Γιώργος Γραμματικάκης, Ένα μεγάλο μυαλό έφυγε. Αστροφυσικός. Ήταν λάτρης του κινηματογράφου, της μουσικής, του θεάτρου, όλων των τεχνών. Ζούσε πάντα σε μεγάλες πόλεις, στο Λονδίνο, στη Βοστόνη, στο Παρίσι, και προσπαθούσε να ικανοποιήσει τις ανάγκες του μέσα στη φοβερή πίεση των επιστημονικών ενδιαφερόντων του ή και τις πρυτανείες. Μια καθημερινή πολύ πιεστική πραγματικότητα για τον συγγραφέα των έργων: Η Κόμη της Βερενίκης (έγινε τηλεοπτική σειρά στην ΕΤ 1), Κοσμογραφήματα, Αυτοβιογραφία του Φωτός, Συνομιλίες με το Φως, Ένας Αστρολάβος του Ουρανού και της Ζωής. Διετέλεσε επί 6ετία πρύτανης του Πανεπιστημίου Κρήτης, εκλεγμένος δύο φορές διαδοχικά, επί 4ετία πρόεδρος του Ιονίου Πανεπιστημίου, μια δεκαετία άμεσα αφιερωμένη στα κοινά..
Είχα την μεγάλη τιμή να τον συναντήσω και να συνομιλήσουμε στα τέλη Ιανουαρίου του 2006 με αφορμή την κυκλοφορία του τελευταίου βιβλίου του «Η Αυτοβιογραφία του Φωτός». Μόλις είχαν λιώσει τα χιόνια στην Αθήνα…
-Πώς νοιώσατε όταν ο «βασιλιάς» ήλιος έλιωσε τα χιόνια ;
Δεν με ενοχλεί ιδιαίτερα το χιόνι, αρκεί να μην είναι ασφυκτικό. Μέσα από τη λατρεία που έχω για το φως διακρίνω πολλά παιχνίδια του φωτός και μέσα στο χιόνι. Ο ήλιος που βγαίνει μετά είναι συμβολικά ένας αέναος κύκλος, μια αποθέωση του φωτός καθώς και αυτή η αποχώρηση του χιονιού είναι καταπληκτική.
-Το τελευταίο βιβλίο σας “Η Αυτοβιογραφία του Φωτός” εμπεριέχει και την δική σας αυτοβιογραφία ;
Με την έννοια της εμπειρίας και των γεγονότων, ασφαλώς. Πιστεύω ότι κανένα απολύτως βιβλίο, ακόμη κι αν έγραφα ένα καθαρά επιστημονικό βιβλίο, θα εμπεριείχε πλευρές του εαυτού μου. Το φως με την συμβολική έννοιά του, αλλά και στην επιστήμη που έχει πολύ βασικό ρόλο, με απασχολούσε πάρα πολλά χρόνια. Στην ουσία από τότε που άρχισα να κάνω έρευνα. Άρχισα να συνειδητοποιώ ότι ο ρόλος του φωτός είναι εξίσου σημαντικός στην τέχνη, στην ζωγραφική, στον κινηματογράφο, στη φωτογραφία. Κάποια στιγμή μου δημιουργήθηκε η ιδέα να γράψω ένα βιβλίο γύρω από αυτά. Ξεκίνησα το 1996. Ένα θέμα συναρπαστικό που κι εγώ ο ίδιος έπρεπε να καταλάβω μερικά πράγματα περισσότερο. Πήρε μια ολόκληρη δεκαετία, αλλά για ένα τέτοιο θέμα ο χρόνος δεν είναι πολύς.
-Ποια είναι η σχέση σας με την ημέρα και τη νύχτα ; Πότε λειτουργείτε καλύτερα ;
Το περίεργο είναι ότι είμαι άνθρωπος της ημέρας και της νύχτας. Στο βιβλίο μου περιγράφω ότι όσο ήμουν μικρός είχα ένα φόβο, μια απώθηση στη νύχτα. Έτσι αισθάνομαι ακόμη και σήμερα, ως ένα βαθμό. Τη νύχτα περνάω καλά όταν είμαι με φίλους, παρακολουθώ ένα θέαμα, αλλά γενικά κοιμάμαι πολύ λίγο. Η μοναξιά της νύχτας δεν είναι από τα πράγματα που με εμπνέουν. Περιμένω να περάσει η ώρα και να έρθει αυτή η καταπληκτική γλυκύτητα του φωτός.
