Ιστορικά βιβλία για την καταστροφή της Σμύρνης έχουν γραφτεί πολλά. Και το καθένα πλησιάζει το θέμα του από διαφορετική σκοπιά, ανάλογα με την εθνικότητα που έχει κάθε φορά ο γράφων. Ο ΄΄Χαμένος Παράδεισος΄΄ δεν είναι ένα καινούργιο βιβλίο. Αλλά, με αφορμή τα 100 χρόνια από την Μικρασιατική καταστροφή, επανακυκλοφορεί, με καινούργιο πρόλογο από τον συγγραφέα.
Ο Τζάιλς Μίλτον είναι Βρετανός ιστορικός και συγγραφέας και κατάφερε να γράψει, κατά την άποψή μου, ένα αντικειμενικό ιστορικό βιβλίο. Καί, έχοντας διαβάσει τα περισσότερα βιβλία που έχουν γραφτεί για αυτό το θέμα, καθότι και η δική μου καταγωγή είναι από την Σμύρνη, μπορώ να πώ, με το χέρι στην καρδιά ότι ο Τζάιλς Μίλτον έγραψε ένα συγκλονιστικό βιβλίο.
΄΄Τα παιδιά και τα εγγόνια αυτών των προσφύγων ήρθαν στις διαλέξεις μου και άκουσαν με ενδιαφέρον τις περιγραφές μου για τα γεγονότα εκείνης της τρομερής χρονιάς. Ομως αυτό που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση ήταν οι ερωτήσεις του κοινού ύστερα από κάθε παρουσίαση. Εγινε προφανές ότι πολύ λίγοι από αυτούς τους απογόνους γνώριζαν κάτι περισσότερο από ατελείς σκιαγραφίες του οικογενειακού παρελθόντος τους. Ούτε, βεβαίως, ήξεραν πολλά για τα γεγονότα που συνέβησαν στη Σμύρνη μεταξύ 9ης και 30ης Σεπτεμβρίου 1922. Οι γονείς και οι παππούδες τους-όλοι τραυματισμένοι επιζήσαντες- είχαν σβήσει το παρελθόν, αφήνοντας πίσω τουςένα μονοπάτι με σκιές και φαντάσματα. Οπου πήγαινα, αντιμετώπιζα μία γνώριμη επωδό: ΄΄Αυτό που συνέβη στη Σμύρνη ήταν τόσο επώδυνο, τόσο τραυματικό, που οι παππούδες μας αρνούνταν ακόμα και να μιλήσουν γι’ αυτό.΄΄ Προτιμότερο να θάβεις το παρελθόν παρά να διαιωνίζεις το τραύμα, περνώντας το στις νεώτερες γενιές. Αυτοί οι απελπισμένοι επιζήσαντες ποτέ δεν μίλησαν για τους αγαπημένους τους που σφαγιάστηκαν στα χωριά έξω από τη Σμύρνη. Εθαψαν μέσα τους τον πόνο για την απώλεια των σπιτιών τους, των κειμηλίων τους, των οικογενειακών πορτρέτων και των πολύτιμων υπαρχόντων τους. Ποτέ δεν ανέφεραν τις τραυματικές σκηνές που σίγουρα θα βίωσαν στην προκυμαία της Σμύρνης. Καί, βεβαίως, δεν επέστρεψαν ποτέγ ια να επισκεφθούν την πρόσφατα αναγεννημένη-και κατηγορηματικά τουρκική- πόλη της Σμύρνης.
Εναν αιώνα μετά την καταστροφή του 1922 , υπάρχουν απόγονοι Σμυρνιωτών διάσπαρτοι σε όλη την υφήλιο. Ελπίζω ότι αυτή η αναμνηστική έκδοση του ΄΄Χαμένου Παραδείσου΄΄ θα επιτρέψει σε μια νέα γενιά να μάθει περισσότερα για το παρελθόν της και θα της προσφέρει μία κλεφτή ματιά στην κοσμοπολίτικη αίγλη που κάποτε χαρακτήριζε τη Σμύρνη΄΄, γράφει στην καινούργια εισαγωγή του βιβλίου του ο Τζάιλς Μίλτον.
