραγωγή, κάτι που οι Αμερικανοί γενικά αποφεύγανε. Και αγαπώ που τελικά τα κατάφερε να ενσαρκώνει στο Παρίσι τον ονειροπόλο ιππότη, σε μια απόλυτη ερμηνεία, συγκλονίζοντας κοινό και κριτικούς, τραγουδώντας «Να ονειρεύεσαι ένα άπιαστο όνειρο» αυτό δηλαδή που ήταν η ίδια του η ζωή.
Και τέλος, πάνω απ’ όλα, αγαπώ, που με διαγνωσμένο καρκίνο στον πνεύμονα, ξεκίνησε με το ιστιοπλοϊκό του ένα ταξίδι διάπλου του Ειρηνικού, ένα ταξίδι για να «δει» και να καταλήξει να βρει το δικό του λιμάνι σ’ ένα μικρό νησάκι της Πολυνησίας, όπου έζησε εκεί μέχρι το τέλος, απαλλαγμένος από το κουστούμι της διασημότητας, φτιάχνοντας ένα στοιχειώδες σινεμά και θέτοντας στη διάθεση των κατοίκων το δικινητήριο αεροπλάνο του και μεταφέροντας ο ίδιος αρρώστους κι εγκύους σε νοσοκομεία, παιδιά σε σχολεία, ταχυδρομείο και προμήθειες όταν χρειαζόταν.
Κι αυτός ο επίλογος της ζωής του ίσως ήταν και το ωραιότερο τραγούδι του. Κι αυτό το αγαπώ πολύ.
Τώρα, σχετικά με τη συλλογή μου, αυτή ξεκίνησε το 1997. Παρόλο που γνώριζα τον Μπρελ από την εφηβεία μου και λόγω των σπουδών μου στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθήνας είχα την ευκαιρία να γνωρίσω εμβληματικές μορφές του σύγχρονου γαλλόφωνου πολιτισμού και ο Μπρελ ήταν ένας από αυτούς (αν και Βέλγος πολιτογραφείται από τους Γάλλους ως δικός τους, λόγω της καριέρας του και της ζωής του στο Παρίσι), ήταν ένα ταξίδι στο Παρίσι το 1997 που τον έκανε πολύ προσωπικό σε μένα.
Λόγω συνθηκών στην προσωπική μου ζωή τότε, ένοιωσα πως μπορούν τα τραγούδια του να μιλήσουν απόλυτα εκ μέρους μου, και να πουν αυτά που δεν μπορούσα, ή δεν τολμούσα εγώ να εκφράσω. Έκτοτε, ξεκίνησε η ιστορία της ανακάλυψης. Για περίπου 10 χρόνια, από ταξίδι σε ταξίδι, το παζλ συμπληρωνόταν. Μέσα από την έρευνά μου σε δισκοπωλεία, βιβλιοπωλεία, παζάρια δίσκων, δημοπρασίες και αλλού, έρχονταν και νέες πληροφορίες και νέα τραγούδια και νέες φωτογραφίες και νέες βιντεοσκοπημένες συναυλίες. Και κάπως έτσι έφτιαξα τη συλλογή μου γύρω από αυτόν καλλιτέχνη, τον πιο προσωπικό μου. Που νομίζω είναι και μια από τις πληρέστερες στον κόσμο και είμαι ιδιαίτερα ευτυχής γι’ αυτό.
Τι ρόλο παίζει η μουσική γενικότερα στη ζωή σας;
Η μουσική είναι για μένα παρηγορητική και συνοδευτική στη ζωή μου. Μεγαλώνει τη χαρά μου και κάνει ηπιότερη τη στενοχώρια μου. Με συνδέει με άλλους ανθρώπους αλλά κυρίως με βοηθάει να συνδεθώ με τον εαυτό μου. Την έχω ανάγκη, λειτουργεί σαν soundtrack στις πιο ουσιαστικές στιγμές μου, συνδέεται με τα καθοριστικά γεγονότα της ζωής μου και, αν θέλετε, τα διαμορφώνει και λίγο. Η παιδική μου ηλικία, η εφηβεία μου, οι επαναστάσεις μου, οι αγάπες μου, η μοναξιά μου, η οικογένεια μου, οι γιορτές μου, όλα έχουν τον ήχο τους. Και για πολλές από τις επιλογές μου καθοριστικό ρόλο έπαιξε και η μουσική που τη δεδομένη στιγμή άκουγα. Και πιστέψτε με, δεν με οδήγησε λάθος ποτέ.