-Τι ρόλο έπαιξε το φως στις θρησκείες, ένα θέμα στο οποίο αναφέρεστε μεταξύ άλλων στο βιβλίο σας ;
Το εντυπωσιακό είναι ότι έπαιξε ρόλο σε όλες τις θρησκείες, αλλά και σ’ όλους τους πολιτισμούς. Υπάρχουν βέβαια μεγάλές ιδιαιτερότητες, όπως για παράδειγμα οι Αιγύπτιοι λάτρευαν το φως με τη μορφή του ήλιου. Οι Έλληνες το κάνουν πιο εκλεπτυσμένο και δημιουργούν το Απολλώνιο Φως. Ανεξάρτητα από την προέλευση και τη διάρκεια τους, όλοι οι πολιτισμοί αναφέρονται στο φως και περίπου συγκλίνουν ότι το φως είναι μια έννοια του καλού, ενώ το σκοτάδι είναι μια έννοια του κακού. Αυτή είναι μια συνεχής πάλη στη διαδρομή όλων των πολιτισμών. Ιδιαίτερα στην Ορθόδοξη Εκκλησία το φως πραγματικά αποθεώνεται γι’ αυτό και είναι πολύ γνωστές οι εκδηλώσεις λατρείας, το δεύτε λάβετε φως, το φως εκ φωτός. Εκεί για πρώτη φορά το φως ταυτίζεται με μια θεϊκή υπόσταση. Υπάρχει το άχτιστο φως της ορθόδοξης λατρείας και είναι ένα από τα πράγματα που με απασχόλησε στο βιβλίο μου και γι’ αυτό υπάρχει ένα ειδικό κεφάλαιο, Το Ανέσπερο Φως, και προσπαθεί να διερευνήσει ακριβώς αυτό το ρόλο του φωτός σε όλες τις θρησκείες, αλλά ιδιαίτερα στην Ορθόδοξη Εκκλησία.
-Τι έχετε να πείτε για τις επιδράσεις του φωτός στην τέχνη ;
Υπάρχουν μορφές τέχνης, όπως η φωτογραφία και ο κινηματογράφος, που στην ουσία είναι οι λειτουργίες του φωτός, αλλά και η ζωγραφική με τα χρώματά της, με τις αποχρώσεις, τις σκιές της, στην ουσία κάνει παιχνίδια με το φως. Εκεί που η σημασία του φωτός στη τέχνη είναι ιδιαίτερη, προφανώς είναι η γλυπτική. Το έργο που εκτίθεται συνήθως σε υπαίθριους χώρους πρέπει πραγματικά να συνομιλεί με το φως. Εντυπωσιάστηκα όταν σε έκθεση γλυπτών του Χένρι Μουρ στο ελληνικό φως αισθάνθηκα για πρώτη φορά την μαγεία του μεγάλου αυτού καλλιτέχνη, ενώ στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης το φως είναι τελείως άλλο και η γλυπτική αυτή καθαυτή ως τέχνη πρέπει να πάρει άλλους δρόμους.
-Φως και Εικόνα. Τι σκέψεις κάνετε γύρω από αυτό ;
Πολλές από τις τεχνολογικές εξελίξεις που θαυμάζουμε είναι στην ουσία η ανάπτυξη της τεχνολογίας του φωτός, όπως οι ακτίνες λέιζερ, που ουσιαστικά είναι μονοχρωματικό φως. Δεν είναι τίποτα διαφορετικό από το φως που γνωρίζουμε, απλώς μπορεί κι εστιάζει. Το λέιζερ μπαίνει στην τέχνη, στη χειρουργική, σε στρατιωτικούς σκοπούς, δηλαδή είναι πανταχού παρών οι συσκευές λέιζερ, ακόμη και σε καταστήματα που ελέγχουν τις τιμές, ανεξάρτητα εάν το συνειδητοποιούμε ή όχι ότι είναι κατευθυνόμενο φως.
-Πόσο επηρεάζει την ψυχολογία των Ελλήνων το φως καθώς και η επέμβαση στο περιβάλλον που περιορίζει το φως ;
Θέτετε με την ερώτησή σας ένα καίριο ερώτημα, που για μένα είναι μια διαρκής οδύνη, ένας πόνος, μία έλλειψη. Η Ελλάδα και γενικά ο μεσογειακός χώρος είναι η αποθέωση του φωτός κάτι που ξέρουν όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες, όλοι οι κινηματογραφιστές. Πώς έγινε λοιπόν οι κατασκευές μας, τα κτίριά μας, τα αρχιτεκτονήματά μας, οι δρόμοι, τα πάντα να φαίνονται ότι απεχθάνονται το φως ; Είναι σαν να θέλουν να διώξουν το φως από τις μεγάλες πόλεις ! Το φως έχει μείνει πια μόνο σε υπαίθριους χώρους, ή σ’ ένα βράχο που τον βλέπει η θάλασσα. Αυτά τα καταπληκτικά αιγαιοπελαγίτικα νησιά με την υπερβολική και κακότεχνη δόμηση δεν αναδεικνύουν το φως όπως οι παλιοί τεχνίτες. Το φως θέλει μια ολόκληρη σοφία για ν’ αναδειχθεί. Σε μεγάλο βαθμό είναι ανεξήγητο αυτό που συμβαίνει και οπωσδήποτε είναι μια κρίση, αυτού που λέμε ελληνικού πολιτισμού. Έπρεπε η Ελλάδα, αρχιτεκτονικά, σαν δημόσιες κατασκευές, σαν εκκλησίες, να σέβεται απολύτως το φως, αλλά βλέπουμε να γίνεται το εντελώς αντίθετο. Εάν έχουμε φθάσει στο σημείο να θεωρούμε ως μεγάλο πλεονέκτημα ένα διαμέρισμα που έχει λίγο φως – τα περισσότερα δεν έχουν – αυτό δείχνει μια φοβερή κατάντια. Στις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας θεωρείται πια πλεονέκτημα το αυτονόητο, το να έχεις καθημερινά πολύ φως και άφθονο ! Είναι μια δραματική αλήθεια, ότι η χώρα που ύμνησε όσο κανείς άλλο το φως αυτή την στιγμή σαν να επιδιώκει την εξορία του φωτός από παντού….