Θα ξεκινήσω λίγο ανορθόδοξα να μιλήσω για αυτό το βιβλίο, αλλά μία κριτική του Α.Βιστωνίτη στο ΄΄Βήμα της Κυριακής΄΄, το περιγράφει καλύτερα από κάθε τι άλλο.΄΄Ο Μίλτον είναι από τους επιτυχημένους συγγραφείς που δε γράφουν βιβλία μυθοπλασίας αλλά αναπλάθουν την Ιστορία.Το βιβλίο του είναι παραστατικό και η αφήγησή του κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον΄΄.
Το βιβλίο ξεκινά την ημέρα που μπαίνει στη Σμύρνη το Τουρκικό ιππικό, στις 9 Σεπτεμβρίου 1922. Όσα συνέβησαν τις δύο εβδομάδες που ακολούθησαν λογίζονται αναμφίβολα ως μία από τις πλέον συγκλονιστικές ανθρώπινες τραγωδίες του εικοστού αιώνα. Αθώοι άμαχοι-άνδρες, γυναίκες και παιδιά -από πολλές διαφορετικές εθνότητες-βρέθηκαν στο επίκεντρο μιας ανθρωπιστικής καταστροφής τέτοιας κλίμακας που ο κόσμος δεν είχε ξαναδεί. Ολόκληρος ο πληθυσμός της πόλης έπεσε θύμα μιας παράτολμης αντίληψης περί εξωτερικής πολιτικής, που είχε οδηγήσει στον όλεθρο και τη συμφορά. Ο Αμερικανός πρόξενος Τζόρτζ Χάμιλτον υπήρξε μάρτυρας τόσο φρικτών σκηνών, ώστε θα τις θυμόταν σε όλη του τη ζωή. ”Ένα από τα δυνατότερα αισθήματα που πήρα μαζί μου από τη Σμύρνη΄΄ γράφει ΄΄ήταν το αίσθημα της ντροπής γιατί ανήκα στο ανθρώπινο είδος΄΄.
Οι New York Times το έθεσαν πιο λακωνικά.΄΄Η Σμύρνη σβήστηκε από το χάρτη΄΄ ήταν ο τίτλος τους. Δεν επρόκειτο για υπερβολή, ήταν μια τολμηρή απεικόνιση της κατάστασης.
Οι εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες γαντζώθηκαν απελπισμένα από την ελπίδα πως οι δυτικές κυβερνήσεις, που είχαν κάνει τόσα πολλά για να κλιμακώσουν την κρίση, θα έσπευδαν τώρα να τους σώσουν. Αλλά οι συγκεκριμένες κυβερνήσεις επέδειξαν πρωτοφανή αναλγησία ακόμα και για τους ίδιους τους υπηκόους τους, προτιμώντας να εγκαταλείψουν τους πρόσφυγες στη μοίρα τους, παρά να θέσουν σε κίνδυνο την ευκαιρία να συνάψουν ευνοϊκές συμφωνίες με το νικηφόρο τουρκικό καθεστώς.