Είστε συλλέκτης βινυλίων & CD. Πώς βλέπετε την επανάκαμψη του βινυλίου σήμερα;
Με χαροποιεί ιδιαίτερα. Το βινύλιο δεν μπορεί να συγκριθεί με το cd. Το μεγάλο του μέγεθος, το εικαστικό του εξωφύλλου του, οι φωτογραφίες μέσα, το ένθετο με τους στίχους και τα σημειώματα των καλλιτεχνών, ο ίδιος ο δίσκος βινυλίου, με το στρογγυλό το σχήμα, το στιβαρό ήχο, το κυριολεκτικό βάρος του, όλα αυτά, σε σύνολο, κάνουν το βινύλιο ολοκληρωμένο προϊόν τέχνης, εικαστικά, αισθητικά, μουσικά που απαιτεί ολόκληρη την προσοχή και τη φροντίδα σου, ιδιότητες που δεν έχει το cd γι’ αυτό και ξεπεράστηκε σχετικά γρήγορα. Αν θα δείτε, στις ηλεκτρονικές δημοπρασίες ποτέ ένα συλλεκτικό cd δεν φτάνει την τιμή ενός συλλεκτικού βινυλίου.
Από την εμπειρία σας ως μουσικός παραγωγός, θα μπορούσατε να δώσετε κατά προσέγγιση τη «συνταγή» ενός πετυχημένου τραγουδιού που θα «αγγίξει»;
Αν ξέραμε τη συνταγή θα είχε γεμίσει ο κόσμος με πετυχημένα τραγούδια. Όμως κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει. Γιατί τελικά κανείς δεν μπορεί να προβλέψει τι ακριβώς είναι αυτό το κάτι που θα ξεκλειδώσει τις ψυχές των ανθρώπων και θα βάλει εκεί ένα τραγούδι. Πολλά τραγούδια φτιάχτηκαν με προδιαγραφές να πετύχουν, κι όμως αυτό δεν έγινε, κι άλλες φόρες, τραγούδια που τελευταία στιγμή μπήκαν σε κάποιο δίσκο έγιναν μεγάλες επιτυχίες. Νομίζω η αλήθεια, η απλότητα κι η αμεσότητα του στίχου είναι κάτι βασικό. Η μελωδικότητα και η φωνή επίσης. Ανεξαρτήτως είδους (λαϊκό, ροκ, ποπ…) ένα τραγούδι που μπορείς να το συνδέσεις με δικά σου πράγματα και να το τραγουδήσεις νοιώθοντας τα λόγια του σαν τα λόγια που θα μπορούσες κι εσύ να πεις, έχει, κατ’ αρχήν, τις προϋποθέσεις να γίνει πετυχημένο. Τα live είναι πολύ σημαντικά επίσης. Γιατί αν ένα τραγούδι επικοινωνηθεί σωστά στις συναυλίες και περάσει στον κόσμο, γίνεται συλλογικό και άρα δυναμώνει. Το ραδιόφωνο επίσης επηρεάζει, δυστυχώς όμως όχι πάντα προς τη σωστή κατεύθυνση.
Ποια η γνώμη σας για τη σύγχρονη τραγουδοποιΐα;
Νομίζω γίνονται ενδιαφέροντα πράγματα. Η εποχή μας γεννάει και μελαγχολία και αμφισβήτηση και διάθεση για ανατροπή και ανάγκη για χαρά, συνεπώς είναι πολλά αυτά που εμπνέουν και σίγουρα η σύγχρονη τραγουδοποιΐα, τα αντιλαμβάνεται δημιουργικά όλα αυτά. Έχει και πλουραλισμό και χώρο και σημαντικές μονάδες. Αναφέρω Nick Cave, Rufus Wainwright, Antony and the Johnsons (που είναι τώρα η Anhoni), Damien Rice, Jay Jay Johanson, Eminem και μια τελευταία μου ανακάλυψη τον Γάλλο rapper Soprano (συστήνω να τον ανακαλύψετε).
Στην Ελλάδα ο Σταμάτης Κραουνάκης μεταφράζει με εξαιρετική καλλιτεχνικότητα κι ευαισθησία αυτό το πολυσύνθετο και αντιφατικό κλίμα σε εξαιρετικά τραγούδια. Σαφώς δεν ανήκει στους τραγουδοποιούς, είναι ένας από τους σημαντικότερους συνθέτες μας, ωστόσο o ίδιος στα τραγούδια του, είναι συναρπαστικός. Ταυτόχρονα γράφει υπέροχα κείμενα, στίχους - ποιήματα, σκηνοθετεί και παίζει στο θέατρο, είναι περφόρμερ. Αλλά και ο Περίδης, ο Πασχαλίδης, ο Δεληβοριάς, ο Λόλεκ, η Ευσταθία, η Μαρίζα Ρίζου, ο Μαραβέγιας, ο Μουζουράκης, όλοι τραγουδοποιοί ιδιαίτεροι, ενδιαφέροντες και πολύπλευροι.
Τι μπορεί να «λείπει» σήμερα ώστε μεγάλη μερίδα του κοινού συνεχίζει να στρέφεται τους τους παλαιότερους δημιουργούς, ασχέτως μουσικού είδους;
Αυτό που λείπει είναι δημιουργοί με ταλέντο, πρωτότυπη έμπνευση, που ανοίγουν δρόμους, πρωτοπορούν και δημιουργούν αισθητική. Τα μεγάλα, δημιουργικά και οραματικά μεγέθη λοιπόν λείπουν, αυτά που είναι μεγαλύτερα από τη ζωή. Με λίγα λόγια, αυτό που λέμε προσωπικότητες.