-Το βιβλίο σας παραπέμπει και σε μια μεταφυσική κατάσταση ως προς τη γέννηση του κόσμου. Με αυτό το μάτι κρίνεται τα πράγματα ή είστε περισσότερο ορθολογιστής ;
Είμαι από την σπάνια κατηγορία επιστημόνων που αφήνω κάποιο περιθώριο, γιατί υπάρχουν και πράγματα που δεν τα καταλαβαίνω και ίσως δεν τα καταλάβω ποτέ, και αυτό το ονομάζω εγώ ή εσείς μεταφυσική. Ότι και να πει κανείς για τη δημιουργία του κόσμου και το βιβλίο μου προσπαθεί να πει την σύγχρονη άποψη για τη δημιουργία του κόσμου με την μεγάλη έκρηξη, παραμένει πάντα το απλό και αυτονόητο ερώτημα : τι υπήρχε πριν ; Αυτό η επιστήμη δυσκολεύεται να το απαντήσει και δεν μπορεί να φωτίσει όλη την πραγματικότητα. Εδώ έρχεται ο προσωπικός προβληματισμός του κάθε ανθρώπου, η φιλοσοφική ή μεταφυσική του σκέψη και δίνει κάποιες απαντήσεις. Πιστεύω ότι αυτές οι απαντήσεις στο βιβλίο μου είναι τουλάχιστον ορατές, αλλά αφήνουν πολλά περιθώρια στον κάθε άνθρωπο να δώσει τη δική του απάντηση.
-Ο κύκλος της ζωής στο μυαλό ενός αστροφυσικού πώς καταγράφεται ;
Αυτό που θέλω να τονίσω και είναι φανερό στο βιβλίο μου, όσον αφορά την πραγματικότητα που βλέπει ο κόσμος και είναι υποχρεωμένος να ζήσει καθημερινά, δεν είναι καθόλου η πραγματικότητα του σύμπαντος. Το σύμπαν είναι κάτι αδιανόητα μεγάλο και κατά κάποιο τρόπο κρύβει όλες τις συγκλονιστικές διαδικασίες της δημιουργίας, αλλά και της καταστροφής και πιστεύω ότι το σπουδαίο που κερδίζει ο αναγνώστης από την Αυτοβιογραφία Του Φωτός είναι ότι απογειώνεται από την καθημερινή πραγματικότητα, που πολλές φορές είναι καταπιεστική και πολλές φορές μίζερη, και μπαίνει σε χώρους που τον εκπλήσσουν ίσως, ή κατά κάποιο τρόπο παράδοξες πραγματικότητες που υπάρχουν, όπως η κβαντική φυσική στις μαύρες τρύπες και του δείχνει να είναι λίγο πιο υπερήφανος επειδή είναι άνθρωπος, αλλά και όσο μπορεί να ξεφεύγει από αυτή την ταπεινή καθημερινότητα.
-Πώς νοιώσατε όταν μέσα από την έρευνα σας διαπιστώσατε ότι η Γη είναι ένα απειροελάχιστο κομμάτι του σύμπαντος ;
Απίστευτο δέος ! Αισθάνεται κανείς την ασημαντότητά του εάν συνειδητοποιήσει ότι ο δικός μας πλανήτης είναι μόνο ένας από τα δισεκατομμύρια, ίσως, πλανήτες. Ξέρουμε σήμερα ότι ίσως το κάθε άστρο συνοδεύεται κι από πλανήτες, όπως ακριβώς κι ο ήλιος, που είναι ένα άστρο. Εάν υπάρχουν διακόσια και τριακόσια δισεκατομμύρια πλανήτες μέσα στο δικό μας το γαλαξία, η γη είναι ένας από αυτούς. Από την άλλη πρέπει να αισθάνεται ο άνθρωπος υπερήφανος και κατά κάποιο τρόπο συγκλονισμένος γιατί αυτό το ασήμαντο ων, πάνω σ’ ένα ασήμαντο πλανήτη, πάνω σε ένα ασήμαντο γαλαξία, κάνει τέχνη, κάνει ποίηση, ρωτά για το σύμπαν, και δυστυχώς κάνει και πολέμους και εγκλήματα, κάτι που είναι μέσα στην ανθρώπινη
φύση. Αλλά η αποθέωση της ανθρώπινης υπάρξεως είναι η σκέψη που γίνεται τέχνη, ποίηση, φιλοσοφία. Κάθε άνθρωπος πρέπει να συνειδητοποιήσει την μεγάλη του αξία.
-Σας συγκινεί η αγορά ενός οικοπέδου στην σελήνη, όπως μια αμερικανική εταιρία υπόσχεται στους ενδιαφερομένους και μάλιστα με θέα ;
Οι Αμερικάνοι πουλάνε κι άστρα ! Εντοπίζεις ένα άστρο σ’ ένα μακρινό γαλαξία και με κάποια έννοια σου δίνουν ένα πιστοποιητικό ότι σου ανήκει ! Υπάρχουν πολλοί τρόποι να χάνεις κανείς τα χρήματά του και αυτοί είναι από τους ασφαλέστερους. Τι να το κάνω να μου πουλήσουν ένα άστρο που βρίσκεται τρία δισεκατομμύρια έτη φωτός μακριά ; Το βρίσκω διασκεδαστικό γιατί δείχνει την αφέλεια που υπάρχει σ’ ένα μεγάλο μέρος του κόσμου, αλλά εάν το δει κανείς και λίγο πιο συμπαθητικά δείχνει και την ανάγκη που έχει πάντα ο άνθρωπος να επικοινωνήσει με το σύμπαν. Μια ανάγκη που έχει δείξει πολλές φορές με διαπλανητικά ταξίδια, με τη φαντασία του. Από τους αρχαίους χρόνους υπάρχουν μύθοι που περιγράφουν ένα ταξίδι στο φεγγάρι….