Μέσα από τον πόνο και τη δυστυχία αναδείχθηκαν πράξεις υπέρτατου ηρωισμού-άνδρες και γυναίκες εξέθεσαν σε κίνδυνο τις ζωές τους για να σώσουν τους ανίσχυρους που είχαν παγιδευτεί στον εφιάλτη. Ένα από αυτά τα άτομα έθεσε σε εφαρμογή ένα σχέδιο που διεκδικεί τον τίτλο της πιο εξωφρενικής επιχείρησης διάσωσης της σύγχρονης ιστορίας. Όμως φαινόταν εξαιρετικά απίθανο ότι ο άνθρωπος αυτός θα μπορούσε να σώσει τα τεράστια πλήθη προτού τα καταπιεί η συμφορά. Κανείς δεν ήταν σε θέση να αποτρέψει την ακόμη μεγαλύτερη κρίση που ακολούθησε την καταστροφή της Σμύρνης. Σχεδόν δύο εκατομμύρια άνθρωποι εγκλωβίστηκαν σε μια καταστροφή επικών διαστάσεων-μια κρίση η οποία συγκλόνισε Ευρώπη και Αμερική, επιφέροντας την πτώση δύο κυβερνήσεων. Την ώρα που οικογένειες εκδιώκονταν βίαια από τις πατρογονικές τους εστίες-και δύο χιλιάδες χρόνια χριστιανικού πολιτισμού στην Μικρά Ασία γνώριζαν βίαιο τέλος-μια δραστήρια νέα χώρα γεννιόταν. Από τις στάχτες της Σμύρνης ξεπήδησε η σύγχρονη τουρκική δημοκρατία του Κεμάλ Ατατούρκ΄΄.
Κάπως έτσι αρχίζει το βιβλίο του ο Τζάιλς Μίλτον. Που βασίζεται στην ιστορία και σε ανέκδοτα γράμματα και ημερολόγια των Λεβαντίνων της Σμύρνης. Που ήταν οι μεγάλες οικογένειες της Σμύρνης, οι οικογένειες που κρατούσαν στα χέρια τους την οικονομική ζωή της Σμύρνης. Αυτοί είναι ουσιαστικά και οι ήρωες του βιβλίου. Μέσα από τα περιστατικά της ζωής τους, από την εποχή που τίποτα δεν μαρτυρούσε που θα έφταναν τα πράγματα,μέχρι το τέλος. Μέχρι την καταστροφή.
Ευτυχώς που ο Τζάιλς Μίλτον δεν είναι Έλληνας. Γι΄αυτό κανείς δεν μπορεί να τον κατηγορήσει για υποκειμενικό παρατηρητή. Οι περιγραφές του ξεπερνούν πολλές λογοτεχνικές ΄΄πένες΄΄ και η οικονομική του ανάλυση εξηγεί πολλά από τα αίτια της καταστροφής.
Ο ΄΄Χαμένος Παράδεισος΄΄ είναι ένα μνημειώδες βιβλίο. Οφείλουν να το διαβάσουν όσοι θέλουν-επιτέλους- να καταλάβουν το ΄΄πως΄΄ και το ΄΄γιατί΄΄ έγινε η καταστροφή της Σμύρνης. Εξηγεί πολύ καλά ακόμα και τον δικό μας διχασμό. Δεν είναι τυχαίες οι κριτικές που πήρε από τα πιο σημαντικά έντυπα του πλανήτη.
΄΄Ο Μίλτον έχει γράψει ένα αξιομνημόνευτο βιβλίο. Όπως δείχνει, μετά το 1922 δημιουργήθηκε ένα σχετικά ομοιογενές τουρκικό κράτος, αλλά το κόστος ήταν αφάνταστο, μια από τις πιο τρομερές καταστροφές του 20ου αιώνα”, έγραψαν οι Sunday Times. Kαι ΄΄Η συναρπαστική καταγραφή των γεγονότων για την καταστροφή της Σμύρνης βασίζεται σε ανέκδοτα γράμματα και ημερολόγια. Οι μαρτυρίες της σφαγής κάνουν το στομάχι σου να σφίγγεται καθώς διαβάζεις΄΄, έγραψε ο Independent.
O Mίλτον έγραψε ένα βιβλίο που πρέπει να το διαβάσει ο καθένας μας, για να καταλάβει πόσα επικίνδυνα παιχνίδια παίζουν στο όνομα κάθε τύπου εθνικισμού. Στην Σμύρνη κατοικούσαν Έλληνες, που αγγίζοντας τις τριακόσιες είκοσι χιλιάδες ψυχές, κυριαρχούσαν. Αλλά έμεναν και Αρμένιοι, Εβραίοι, Αμερικανοί, Γάλλοι και βέβαια Τούρκοι. Μια κοσμοπολίτικη πόλη με μεγάλες κοινότητες που ζούσαν αρμονικά μαζί.