Θέλετε να προτείνετε στους αναγνώστες μας ένα βιβλίο που διαβάσατε ή μια ταινία ή παράσταση που είδατε και σας έκανε εντύπωση;
Βιβλίο: «Ο θρήνος του Αβραάμ Λίνκολν» του Τζορτζ Σόντερς
Ταινία: «Κλέφτες Καταστημάτων» του Χιροκάζου Κόρε - Έντα
Παράσταση: «Θείος Βάνιας» για τον Τσεχωφ, το εκπληκτικό Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά, για τον Γιώργο Κιμούλη και τον Τάσο Νούσια.
Ως διευθυντής αναπτυξιακών προγραμμάτων του Κέντρου Ανανεώσιμων Πηγών και Εξοικονόμησης Ενέργειας, θα μπορούσατε να μας αναφέρετε ενδεικτικά κάποια απλά πράγματα που μπορεί καθένας από εμάς να εντάξει στην καθημερινότητά του, ώστε να βοηθήσει κατά το δυνατό στην προστασία του περιβάλλοντος;
Υπάρχουν πολύ απλά, καθημερινά πράγματα που μπορούμε να κάνουμε και να βοηθήσουμε ουσιαστικά το περιβάλλον. Όπως το να διαχωρίζουμε από τα σκουπίδια μας τα ανακυκλώσιμα (γυαλί, χαρτί, πλαστικό) και αποθέτοντας τα στους μπλε κάδους, καθημερινά. Καταργώντας τις πλαστικές σακούλες και χρησιμοποιώντας χάρτινες ή ανακυκλώσιμες. Μη αφήνοντας το παραμικρό από σκουπίδια ως αποτσίγαρα στη φύση (παραλίες, δάση, κλπ.), παρά μόνο στα ειδικά σημεία συλλογής απορριμμάτων (κάδοι, καλαθάκια, κλπ.). Κλείνοντας τα φώτα του σπιτιού μας αλλά και όλες τις ηλεκτρικές ή ηλεκτρονικές συσκευές, ακόμα και την αναμονή, όταν δεν τα χρειαζόμαστε. Μη σπαταλώντας νερό. Ανακυκλώνοντας οτιδήποτε κλείνει το κύκλο της ζωής του για μια χρήση, αλλά μπορεί να χρησιμοποιηθεί κάπου αλλού. Μη χρησιμοποιώντας ανεξέλεγκτα χημικά απορρυπαντικά. Αλλάζοντας συνήθειες στις μετακινήσεις μας και βάζοντας τα μέσα μαζικής μεταφοράς ή το ποδήλατο περισσότερο στη ζωή μας. Φυτεύοντας πράσινο στα μπαλκόνια μας, τις αυλές μας, τις ταράτσες μας. Χρησιμοποιώντας σωστά και λογικά τα κλιματιστικά, όχι συνεχώς, και ρυθμίζοντας χειμώνα στους 21 βαθμούς και καλοκαίρι 25. Ειδικά το καλοκαίρι ας καταφεύγουμε, υποστηρικτικά στον κλιματισμό και σε φυσικούς τρόπους να δροσιζόμαστε (ανοιχτά παράθυρα, ανεμιστήρες οροφής). Συντηρώντας τακτικά τους καυστήρες στα λεβητοστάσια. Και πολλά άλλα, που όμως θα μας έπαιρνε πολύ χώρο να τα αναφέρω όλα. Οπότε σταματάω εδώ.
Υπάρχουν σχέδια για κάποιο νέο βιβλίο με την υπογραφή σας;
Υπάρχει κάτι, είναι σχεδόν έτοιμο, το αγαπάω πολύ, δεν είναι όμως ανακοινώσιμο, πριν καταλήξουμε σε εκδοτικό οίκο.
Η μεγάλη του αγάπη για τον Βέλγο τραγουδοποιό Ζακ Μπρελ, αλλά και τη μουσική γενικότερα, τον οδήγησε στη συγγραφή της βιογραφίας του, εμπλουτισμένης με μεταφράσεις στίχων του από τα γαλλικά στα ελληνικά, που κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Οδός Πανός με τίτλο «Ζακ Μπρελ - Ζώντας λίγο. Ζώντας δυνατά».