-Ποια ήταν εμπειρία σας από τα χρόνια των σπουδών σας στο Χάρβαρντ και εάν δικαιολόγησε τη φήμη του στα χρόνια των σπουδών σας ;
Είχα τύχη, όπως και άλλοι, να περάσω πολλά χρόνια, σε δύο από τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου, του Λονδίνου και συγκεκριμένα το Imperial College που είναι πρωτοπόρο στην επιστήμη - έχει αυτή την στιγμή στους καθηγητές του έξι-επτά βραβεία Νόμπελ – και το Χάρβαρντ, όπου πήγα πια σαν επισκέπτης καθηγητής και φτασμένος ερευνητής. Όλα αυτά τα διακεκριμένα πανεπιστήμια είναι χώροι πραγματικής αναζήτησης, πραγματικού διαλόγου, πραγματικής πρωτοπορίας στη σκέψη. Δεν κατατρίβονται με τα καθημερινά όπως στην Ελλάδα, όπου έχω κάνει πρύτανης, που είναι οι προϋπολογισμοί, τα νομοσχέδια του υπουργείου παιδείας…οι συνεχείς δυσκολίες των ελληνικών πανεπιστημίων να κάνουν κάτι σοβαρό, ως χώρος γνώσεως, ως χώρο αναζητήσεως. Το πανεπιστήμιο είναι από τις μεγαλύτερες κατακτήσεις του ανθρώπου πάνω στη γη και την παίρνει μια γενιά, νέα, και κατά κάποιο τρόπο την εξοπλίζει με τη γνώση που έχει η εποχή και όπως αναφέρω στο βιβλίο μου : επιταχύνει την πολιτιστική εξέλιξη του ανθρώπου. Ο άνθρωπος είναι το μόνο είδος που εκτός από τη βιολογική εξέλιξη έχει και μία επιταχυνόμενη, μάλιστα, πολιτιστική εξέλιξη. Δηλαδή κληρονομεί τη γνώση, κάτι που δεν κάνει κανένα άλλο είδος, αυτό δείχνει και το τεχνολογικό και επιστημονικό άλμα που έχει κάνει ο άνθρωπος πάνω σ’ αυτό τον πλανήτη.
-Τι όπλο θα είναι η μόρφωση για την εξέλιξη του ανθρώπου ;
Πιστεύω ότι για πρώτη φορά στην ιστορία ζούμε μια συνεχή, αλλά σιωπηλή επανάσταση. Αυτή είναι η διαφορά από τις μεγάλες επαναστάσεις του παρελθόντος, την Γαλλική, και την επανάσταση των σοσιαλιστικών κινημάτων, όπου υπήρχαν κοινωνικές συγκρούσεις και έφεραν ουσιαστική πρόοδο. Σήμερα αυτές οι κοινωνικές συγκρούσεις περιορίζονται μόνο στα καινούργια κράτη, αλλά αυτό που είναι το κριτήριο και κατά κάποιο τρόπο η ατμομηχανή για μια επανάσταση που διαρκώς συνεχίζεται είναι η γνώση. Μόνο η βαθιά παιδεία θα δημιουργήσει πραγματική επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, πραγματική αλληλεγγύη, μια επανάσταση εκ των πραγμάτων, μόνο που είναι σιωπηλή.
-Η ανάμειξή σας με την πολιτική «φώτισε» κάποια πλευρά του εαυτού σας που ήταν στην σκιά της αυτογνωσίας σας ;
Θεωρώ ότι έχω μια προσωπική ευθύνη να παίρνω μέρος στα δρώμενα της κοινωνίας είτε εκθειάζοντας κάποια πράγματα, είτε καταγγέλλοντας κάποια άλλα. Είναι κάτι που έχω συνηθίσει από την νεαρή ηλικία, που ως φοιτητής ήμουν συνδικαλιστής. Τότε ήταν συγκρούσεις με την αστυνομία και αυτό που λέμε κράτος, σήμερα είναι διανοητικές συγκρούσεις. Αισθάνομαι ότι είναι χρέος μου να μιλήσω για την παιδεία, για τον πολιτισμό, για τις δυσκολίες της πολιτικής ζωής γιατί ειδικά στην Ελλάδα υπάρχει πολύς κόσμος που διψά για το καλύτερο, για ένα πιο σοβαρό πολιτισμικό μέλλον και αυτό δεν του δίδεται. Είναι μια συνεχή διάψευση….