Πέρα από την αντικειμενική παράθεση των πολιτικών γεγονότων που οδήγησαν στην καταστροφή, οι περιγραφές του είναι ασύλληπτες. Κάποια στιγμή, νόμιζα πως βρέθηκα κι εγώ στην αποβάθρα της Σμύρνης ενώ οι φλόγες από την πόλη που καιγόταν πλησίαζαν.
΄΄Ο Τζόν Κλέιτον ξαφνικά συνειδητοποίησε ότι δεν μπορούσε πλέον να συντάσσει το είδος των ανταποκρίσεων που περίμενε από αυτόν ο ναύαρχος Μαρκ Μπρίστολ. Η κλίμακα της καταστροφής ήταν τέτοια που ο δημοσιογράφος από το Σικάγο επιτέλους αναγκάστηκε να ομολογήσει την αλήθεια για όσα συνέβησαν στη Σμύρνη. ΄΄Είναι αδύνατον να υπολογιστεί η απώλεια σε ανθρώπινες ζωές΄΄ γράφει. ΄΄Οι δρόμοι είναι διάσπαρτοι με πτώματα...εκτός απο τη βρώμικη τουρκική συνοικία, η υπόλοιπη Σμύρνη έχει πάψει να υπάρχει...το πρόβλημα των μειονοτήτων έχει λυθεί δια παντός΄΄. Και πρόσθεσε μια πρόταση που θα προκαλούσε εγγυημένα την οργή του ναυάρχου Μπρίστολ: ΄΄Καμία αμφιβολία δεν υπάρχει σχετικά με την προέλευση της πυρκαγιάς...τη φωτιά έβαλαν άνδρες του τακτικού τουρκικού στρατού΄΄.Η περιγραφή του Γουόρντ Πράις για την Daily Mail που συντάχθηκε τις πρώτες πρωινές ώρες ήταν ακόμη πιο γλαφυρή:΄΄Η Σμύρνη,κυριολεκτικά αφανίστηκε από μιά γιγάντια φωτιά...χωρίς υπερβολή, το σημερινό ολοκαύτωμα είναι μία από τις μεγαλύτερες πυρκαγιές στην ιστορία του κόσμου. Η καταστροφή είναι ανυπολόγιστη και υπάρχουν μεγάλες απώλειες ανθρώπινων ζωών ανάμεσα στον αυτόχθονα πληθυσμό.....πολλές χιλιάδες πρόσφυγες είναι συγκεντρωμένοι στη στενή προκυμαία, εγκλωβισμένοι ανάμεσα στην προέλαση της πύρινης λαίλαπας πίσω τους και τα βαθιά νερά μπροστά τους, ενω ακούγονται διαρκώς τέτοια έξαλλα ουρλιαχτά ανείπωτου τρόμου, που μπορεί κανείς να τα αντιληφθεί από χιλιόμετρα...φανταστείτε μια συνεχή προβολή γιγάντιων πυρωμένων μπαλονιών σε έναν κατακόκκινο ουρανό, φλεγόμενες πετρελαιοκηλίδες στα νερά του Αιγαίου, την ατμόσφαιρα γεμάτη από μια εμετική οσμή, ενώ καψαλισμένα σύννεφα, κάρβουνα και σπίθες πλέουν μπροστά μας- και τότε δεν έχετε παρά μιά ελάχιστη απεικόνιση της αποτρόπαιας και μεγαλειώδους καταστροφής που παρακολουθούμε΄΄.