Με αφορμή τη συμπλήρωση, φέτος, 40 χρόνων από το θάνατο του Ζακ Μπρελ, που έφυγε από τη ζωή νεότατος στις 9 Οκτωβρίου 1978, ο Μάρκος Δαμασιώτης ετοιμάζει μια ξεχωριστή βραδιά προς τιμήν του τραγουδοποιού, στο «Ίχνος» του Πειραιά, όπου θα παρουσιάσει ένα πλήρες «πορτραίτο» του, με προβολές αρχειακού υλικού, αλλά και τραγούδι από τη σοπράνο Σόνια Θεοδωρίδου και τον Νίκο Κούρο στο πιάνο.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί, ο Μάρκος Δαμασιώτης περιγράφει ανάγλυφα τι ήταν αυτό που τον οδήγησε στη συγγραφή του βιβλίου για τον Ζακ Μπρελ, που δεν είχε μόνο να κάνει με τον καλλιτέχνη, αλλά κυρίως με την προσωπικότητά του. Έχοντας εμπειρία ως μουσικός παραγωγός, παράλληλα μιλά για την «επιστροφή» του βινυλίου και τη σύγχρονη τραγουδοποιΐα, ενώ μας δίνει και τα «φώτα» του σε οικολογικά θέματα.
Μιλήστε μας για το βιβλίο σας «Ζακ Μπρελ - Ζώντας λίγο. Ζώντας δυνατά» και για τη βραδιά στο Ίχνος.
Το βιβλίο αυτό είναι μια δική μου κατάθεση αγάπης για έναν σπουδαίο οικουμενικό καλλιτέχνη, που ταυτόχρονα είναι και προσωπικός μου ήρωας. Γιατί ήταν ασυμβίβαστος στα όνειρά του και απολύτως αληθινός σε ότι έκανε. Ό,τι τραγούδησε ήταν απόλυτα συνεπές με τα κεφάλαια της δικής του ζωή.
Έζησε λίγο, πέθανε μόλις 49 ετών, αλλά έζησε με πάθος, δυνατά, δεν έχασε λεπτό από τη ζωή. Ήταν εκεί, παρών, σε κάθε στιγμή της, σε 49 χρόνια, έζησε κυριολεκτικά 10 δικές μας ζωές. Ένας αληθινός ταξιδευτής, ένας ταξιδευτής - ποιητής. Θα έλεγα ένας Δον Κιχώτης των καιρών μας, αλλά και ένας πραγματικά ροκ καλλιτέχνης, πριν καν η ροκ μορφοποιηθεί ως ήχος.
Είναι ένα βιβλίο που όταν το έκανα ήθελα με κάποιο τρόπο και να τον συναντήσω, αλλά και να τον «ξεκλειδώσω» στο ελληνόφωνο κοινό, που ενδεχομένως δεν τον γνώριζε στο βάθος που του άξιζε.
Ήθελα να μεταδώσω αυτό που εισέπραξα εγώ (και ακόμα εισπράττω και πάντα θα εισπράττω) απ’ αυτόν τον συγκλονιστικό τροβαδούρο. Όμως για να «ξεκλειδώσεις» τον Μπρελ, δεν αρκεί να αφηγηθείς τη ζωή του. Πρέπει να μεταφέρεις την ιδιαίτερη αύρα του και την ατμόσφαιρα των τραγουδιών του, όχι απλά να τα μεταφράσεις, αλλά να τα αποδώσεις, γιατί οι λέξεις στον Μπρελ είναι προσεκτικά επιλεγμένες και όλες μαζί φτιάχνουν ένα αισθητικό σύμπαν μοναδικό, όντας ταυτόχρονα και οι ψηφίδες του παζλ της ίδιας του της ζωής.
Ήταν λοιπόν τιμή, που αυτή η δουλειά μου κίνησε το ενδιαφέρον ενός σημαντικότατου δικού μας ποιητή, του Γιώργου Χρονά, ο οποίος έβαλε αυτό το εγχείρημα πρώτα στην καρδιά του, και μετά στον υπέροχο κόσμο των ραγισμένων ποιητών και υψηλών αισθημάτων, της Οδού Πανός.
Το βιβλίο εκδόθηκε το 2007 και ήταν μεγάλη η χαρά μας όταν, λίγο μετά την έκδοσή του, το είδαμε να ανεβαίνει στην λίστα των 10 ευπώλητων βιβλίων, στην κατηγορία των δοκιμίων - βιογραφιών.
Τώρα, για τη βραδιά στο Ίχνος, ήταν μια εξαιρετική ιδέα της αγαπημένης μου φίλης και σπουδαίας τραγουδίστριας μας, της Λένας Αλκαίου, με αφορμή τα 40 χρόνια, φέτος, απ’ τον θάνατό του Μπρελ, μιας επετείου που φέρνει πολλά αφιερώματα σ’ όλον τον κόσμο. Να σας πως ότι σε πάρα πολλές γαλλόφωνες χώρες, αυτήν την περίοδο, προβάλλονται στους κινηματογράφους οι μυθικές του εμφανίσεις στο Ολυμπιά, όπως κινηματογραφήθηκαν την εποχή του.
Η Λένα μαζί με τη συνεργάτιδά της Αθηνά Τσαμαδού, με προσωπικό αγώνα και μεράκι, έχουν δημιουργήσει έναν πανέμορφο χώρο, στον Πειραιά, το Ίχνος, έναν χώρο όπου πολιτισμός, ψυχαγωγία και επικοινωνία, συναντιούνται με έναν μοναδικό, πειραιώτικο, τρόπο.