-Ποιο ήταν το επιδραστικότερο κίνημα στη ζωή σας ;
Εξακολουθώ να θαυμάζω την εποχή γύρω στις αρχές του προηγούμενου αιώνα που γίνεται μια επανάσταση στην τέχνη, με τον σουρεαλισμό, με την καινούργια ποίηση, τον Αντρέ Μπρετόν και ονόματα πολύ μεγάλα. Την ίδια εποχή γίνεται και μια μεγάλη επανάσταση στην επιστήμη. Αν μπορούσα να διαλέξω μια εποχή να ζήσω θα ήταν αυτή που αρχίζει με τον Αϊνστάιν και ολοκληρώνεται γύρω στα μέσα του αιώνα και ενώ έχει φέρει πραγματικά νέους ανέμους περίπου σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας. Το συγκλονιστικό και το δραματικό είναι ότι αυτή η φοβερά δημιουργική εποχή για την ανθρωπότητα καταλήγει στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, κάτι που πραγματικά δεν μπορώ να το ερμηνεύσω, αλλά μένει σαν ένα σκληρό γεγονός που κλείνει μια ολόκληρη εποχή.
Είχα την μεγάλη τιμή να τον συναντήσω και να συνομιλήσουμε στα τέλη Ιανουαρίου του 2006 με αφορμή την κυκλοφορία του τελευταίου βιβλίου του «Η Αυτοβιογραφία του Φωτός». Μόλις είχαν λιώσει τα χιόνια στην Αθήνα…
-Πώς νοιώσατε όταν ο «βασιλιάς» ήλιος έλιωσε τα χιόνια ;
Δεν με ενοχλεί ιδιαίτερα το χιόνι, αρκεί να μην είναι ασφυκτικό. Μέσα από τη λατρεία που έχω για το φως διακρίνω πολλά παιχνίδια του φωτός και μέσα στο χιόνι. Ο ήλιος που βγαίνει μετά είναι συμβολικά ένας αέναος κύκλος, μια αποθέωση του φωτός καθώς και αυτή η αποχώρηση του χιονιού είναι καταπληκτική.
-Το τελευταίο βιβλίο σας “Η Αυτοβιογραφία του Φωτός” εμπεριέχει και την δική σας αυτοβιογραφία ;
Με την έννοια της εμπειρίας και των γεγονότων, ασφαλώς. Πιστεύω ότι κανένα απολύτως βιβλίο, ακόμη κι αν έγραφα ένα καθαρά επιστημονικό βιβλίο, θα εμπεριείχε πλευρές του εαυτού μου. Το φως με την συμβολική έννοιά του, αλλά και στην επιστήμη που έχει πολύ βασικό ρόλο, με απασχολούσε πάρα πολλά χρόνια. Στην ουσία από τότε που άρχισα να κάνω έρευνα. Άρχισα να συνειδητοποιώ ότι ο ρόλος του φωτός είναι εξίσου σημαντικός στην τέχνη, στην ζωγραφική, στον κινηματογράφο, στη φωτογραφία. Κάποια στιγμή μου δημιουργήθηκε η ιδέα να γράψω ένα βιβλίο γύρω από αυτά. Ξεκίνησα το 1996. Ένα θέμα συναρπαστικό που κι εγώ ο ίδιος έπρεπε να καταλάβω μερικά πράγματα περισσότερο. Πήρε μια ολόκληρη δεκαετία, αλλά για ένα τέτοιο θέμα ο χρόνος δεν είναι πολύς.
-Ποια είναι η σχέση σας με την ημέρα και τη νύχτα ; Πότε λειτουργείτε καλύτερα ;
Το περίεργο είναι ότι είμαι άνθρωπος της ημέρας και της νύχτας. Στο βιβλίο μου περιγράφω ότι όσο ήμουν μικρός είχα ένα φόβο, μια απώθηση στη νύχτα. Έτσι αισθάνομαι ακόμη και σήμερα, ως ένα βαθμό. Τη νύχτα περνάω καλά όταν είμαι με φίλους, παρακολουθώ ένα θέαμα, αλλά γενικά κοιμάμαι πολύ λίγο. Η μοναξιά της νύχτας δεν είναι από τα πράγματα που με εμπνέουν. Περιμένω να περάσει η ώρα και να έρθει αυτή η καταπληκτική γλυκύτητα του φωτός.
-Τι ρόλο έπαιξε το φως στις θρησκείες, ένα θέμα στο οποίο αναφέρεστε μεταξύ άλλων στο βιβλίο σας ;
Το εντυπωσιακό είναι ότι έπαιξε ρόλο σε όλες τις θρησκείες, αλλά και σ’ όλους τους πολιτισμούς. Υπάρχουν βέβαια μεγάλές ιδιαιτερότητες, όπως για παράδειγμα οι Αιγύπτιοι λάτρευαν το φως με τη μορφή του ήλιου. Οι Έλληνες το κάνουν πιο εκλεπτυσμένο και δημιουργούν το Απολλώνιο Φως. Ανεξάρτητα από την προέλευση και τη διάρκεια τους, όλοι οι πολιτισμοί αναφέρονται στο φως και περίπου συγκλίνουν ότι το φως είναι μια έννοια του καλού, ενώ το σκοτάδι είναι μια έννοια του κακού. Αυτή είναι μια συνεχής πάλη στη διαδρομή όλων των πολιτισμών. Ιδιαίτερα στην Ορθόδοξη Εκκλησία το φως πραγματικά αποθεώνεται γι’ αυτό και είναι πολύ γνωστές οι εκδηλώσεις λατρείας, το δεύτε λάβετε φως, το φως εκ φωτός. Εκεί για πρώτη φορά το φως ταυτίζεται με μια θεϊκή υπόσταση. Υπάρχει το άχτιστο φως της ορθόδοξης λατρείας και είναι ένα από τα πράγματα που με απασχόλησε στο βιβλίο μου και γι’ αυτό υπάρχει ένα ειδικό κεφάλαιο, Το Ανέσπερο Φως, και προσπαθεί να διερευνήσει ακριβώς αυτό το ρόλο του φωτός σε όλες τις θρησκείες, αλλά ιδιαίτερα στην Ορθόδοξη Εκκλησία.