Από το κατάστρωμα του ΄΄Σίμπσον΄΄, ο Τζόρτζ Χόρτον είδε για τελευταία φορά την πόλη, καθώς το πολεμικό πλοίο γλυστρούσε αργά έξω από τον κόλπο. ΄΄Καθώς το καταδρομικό μας απομακρυνόταν από την τρομακτική σκηνή και έπεφτε το σκοτάδι, οι φλόγες που μαίνονταν τώρα σε μιά τεράστια έκταση γίνονταν όλο και πιό λαμπερές, παρουσιάζοντας μιά σκηνή απαίσιας και παράξενης ομορφιάς.....δεν έλειπε τίποτε από την ωμότητα, την αγριότητα, την ακολασία και όλη εκείνη τη μανία του ανθρώπινου πάθους που, όταν τους δοθεί η ευκαιρία, υποβιβάζουν το ανθρώπινο γένος σε ένα επίπεδο κατώτερο κι από του αγριότερου και αχρειότερου κτήνους....Ενα απο τα δυνατότερα αισθήματα που πήρα μαζί μου από τη Σμύρνη ήταν το αίσθημα της ντροπής γιατί ανήκα στο ανθρώπινο γένος΄΄.
Στην εποχή μας, φέτος που συμπληρώνονται 100 χρόνια από την Μικρασιατική καταστροφή, και τα τύμπανα του πολέμου έχουν αρχίσει πάλι να χτυπάνε, η ανάγνωση αυτού του βιβλίου μοιάζει αναγκαία. Γιατί, λαός που δεν γνωρίζει την ιστορία του,, δεν έχει μέλλον.
Ο Τζάιλς Μίλτον είναι Βρετανός ιστορικός και συγγραφέας και κατάφερε να γράψει, κατά την άποψή μου, ένα αντικειμενικό ιστορικό βιβλίο. Καί, έχοντας διαβάσει τα περισσότερα βιβλία που έχουν γραφτεί για αυτό το θέμα, καθότι και η δική μου καταγωγή είναι από την Σμύρνη, μπορώ να πώ, με το χέρι στην καρδιά ότι ο Τζάιλς Μίλτον έγραψε ένα συγκλονιστικό βιβλίο.
΄΄Τα παιδιά και τα εγγόνια αυτών των προσφύγων ήρθαν στις διαλέξεις μου και άκουσαν με ενδιαφέρον τις περιγραφές μου για τα γεγονότα εκείνης της τρομερής χρονιάς. Ομως αυτό που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση ήταν οι ερωτήσεις του κοινού ύστερα από κάθε παρουσίαση. Εγινε προφανές ότι πολύ λίγοι από αυτούς τους απογόνους γνώριζαν κάτι περισσότερο από ατελείς σκιαγραφίες του οικογενειακού παρελθόντος τους. Ούτε, βεβαίως, ήξεραν πολλά για τα γεγονότα που συνέβησαν στη Σμύρνη μεταξύ 9ης και 30ης Σεπτεμβρίου 1922. Οι γονείς και οι παππούδες τους-όλοι τραυματισμένοι επιζήσαντες- είχαν σβήσει το παρελθόν, αφήνοντας πίσω τουςένα μονοπάτι με σκιές και φαντάσματα. Οπου πήγαινα, αντιμετώπιζα μία γνώριμη επωδό: ΄΄Αυτό που συνέβη στη Σμύρνη ήταν τόσο επώδυνο, τόσο τραυματικό, που οι παππούδες μας αρνούνταν ακόμα και να μιλήσουν γι’ αυτό.΄΄ Προτιμότερο να θάβεις το παρελθόν παρά να διαιωνίζεις το τραύμα, περνώντας το στις νεώτερες γενιές. Αυτοί οι απελπισμένοι επιζήσαντες ποτέ δεν μίλησαν για τους αγαπημένους τους που σφαγιάστηκαν στα χωριά έξω από τη Σμύρνη. Εθαψαν μέσα τους τον πόνο για την απώλεια των σπιτιών τους, των κειμηλίων τους, των οικογενειακών πορτρέτων και των πολύτιμων υπαρχόντων τους. Ποτέ δεν ανέφεραν τις τραυματικές σκηνές που σίγουρα θα βίωσαν στην προκυμαία της Σμύρνης. Καί, βεβαίως, δεν επέστρεψαν ποτέγ ια να επισκεφθούν την πρόσφατα αναγεννημένη-και κατηγορηματικά τουρκική- πόλη της Σμύρνης.