Σ’ αυτόν το χώρο λοιπόν, οργανώσαμε μια βραδιά για τον Μπρελ και το βιβλίο μου. Μου αρέσει πολύ η ιδέα του Μπρελ στον Πειραιά, με το λιμάνι του και τη μυθολογία του, ο Μπρελ λάτρευε τη θάλασσα, τα ταξίδια, τους ανοιχτούς ορίζοντες, τη δημιουργία, την ποίηση, αλλά ταυτόχρονα λάτρευε και τα λιμάνια και ό,τι συνεπάγονται αυτά, πολύ τσιγάρο, πολλή μπύρα, πολύ έρωτα…
Ένα από τα εμβληματικότερα τραγούδια του είναι το Άμστερνταμ, φόρος τιμής στο λιμάνι αυτό αλλά και σε κάθε λιμάνι, καθαρή ποίηση του ενστίκτου και των αισθήσεων και μια ερμηνεία απίστευτης ενέργειας. Ποτέ δεν ηχογραφήθηκε σε στούντιο, ο Μπρελ το ερμήνευσε μόνο ζωντανά, είναι ένα από τα σημαντικότερα τραγούδια του 20ου αιώνα και μαζί του αναμετρήθηκαν έκτοτε σημαντικοί περφόρμερ της ροκ, με μια από τις καλύτερες ερμηνείες αυτή του Μπάουι.
Στη βραδιά θα μιλήσουμε για τον Μπρελ, ο Γιώργος Χρονάς, Παναγιώτης Φύτρας, διευθυντής προγράμματος στο Κανάλι Ένα του Πειραιά κι εγώ, με συντονίστρια της βραδιάς τη δημοσιογράφο Μίνα Μαύρου, όλοι φίλοι αγαπημένοι κι εξαιρετικοί, συνοδοιπόροι με τον έναν ή τον άλλο τρόπο σε πολύτιμες διαδρομές της ζωής και της μουσικής. Κορυφαία στιγμή της βραδιάς θα είναι η παρουσία της μοναδικής μας σοπράνο Σόνιας Θεοδωρίδου, με την τόσο σημαντική διεθνή ακτινοβολία της και τον κοσμοπολιτισμό της, που θα ερμηνεύσει αγαπημένα τραγούδια του Μπρελ, με τη συνοδεία του εξαιρετικού πιανίστα Νίκου Κούρου. Η Σόνια έχει ερμηνεύσει και δισκογραφήσει εκπληκτικά τον Ζακ Μπρελ, θεωρώ ότι ανήκει στις καλύτερες ερμηνεύτριες του έργου του.
Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί να καταλάβει τον Μπρελ αν δεν τον δει και δεν τον ακούσει. Γι’ αυτό τη βραδιά αυτή θα δώσουμε τη σκηνή στον ίδιο, μέσα από τα σπάνια ντοκουμέντα που θα προβάλλουμε από τις εμφανίσεις του στο Ολυμπιά.
Τι ήταν αυτό που θαυμάσατε περισσότερο στο έργο του Ζακ Μπρελ και σας ώθησε κατ’ αρχήν στη δημιουργία του αρχείου σας και ύστερα στη συγγραφή του βιβλίου;
Ό,τι σας είπα για εκείνον πριν, όλα τα θαυμάζω ή καλύτερα τα αγαπώ. Και άλλα πολλά ακόμα. Που όντας γόνος πολύ πλούσιας οικογένειας βιομηχάνων στο Βέλγιο, παράτησε το εύκολο κληρονομικό δικαίωμα του πλούτου, πήρε ένα τρένο και πήγε στο Παρίσι, στο μηδέν, για να ζήσει όπως αυτός ήθελε. Με το τραγούδι. Που έφτυσε στα μούτρα τους βολεμένους, τους θρησκόληπτους, τους πολεμοχαρείς, τους ανέραστους, τους κρυπτοαφασίστες, τους φασίστες. Που είπε στο Ολυμπιά «οι αστοί είναι σαν τα γουρούνια, όσο πιο πολύ γερνάνε τόσο πιο μαλάκες γίνονται» κι έγινε κομμάτι της μυθολογίας του Μάη του 68. Που τραγούδησε τους γέρους, τη μοναξιά, το θάνατο, τους ναύτες, τους μεθυσμένους, την ειρήνη, την επίπεδη χώρα, την παιδική ηλικία, τα όνειρα. Που άρθρωσε αυτό το «μη μ’ αφήνεις, άσε με να γίνω η σκιά της σκιάς σου, η σκιά του χεριού σου, η σκιά το σκύλου σου». Που τραγούδησε για τον φίλο του τον Ζοζό όταν πέθανε «Έξι μέτρα κάτω απ’ γη, δεν είσαι πεθαμένος, έξι μέτρα κάτω απ’ τη γη σ’ αγαπώ ακόμα».