-Τι έχετε να πείτε για τις επιδράσεις του φωτός στην τέχνη ;
Υπάρχουν μορφές τέχνης, όπως η φωτογραφία και ο κινηματογράφος, που στην ουσία είναι οι λειτουργίες του φωτός, αλλά και η ζωγραφική με τα χρώματά της, με τις αποχρώσεις, τις σκιές της, στην ουσία κάνει παιχνίδια με το φως. Εκεί που η σημασία του φωτός στη τέχνη είναι ιδιαίτερη, προφανώς είναι η γλυπτική. Το έργο που εκτίθεται συνήθως σε υπαίθριους χώρους πρέπει πραγματικά να συνομιλεί με το φως. Εντυπωσιάστηκα όταν σε έκθεση γλυπτών του Χένρι Μουρ στο ελληνικό φως αισθάνθηκα για πρώτη φορά την μαγεία του μεγάλου αυτού καλλιτέχνη, ενώ στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης το φως είναι τελείως άλλο και η γλυπτική αυτή καθαυτή ως τέχνη πρέπει να πάρει άλλους δρόμους.
-Φως και Εικόνα. Τι σκέψεις κάνετε γύρω από αυτό ;
Πολλές από τις τεχνολογικές εξελίξεις που θαυμάζουμε είναι στην ουσία η ανάπτυξη της τεχνολογίας του φωτός, όπως οι ακτίνες λέιζερ, που ουσιαστικά είναι μονοχρωματικό φως. Δεν είναι τίποτα διαφορετικό από το φως που γνωρίζουμε, απλώς μπορεί κι εστιάζει. Το λέιζερ μπαίνει στην τέχνη, στη χειρουργική, σε στρατιωτικούς σκοπούς, δηλαδή είναι πανταχού παρών οι συσκευές λέιζερ, ακόμη και σε καταστήματα που ελέγχουν τις τιμές, ανεξάρτητα εάν το συνειδητοποιούμε ή όχι ότι είναι κατευθυνόμενο φως.
-Πόσο επηρεάζει την ψυχολογία των Ελλήνων το φως καθώς και η επέμβαση στο περιβάλλον που περιορίζει το φως ;
Θέτετε με την ερώτησή σας ένα καίριο ερώτημα, που για μένα είναι μια διαρκής οδύνη, ένας πόνος, μία έλλειψη. Η Ελλάδα και γενικά ο μεσογειακός χώρος είναι η αποθέωση του φωτός κάτι που ξέρουν όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες, όλοι οι κινηματογραφιστές. Πώς έγινε λοιπόν οι κατασκευές μας, τα κτίριά μας, τα αρχιτεκτονήματά μας, οι δρόμοι, τα πάντα να φαίνονται ότι απεχθάνονται το φως ; Είναι σαν να θέλουν να διώξουν το φως από τις μεγάλες πόλεις ! Το φως έχει μείνει πια μόνο σε υπαίθριους χώρους, ή σ’ ένα βράχο που τον βλέπει η θάλασσα. Αυτά τα καταπληκτικά αιγαιοπελαγίτικα νησιά με την υπερβολική και κακότεχνη δόμηση δεν αναδεικνύουν το φως όπως οι παλιοί τεχνίτες. Το φως θέλει μια ολόκληρη σοφία για ν’ αναδειχθεί. Σε μεγάλο βαθμό είναι ανεξήγητο αυτό που συμβαίνει και οπωσδήποτε είναι μια κρίση, αυτού που λέμε ελληνικού πολιτισμού. Έπρεπε η Ελλάδα, αρχιτεκτονικά, σαν δημόσιες κατασκευές, σαν εκκλησίες, να σέβεται απολύτως το φως, αλλά βλέπουμε να γίνεται το εντελώς αντίθετο. Εάν έχουμε φθάσει στο σημείο να θεωρούμε ως μεγάλο πλεονέκτημα ένα διαμέρισμα που έχει λίγο φως – τα περισσότερα δεν έχουν – αυτό δείχνει μια φοβερή κατάντια. Στις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας θεωρείται πια πλεονέκτημα το αυτονόητο, το να έχεις καθημερινά πολύ φως και άφθονο ! Είναι μια δραματική αλήθεια, ότι η χώρα που ύμνησε όσο κανείς άλλο το φως αυτή την στιγμή σαν να επιδιώκει την εξορία του φωτός από παντού….