Εναν αιώνα μετά την καταστροφή του 1922 , υπάρχουν απόγονοι Σμυρνιωτών διάσπαρτοι σε όλη την υφήλιο. Ελπίζω ότι αυτή η αναμνηστική έκδοση του ΄΄Χαμένου Παραδείσου΄΄ θα επιτρέψει σε μια νέα γενιά να μάθει περισσότερα για το παρελθόν της και θα της προσφέρει μία κλεφτή ματιά στην κοσμοπολίτικη αίγλη που κάποτε χαρακτήριζε τη Σμύρνη΄΄, γράφει στην καινούργια εισαγωγή του βιβλίου του ο Τζάιλς Μίλτον.
Θα ξεκινήσω λίγο ανορθόδοξα να μιλήσω για αυτό το βιβλίο, αλλά μία κριτική του Α.Βιστωνίτη στο ΄΄Βήμα της Κυριακής΄΄, το περιγράφει καλύτερα από κάθε τι άλλο.΄΄Ο Μίλτον είναι από τους επιτυχημένους συγγραφείς που δε γράφουν βιβλία μυθοπλασίας αλλά αναπλάθουν την Ιστορία.Το βιβλίο του είναι παραστατικό και η αφήγησή του κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον΄΄.
Το βιβλίο ξεκινά την ημέρα που μπαίνει στη Σμύρνη το Τουρκικό ιππικό, στις 9 Σεπτεμβρίου 1922. Όσα συνέβησαν τις δύο εβδομάδες που ακολούθησαν λογίζονται αναμφίβολα ως μία από τις πλέον συγκλονιστικές ανθρώπινες τραγωδίες του εικοστού αιώνα. Αθώοι άμαχοι-άνδρες, γυναίκες και παιδιά -από πολλές διαφορετικές εθνότητες-βρέθηκαν στο επίκεντρο μιας ανθρωπιστικής καταστροφής τέτοιας κλίμακας που ο κόσμος δεν είχε ξαναδεί. Ολόκληρος ο πληθυσμός της πόλης έπεσε θύμα μιας παράτολμης αντίληψης περί εξωτερικής πολιτικής, που είχε οδηγήσει στον όλεθρο και τη συμφορά. Ο Αμερικανός πρόξενος Τζόρτζ Χάμιλτον υπήρξε μάρτυρας τόσο φρικτών σκηνών, ώστε θα τις θυμόταν σε όλη του τη ζωή. ”Ένα από τα δυνατότερα αισθήματα που πήρα μαζί μου από τη Σμύρνη΄΄ γράφει ΄΄ήταν το αίσθημα της ντροπής γιατί ανήκα στο ανθρώπινο είδος΄΄.
Οι New York Times το έθεσαν πιο λακωνικά.΄΄Η Σμύρνη σβήστηκε από το χάρτη΄΄ ήταν ο τίτλος τους. Δεν επρόκειτο για υπερβολή, ήταν μια τολμηρή απεικόνιση της κατάστασης.
Οι εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες γαντζώθηκαν απελπισμένα από την ελπίδα πως οι δυτικές κυβερνήσεις, που είχαν κάνει τόσα πολλά για να κλιμακώσουν την κρίση, θα έσπευδαν τώρα να τους σώσουν. Αλλά οι συγκεκριμένες κυβερνήσεις επέδειξαν πρωτοφανή αναλγησία ακόμα και για τους ίδιους τους υπηκόους τους, προτιμώντας να εγκαταλείψουν τους πρόσφυγες στη μοίρα τους, παρά να θέσουν σε κίνδυνο την ευκαιρία να συνάψουν ευνοϊκές συμφωνίες με το νικηφόρο τουρκικό καθεστώς.