Αγαπώ που έφυγε από το τραγούδι στο απόγειο της καριέρας του, για να μη γίνει ένα τοτεμ της μουσικής βιομηχανίας, όπως οι περισσότεροι αστέρες συνάδελφοί του, που από ένα σημείο και πέρα τοποθετούνται σε θρόνους και δοξάζονται από κεκτημένη ταχύτητα, για το «όνομα» και την «εικόνα» και όχι για το τι είναι, πώς, ή τι τραγουδάνε.
Αγαπώ που λάτρευε τον Δον Κιχώτη και δεν κόλλησε, αυτός ο τεράστιος σταρ της εποχής, να περάσει οντισιόν από τους Αμερικανούς δημιουργούς του μιούζικαλ «Man of la Mancha» προκειμένου να πάρει τα δικαιώματα για τη γαλλική παραγωγή, κάτι που οι Αμερικανοί γενικά αποφεύγανε. Και αγαπώ που τελικά τα κατάφερε να ενσαρκώνει στο Παρίσι τον ονειροπόλο ιππότη, σε μια απόλυτη ερμηνεία, συγκλονίζοντας κοινό και κριτικούς, τραγουδώντας «Να ονειρεύεσαι ένα άπιαστο όνειρο» αυτό δηλαδή που ήταν η ίδια του η ζωή.
Και τέλος, πάνω απ’ όλα, αγαπώ, που με διαγνωσμένο καρκίνο στον πνεύμονα, ξεκίνησε με το ιστιοπλοϊκό του ένα ταξίδι διάπλου του Ειρηνικού, ένα ταξίδι για να «δει» και να καταλήξει να βρει το δικό του λιμάνι σ’ ένα μικρό νησάκι της Πολυνησίας, όπου έζησε εκεί μέχρι το τέλος, απαλλαγμένος από το κουστούμι της διασημότητας, φτιάχνοντας ένα στοιχειώδες σινεμά και θέτοντας στη διάθεση των κατοίκων το δικινητήριο αεροπλάνο του και μεταφέροντας ο ίδιος αρρώστους κι εγκύους σε νοσοκομεία, παιδιά σε σχολεία, ταχυδρομείο και προμήθειες όταν χρειαζόταν.
Κι αυτός ο επίλογος της ζωής του ίσως ήταν και το ωραιότερο τραγούδι του. Κι αυτό το αγαπώ πολύ.
Τώρα, σχετικά με τη συλλογή μου, αυτή ξεκίνησε το 1997. Παρόλο που γνώριζα τον Μπρελ από την εφηβεία μου και λόγω των σπουδών μου στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθήνας είχα την ευκαιρία να γνωρίσω εμβληματικές μορφές του σύγχρονου γαλλόφωνου πολιτισμού και ο Μπρελ ήταν ένας από αυτούς (αν και Βέλγος πολιτογραφείται από τους Γάλλους ως δικός τους, λόγω της καριέρας του και της ζωής του στο Παρίσι), ήταν ένα ταξίδι στο Παρίσι το 1997 που τον έκανε πολύ προσωπικό σε μένα.
Λόγω συνθηκών στην προσωπική μου ζωή τότε, ένοιωσα πως μπορούν τα τραγούδια του να μιλήσουν απόλυτα εκ μέρους μου, και να πουν αυτά που δεν μπορούσα, ή δεν τολμούσα εγώ να εκφράσω. Έκτοτε, ξεκίνησε η ιστορία της ανακάλυψης. Για περίπου 10 χρόνια, από ταξίδι σε ταξίδι, το παζλ συμπληρωνόταν. Μέσα από την έρευνά μου σε δισκοπωλεία, βιβλιοπωλεία, παζάρια δίσκων, δημοπρασίες και αλλού, έρχονταν και νέες πληροφορίες και νέα τραγούδια και νέες φωτογραφίες και νέες βιντεοσκοπημένες συναυλίες. Και κάπως έτσι έφτιαξα τη συλλογή μου γύρω από αυτόν καλλιτέχνη, τον πιο προσωπικό μου. Που νομίζω είναι και μια από τις πληρέστερες στον κόσμο και είμαι ιδιαίτερα ευτυχής γι’ αυτό.
Τι ρόλο παίζει η μουσική γενικότερα στη ζωή σας;
Η μουσική είναι για μένα παρηγορητική και συνοδευτική στη ζωή μου. Μεγαλώνει τη χαρά μου και κάνει ηπιότερη τη στενοχώρια μου. Με συνδέει με άλλους ανθρώπους αλλά κυρίως με βοηθάει να συνδεθώ με τον εαυτό μου. Την έχω ανάγκη, λειτουργεί σαν soundtrack στις πιο ουσιαστικές στιγμές μου, συνδέεται με τα καθοριστικά γεγονότα της ζωής μου και, αν θέλετε, τα διαμορφώνει και λίγο. Η παιδική μου ηλικία, η εφηβεία μου, οι επαναστάσεις μου, οι αγάπες μου, η μοναξιά μου, η οικογένεια μου, οι γιορτές μου, όλα έχουν τον ήχο τους. Και για πολλές από τις επιλογές μου καθοριστικό ρόλο έπαιξε και η μουσική που τη δεδομένη στιγμή άκουγα. Και πιστέψτε με, δεν με οδήγησε λάθος ποτέ.