-Το βιβλίο σας παραπέμπει και σε μια μεταφυσική κατάσταση ως προς τη γέννηση του κόσμου. Με αυτό το μάτι κρίνεται τα πράγματα ή είστε περισσότερο ορθολογιστής ;
Είμαι από την σπάνια κατηγορία επιστημόνων που αφήνω κάποιο περιθώριο, γιατί υπάρχουν και πράγματα που δεν τα καταλαβαίνω και ίσως δεν τα καταλάβω ποτέ, και αυτό το ονομάζω εγώ ή εσείς μεταφυσική. Ότι και να πει κανείς για τη δημιουργία του κόσμου και το βιβλίο μου προσπαθεί να πει την σύγχρονη άποψη για τη δημιουργία του κόσμου με την μεγάλη έκρηξη, παραμένει πάντα το απλό και αυτονόητο ερώτημα : τι υπήρχε πριν ; Αυτό η επιστήμη δυσκολεύεται να το απαντήσει και δεν μπορεί να φωτίσει όλη την πραγματικότητα. Εδώ έρχεται ο προσωπικός προβληματισμός του κάθε ανθρώπου, η φιλοσοφική ή μεταφυσική του σκέψη και δίνει κάποιες απαντήσεις. Πιστεύω ότι αυτές οι απαντήσεις στο βιβλίο μου είναι τουλάχιστον ορατές, αλλά αφήνουν πολλά περιθώρια στον κάθε άνθρωπο να δώσει τη δική του απάντηση.
-Ο κύκλος της ζωής στο μυαλό ενός αστροφυσικού πώς καταγράφεται ;
Αυτό που θέλω να τονίσω και είναι φανερό στο βιβλίο μου, όσον αφορά την πραγματικότητα που βλέπει ο κόσμος και είναι υποχρεωμένος να ζήσει καθημερινά, δεν είναι καθόλου η πραγματικότητα του σύμπαντος. Το σύμπαν είναι κάτι αδιανόητα μεγάλο και κατά κάποιο τρόπο κρύβει όλες τις συγκλονιστικές διαδικασίες της δημιουργίας, αλλά και της καταστροφής και πιστεύω ότι το σπουδαίο που κερδίζει ο αναγνώστης από την Αυτοβιογραφία Του Φωτός είναι ότι απογειώνεται από την καθημερινή πραγματικότητα, που πολλές φορές είναι καταπιεστική και πολλές φορές μίζερη, και μπαίνει σε χώρους που τον εκπλήσσουν ίσως, ή κατά κάποιο τρόπο παράδοξες πραγματικότητες που υπάρχουν, όπως η κβαντική φυσική στις μαύρες τρύπες και του δείχνει να είναι λίγο πιο υπερήφανος επειδή είναι άνθρωπος, αλλά και όσο μπορεί να ξεφεύγει από αυτή την ταπεινή καθημερινότητα.
-Πώς νοιώσατε όταν μέσα από την έρευνα σας διαπιστώσατε ότι η Γη είναι ένα απειροελάχιστο κομμάτι του σύμπαντος ;
Απίστευτο δέος ! Αισθάνεται κανείς την ασημαντότητά του εάν συνειδητοποιήσει ότι ο δικός μας πλανήτης είναι μόνο ένας από τα δισεκατομμύρια, ίσως, πλανήτες. Ξέρουμε σήμερα ότι ίσως το κάθε άστρο συνοδεύεται κι από πλανήτες, όπως ακριβώς κι ο ήλιος, που είναι ένα άστρο. Εάν υπάρχουν διακόσια και τριακόσια δισεκατομμύρια πλανήτες μέσα στο δικό μας το γαλαξία, η γη είναι ένας από αυτούς. Από την άλλη πρέπει να αισθάνεται ο άνθρωπος υπερήφανος και κατά κάποιο τρόπο συγκλονισμένος γιατί αυτό το ασήμαντο ων, πάνω σ’ ένα ασήμαντο πλανήτη, πάνω σε ένα ασήμαντο γαλαξία, κάνει τέχνη, κάνει ποίηση, ρωτά για το σύμπαν, και δυστυχώς κάνει και πολέμους και εγκλήματα, κάτι που είναι μέσα στην ανθρώπινη
φύση. Αλλά η αποθέωση της ανθρώπινης υπάρξεως είναι η σκέψη που γίνεται τέχνη, ποίηση, φιλοσοφία. Κάθε άνθρωπος πρέπει να συνειδητοποιήσει την μεγάλη του αξία.
-Σας συγκινεί η αγορά ενός οικοπέδου στην σελήνη, όπως μια αμερικανική εταιρία υπόσχεται στους ενδιαφερομένους και μάλιστα με θέα ;
Οι Αμερικάνοι πουλάνε κι άστρα ! Εντοπίζεις ένα άστρο σ’ ένα μακρινό γαλαξία και με κάποια έννοια σου δίνουν ένα πιστοποιητικό ότι σου ανήκει ! Υπάρχουν πολλοί τρόποι να χάνεις κανείς τα χρήματά του και αυτοί είναι από τους ασφαλέστερους. Τι να το κάνω να μου πουλήσουν ένα άστρο που βρίσκεται τρία δισεκατομμύρια έτη φωτός μακριά ; Το βρίσκω διασκεδαστικό γιατί δείχνει την αφέλεια που υπάρχει σ’ ένα μεγάλο μέρος του κόσμου, αλλά εάν το δει κανείς και λίγο πιο συμπαθητικά δείχνει και την ανάγκη που έχει πάντα ο άνθρωπος να επικοινωνήσει με το σύμπαν. Μια ανάγκη που έχει δείξει πολλές φορές με διαπλανητικά ταξίδια, με τη φαντασία του. Από τους αρχαίους χρόνους υπάρχουν μύθοι που περιγράφουν ένα ταξίδι στο φεγγάρι….