Μέσα από τον πόνο και τη δυστυχία αναδείχθηκαν πράξεις υπέρτατου ηρωισμού-άνδρες και γυναίκες εξέθεσαν σε κίνδυνο τις ζωές τους για να σώσουν τους ανίσχυρους που είχαν παγιδευτεί στον εφιάλτη. Ένα από αυτά τα άτομα έθεσε σε εφαρμογή ένα σχέδιο που διεκδικεί τον τίτλο της πιο εξωφρενικής επιχείρησης διάσωσης της σύγχρονης ιστορίας. Όμως φαινόταν εξαιρετικά απίθανο ότι ο άνθρωπος αυτός θα μπορούσε να σώσει τα τεράστια πλήθη προτού τα καταπιεί η συμφορά. Κανείς δεν ήταν σε θέση να αποτρέψει την ακόμη μεγαλύτερη κρίση που ακολούθησε την καταστροφή της Σμύρνης. Σχεδόν δύο εκατομμύρια άνθρωποι εγκλωβίστηκαν σε μια καταστροφή επικών διαστάσεων-μια κρίση η οποία συγκλόνισε Ευρώπη και Αμερική, επιφέροντας την πτώση δύο κυβερνήσεων. Την ώρα που οικογένειες εκδιώκονταν βίαια από τις πατρογονικές τους εστίες-και δύο χιλιάδες χρόνια χριστιανικού πολιτισμού στην Μικρά Ασία γνώριζαν βίαιο τέλος-μια δραστήρια νέα χώρα γεννιόταν. Από τις στάχτες της Σμύρνης ξεπήδησε η σύγχρονη τουρκική δημοκρατία του Κεμάλ Ατατούρκ΄΄.
Κάπως έτσι αρχίζει το βιβλίο του ο Τζάιλς Μίλτον. Που βασίζεται στην ιστορία και σε ανέκδοτα γράμματα και ημερολόγια των Λεβαντίνων της Σμύρνης. Που ήταν οι μεγάλες οικογένειες της Σμύρνης, οι οικογένειες που κρατούσαν στα χέρια τους την οικονομική ζωή της Σμύρνης. Αυτοί είναι ουσιαστικά και οι ήρωες του βιβλίου. Μέσα από τα περιστατικά της ζωής τους, από την εποχή που τίποτα δεν μαρτυρούσε που θα έφταναν τα πράγματα,μέχρι το τέλος. Μέχρι την καταστροφή.
Ευτυχώς που ο Τζάιλς Μίλτον δεν είναι Έλληνας. Γι΄αυτό κανείς δεν μπορεί να τον κατηγορήσει για υποκειμενικό παρατηρητή. Οι περιγραφές του ξεπερνούν πολλές λογοτεχνικές ΄΄πένες΄΄ και η οικονομική του ανάλυση εξηγεί πολλά από τα αίτια της καταστροφής.
Ο ΄΄Χαμένος Παράδεισος΄΄ είναι ένα μνημειώδες βιβλίο. Οφείλουν να το διαβάσουν όσοι θέλουν-επιτέλους- να καταλάβουν το ΄΄πως΄΄ και το ΄΄γιατί΄΄ έγινε η καταστροφή της Σμύρνης. Εξηγεί πολύ καλά ακόμα και τον δικό μας διχασμό. Δεν είναι τυχαίες οι κριτικές που πήρε από τα πιο σημαντικά έντυπα του πλανήτη.
΄΄Ο Μίλτον έχει γράψει ένα αξιομνημόνευτο βιβλίο. Όπως δείχνει, μετά το 1922 δημιουργήθηκε ένα σχετικά ομοιογενές τουρκικό κράτος, αλλά το κόστος ήταν αφάνταστο, μια από τις πιο τρομερές καταστροφές του 20ου αιώνα”, έγραψαν οι Sunday Times. Kαι ΄΄Η συναρπαστική καταγραφή των γεγονότων για την καταστροφή της Σμύρνης βασίζεται σε ανέκδοτα γράμματα και ημερολόγια. Οι μαρτυρίες της σφαγής κάνουν το στομάχι σου να σφίγγεται καθώς διαβάζεις΄΄, έγραψε ο Independent.