Είστε συλλέκτης βινυλίων & CD. Πώς βλέπετε την επανάκαμψη του βινυλίου σήμερα;
Με χαροποιεί ιδιαίτερα. Το βινύλιο δεν μπορεί να συγκριθεί με το cd. Το μεγάλο του μέγεθος, το εικαστικό του εξωφύλλου του, οι φωτογραφίες μέσα, το ένθετο με τους στίχους και τα σημειώματα των καλλιτεχνών, ο ίδιος ο δίσκος βινυλίου, με το στρογγυλό το σχήμα, το στιβαρό ήχο, το κυριολεκτικό βάρος του, όλα αυτά, σε σύνολο, κάνουν το βινύλιο ολοκληρωμένο προϊόν τέχνης, εικαστικά, αισθητικά, μουσικά που απαιτεί ολόκληρη την προσοχή και τη φροντίδα σου, ιδιότητες που δεν έχει το cd γι’ αυτό και ξεπεράστηκε σχετικά γρήγορα. Αν θα δείτε, στις ηλεκτρονικές δημοπρασίες ποτέ ένα συλλεκτικό cd δεν φτάνει την τιμή ενός συλλεκτικού βινυλίου.
Από την εμπειρία σας ως μουσικός παραγωγός, θα μπορούσατε να δώσετε κατά προσέγγιση τη «συνταγή» ενός πετυχημένου τραγουδιού που θα «αγγίξει»;
Αν ξέραμε τη συνταγή θα είχε γεμίσει ο κόσμος με πετυχημένα τραγούδια. Όμως κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει. Γιατί τελικά κανείς δεν μπορεί να προβλέψει τι ακριβώς είναι αυτό το κάτι που θα ξεκλειδώσει τις ψυχές των ανθρώπων και θα βάλει εκεί ένα τραγούδι. Πολλά τραγούδια φτιάχτηκαν με προδιαγραφές να πετύχουν, κι όμως αυτό δεν έγινε, κι άλλες φόρες, τραγούδια που τελευταία στιγμή μπήκαν σε κάποιο δίσκο έγιναν μεγάλες επιτυχίες. Νομίζω η αλήθεια, η απλότητα κι η αμεσότητα του στίχου είναι κάτι βασικό. Η μελωδικότητα και η φωνή επίσης. Ανεξαρτήτως είδους (λαϊκό, ροκ, ποπ…) ένα τραγούδι που μπορείς να το συνδέσεις με δικά σου πράγματα και να το τραγουδήσεις νοιώθοντας τα λόγια του σαν τα λόγια που θα μπορούσες κι εσύ να πεις, έχει, κατ’ αρχήν, τις προϋποθέσεις να γίνει πετυχημένο. Τα live είναι πολύ σημαντικά επίσης. Γιατί αν ένα τραγούδι επικοινωνηθεί σωστά στις συναυλίες και περάσει στον κόσμο, γίνεται συλλογικό και άρα δυναμώνει. Το ραδιόφωνο επίσης επηρεάζει, δυστυχώς όμως όχι πάντα προς τη σωστή κατεύθυνση.
Ποια η γνώμη σας για τη σύγχρονη τραγουδοποιΐα;
Νομίζω γίνονται ενδιαφέροντα πράγματα. Η εποχή μας γεννάει και μελαγχολία και αμφισβήτηση και διάθεση για ανατροπή και ανάγκη για χαρά, συνεπώς είναι πολλά αυτά που εμπνέουν και σίγουρα η σύγχρονη τραγουδοποιΐα, τα αντιλαμβάνεται δημιουργικά όλα αυτά. Έχει και πλουραλισμό και χώρο και σημαντικές μονάδες. Αναφέρω Nick Cave, Rufus Wainwright, Antony and the Johnsons (που είναι τώρα η Anhoni), Damien Rice, Jay Jay Johanson, Eminem και μια τελευταία μου ανακάλυψη τον Γάλλο rapper Soprano (συστήνω να τον ανακαλύψετε).
Στην Ελλάδα ο Σταμάτης Κραουνάκης μεταφράζει με εξαιρετική καλλιτεχνικότητα κι ευαισθησία αυτό το πολυσύνθετο και αντιφατικό κλίμα σε εξαιρετικά τραγούδια. Σαφώς δεν ανήκει στους τραγουδοποιούς, είναι ένας από τους σημαντικότερους συνθέτες μας, ωστόσο o ίδιος στα τραγούδια του, είναι συναρπαστικός. Ταυτόχρονα γράφει υπέροχα κείμενα, στίχους - ποιήματα, σκηνοθετεί και παίζει στο θέατρο, είναι περφόρμερ. Αλλά και ο Περίδης, ο Πασχαλίδης, ο Δεληβοριάς, ο Λόλεκ, η Ευσταθία, η Μαρίζα Ρίζου, ο Μαραβέγιας, ο Μουζουράκης, όλοι τραγουδοποιοί ιδιαίτεροι, ενδιαφέροντες και πολύπλευροι.