-Ποια ήταν εμπειρία σας από τα χρόνια των σπουδών σας στο Χάρβαρντ και εάν δικαιολόγησε τη φήμη του στα χρόνια των σπουδών σας ;
Είχα τύχη, όπως και άλλοι, να περάσω πολλά χρόνια, σε δύο από τα μεγαλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου, του Λονδίνου και συγκεκριμένα το Imperial College που είναι πρωτοπόρο στην επιστήμη - έχει αυτή την στιγμή στους καθηγητές του έξι-επτά βραβεία Νόμπελ – και το Χάρβαρντ, όπου πήγα πια σαν επισκέπτης καθηγητής και φτασμένος ερευνητής. Όλα αυτά τα διακεκριμένα πανεπιστήμια είναι χώροι πραγματικής αναζήτησης, πραγματικού διαλόγου, πραγματικής πρωτοπορίας στη σκέψη. Δεν κατατρίβονται με τα καθημερινά όπως στην Ελλάδα, όπου έχω κάνει πρύτανης, που είναι οι προϋπολογισμοί, τα νομοσχέδια του υπουργείου παιδείας…οι συνεχείς δυσκολίες των ελληνικών πανεπιστημίων να κάνουν κάτι σοβαρό, ως χώρος γνώσεως, ως χώρο αναζητήσεως. Το πανεπιστήμιο είναι από τις μεγαλύτερες κατακτήσεις του ανθρώπου πάνω στη γη και την παίρνει μια γενιά, νέα, και κατά κάποιο τρόπο την εξοπλίζει με τη γνώση που έχει η εποχή και όπως αναφέρω στο βιβλίο μου : επιταχύνει την πολιτιστική εξέλιξη του ανθρώπου. Ο άνθρωπος είναι το μόνο είδος που εκτός από τη βιολογική εξέλιξη έχει και μία επιταχυνόμενη, μάλιστα, πολιτιστική εξέλιξη. Δηλαδή κληρονομεί τη γνώση, κάτι που δεν κάνει κανένα άλλο είδος, αυτό δείχνει και το τεχνολογικό και επιστημονικό άλμα που έχει κάνει ο άνθρωπος πάνω σ’ αυτό τον πλανήτη.
-Τι όπλο θα είναι η μόρφωση για την εξέλιξη του ανθρώπου ;
Πιστεύω ότι για πρώτη φορά στην ιστορία ζούμε μια συνεχή, αλλά σιωπηλή επανάσταση. Αυτή είναι η διαφορά από τις μεγάλες επαναστάσεις του παρελθόντος, την Γαλλική, και την επανάσταση των σοσιαλιστικών κινημάτων, όπου υπήρχαν κοινωνικές συγκρούσεις και έφεραν ουσιαστική πρόοδο. Σήμερα αυτές οι κοινωνικές συγκρούσεις περιορίζονται μόνο στα καινούργια κράτη, αλλά αυτό που είναι το κριτήριο και κατά κάποιο τρόπο η ατμομηχανή για μια επανάσταση που διαρκώς συνεχίζεται είναι η γνώση. Μόνο η βαθιά παιδεία θα δημιουργήσει πραγματική επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, πραγματική αλληλεγγύη, μια επανάσταση εκ των πραγμάτων, μόνο που είναι σιωπηλή.
-Η ανάμειξή σας με την πολιτική «φώτισε» κάποια πλευρά του εαυτού σας που ήταν στην σκιά της αυτογνωσίας σας ;
Θεωρώ ότι έχω μια προσωπική ευθύνη να παίρνω μέρος στα δρώμενα της κοινωνίας είτε εκθειάζοντας κάποια πράγματα, είτε καταγγέλλοντας κάποια άλλα. Είναι κάτι που έχω συνηθίσει από την νεαρή ηλικία, που ως φοιτητής ήμουν συνδικαλιστής. Τότε ήταν συγκρούσεις με την αστυνομία και αυτό που λέμε κράτος, σήμερα είναι διανοητικές συγκρούσεις. Αισθάνομαι ότι είναι χρέος μου να μιλήσω για την παιδεία, για τον πολιτισμό, για τις δυσκολίες της πολιτικής ζωής γιατί ειδικά στην Ελλάδα υπάρχει πολύς κόσμος που διψά για το καλύτερο, για ένα πιο σοβαρό πολιτισμικό μέλλον και αυτό δεν του δίδεται. Είναι μια συνεχή διάψευση….
-Ποιο ήταν το επιδραστικότερο κίνημα στη ζωή σας ;
Εξακολουθώ να θαυμάζω την εποχή γύρω στις αρχές του προηγούμενου αιώνα που γίνεται μια επανάσταση στην τέχνη, με τον σουρεαλισμό, με την καινούργια ποίηση, τον Αντρέ Μπρετόν και ονόματα πολύ μεγάλα. Την ίδια εποχή γίνεται και μια μεγάλη επανάσταση στην επιστήμη. Αν μπορούσα να διαλέξω μια εποχή να ζήσω θα ήταν αυτή που αρχίζει με τον Αϊνστάιν και ολοκληρώνεται γύρω στα μέσα του αιώνα και ενώ έχει φέρει πραγματικά νέους ανέμους περίπου σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας. Το συγκλονιστικό και το δραματικό είναι ότι αυτή η φοβερά δημιουργική εποχή για την ανθρωπότητα καταλήγει στο δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, κάτι που πραγματικά δεν μπορώ να το ερμηνεύσω, αλλά μένει σαν ένα σκληρό γεγονός που κλείνει μια ολόκληρη εποχή.