Τι μπορεί να «λείπει» σήμερα ώστε μεγάλη μερίδα του κοινού συνεχίζει να στρέφεται τους τους παλαιότερους δημιουργούς, ασχέτως μουσικού είδους;
Αυτό που λείπει είναι δημιουργοί με ταλέντο, πρωτότυπη έμπνευση, που ανοίγουν δρόμους, πρωτοπορούν και δημιουργούν αισθητική. Τα μεγάλα, δημιουργικά και οραματικά μεγέθη λοιπόν λείπουν, αυτά που είναι μεγαλύτερα από τη ζωή. Με λίγα λόγια, αυτό που λέμε προσωπικότητες.
Θέλετε να προτείνετε στους αναγνώστες μας ένα βιβλίο που διαβάσατε ή μια ταινία ή παράσταση που είδατε και σας έκανε εντύπωση;
Βιβλίο: «Ο θρήνος του Αβραάμ Λίνκολν» του Τζορτζ Σόντερς
Ταινία: «Κλέφτες Καταστημάτων» του Χιροκάζου Κόρε - Έντα
Παράσταση: «Θείος Βάνιας» για τον Τσεχωφ, το εκπληκτικό Δημοτικό Θέατρο του Πειραιά, για τον Γιώργο Κιμούλη και τον Τάσο Νούσια.
Ως διευθυντής αναπτυξιακών προγραμμάτων του Κέντρου Ανανεώσιμων Πηγών και Εξοικονόμησης Ενέργειας, θα μπορούσατε να μας αναφέρετε ενδεικτικά κάποια απλά πράγματα που μπορεί καθένας από εμάς να εντάξει στην καθημερινότητά του, ώστε να βοηθήσει κατά το δυνατό στην προστασία του περιβάλλοντος;
Υπάρχουν πολύ απλά, καθημερινά πράγματα που μπορούμε να κάνουμε και να βοηθήσουμε ουσιαστικά το περιβάλλον. Όπως το να διαχωρίζουμε από τα σκουπίδια μας τα ανακυκλώσιμα (γυαλί, χαρτί, πλαστικό) και αποθέτοντας τα στους μπλε κάδους, καθημερινά. Καταργώντας τις πλαστικές σακούλες και χρησιμοποιώντας χάρτινες ή ανακυκλώσιμες. Μη αφήνοντας το παραμικρό από σκουπίδια ως αποτσίγαρα στη φύση (παραλίες, δάση, κλπ.), παρά μόνο στα ειδικά σημεία συλλογής απορριμμάτων (κάδοι, καλαθάκια, κλπ.). Κλείνοντας τα φώτα του σπιτιού μας αλλά και όλες τις ηλεκτρικές ή ηλεκτρονικές συσκευές, ακόμα και την αναμονή, όταν δεν τα χρειαζόμαστε. Μη σπαταλώντας νερό. Ανακυκλώνοντας οτιδήποτε κλείνει το κύκλο της ζωής του για μια χρήση, αλλά μπορεί να χρησιμοποιηθεί κάπου αλλού. Μη χρησιμοποιώντας ανεξέλεγκτα χημικά απορρυπαντικά. Αλλάζοντας συνήθειες στις μετακινήσεις μας και βάζοντας τα μέσα μαζικής μεταφοράς ή το ποδήλατο περισσότερο στη ζωή μας. Φυτεύοντας πράσινο στα μπαλκόνια μας, τις αυλές μας, τις ταράτσες μας. Χρησιμοποιώντας σωστά και λογικά τα κλιματιστικά, όχι συνεχώς, και ρυθμίζοντας χειμώνα στους 21 βαθμούς και καλοκαίρι 25. Ειδικά το καλοκαίρι ας καταφεύγουμε, υποστηρικτικά στον κλιματισμό και σε φυσικούς τρόπους να δροσιζόμαστε (ανοιχτά παράθυρα, ανεμιστήρες οροφής). Συντηρώντας τακτικά τους καυστήρες στα λεβητοστάσια. Και πολλά άλλα, που όμως θα μας έπαιρνε πολύ χώρο να τα αναφέρω όλα. Οπότε σταματάω εδώ.
Υπάρχουν σχέδια για κάποιο νέο βιβλίο με την υπογραφή σας;
Υπάρχει κάτι, είναι σχεδόν έτοιμο, το αγαπάω πολύ, δεν είναι όμως ανακοινώσιμο, πριν καταλήξουμε σε εκδοτικό οίκο.