O Mίλτον έγραψε ένα βιβλίο που πρέπει να το διαβάσει ο καθένας μας, για να καταλάβει πόσα επικίνδυνα παιχνίδια παίζουν στο όνομα κάθε τύπου εθνικισμού. Στην Σμύρνη κατοικούσαν Έλληνες, που αγγίζοντας τις τριακόσιες είκοσι χιλιάδες ψυχές, κυριαρχούσαν. Αλλά έμεναν και Αρμένιοι, Εβραίοι, Αμερικανοί, Γάλλοι και βέβαια Τούρκοι. Μια κοσμοπολίτικη πόλη με μεγάλες κοινότητες που ζούσαν αρμονικά μαζί.
Πέρα από την αντικειμενική παράθεση των πολιτικών γεγονότων που οδήγησαν στην καταστροφή, οι περιγραφές του είναι ασύλληπτες. Κάποια στιγμή, νόμιζα πως βρέθηκα κι εγώ στην αποβάθρα της Σμύρνης ενώ οι φλόγες από την πόλη που καιγόταν πλησίαζαν.
΄΄Ο Τζόν Κλέιτον ξαφνικά συνειδητοποίησε ότι δεν μπορούσε πλέον να συντάσσει το είδος των ανταποκρίσεων που περίμενε από αυτόν ο ναύαρχος Μαρκ Μπρίστολ. Η κλίμακα της καταστροφής ήταν τέτοια που ο δημοσιογράφος από το Σικάγο επιτέλους αναγκάστηκε να ομολογήσει την αλήθεια για όσα συνέβησαν στη Σμύρνη. ΄΄Είναι αδύνατον να υπολογιστεί η απώλεια σε ανθρώπινες ζωές΄΄ γράφει. ΄΄Οι δρόμοι είναι διάσπαρτοι με πτώματα...εκτός απο τη βρώμικη τουρκική συνοικία, η υπόλοιπη Σμύρνη έχει πάψει να υπάρχει...το πρόβλημα των μειονοτήτων έχει λυθεί δια παντός΄΄. Και πρόσθεσε μια πρόταση που θα προκαλούσε εγγυημένα την οργή του ναυάρχου Μπρίστολ: ΄΄Καμία αμφιβολία δεν υπάρχει σχετικά με την προέλευση της πυρκαγιάς...τη φωτιά έβαλαν άνδρες του τακτικού τουρκικού στρατού΄΄.Η περιγραφή του Γουόρντ Πράις για την Daily Mail που συντάχθηκε τις πρώτες πρωινές ώρες ήταν ακόμη πιο γλαφυρή:΄΄Η Σμύρνη,κυριολεκτικά αφανίστηκε από μιά γιγάντια φωτιά...χωρίς υπερβολή, το σημερινό ολοκαύτωμα είναι μία από τις μεγαλύτερες πυρκαγιές στην ιστορία του κόσμου. Η καταστροφή είναι ανυπολόγιστη και υπάρχουν μεγάλες απώλειες ανθρώπινων ζωών ανάμεσα στον αυτόχθονα πληθυσμό.....πολλές χιλιάδες πρόσφυγες είναι συγκεντρωμένοι στη στενή προκυμαία, εγκλωβισμένοι ανάμεσα στην προέλαση της πύρινης λαίλαπας πίσω τους και τα βαθιά νερά μπροστά τους, ενω ακούγονται διαρκώς τέτοια έξαλλα ουρλιαχτά ανείπωτου τρόμου, που μπορεί κανείς να τα αντιληφθεί από χιλιόμετρα...φανταστείτε μια συνεχή προβολή γιγάντιων πυρωμένων μπαλονιών σε έναν κατακόκκινο ουρανό, φλεγόμενες πετρελαιοκηλίδες στα νερά του Αιγαίου, την ατμόσφαιρα γεμάτη από μια εμετική οσμή, ενώ καψαλισμένα σύννεφα, κάρβουνα και σπίθες πλέουν μπροστά μας- και τότε δεν έχετε παρά μιά ελάχιστη απεικόνιση της αποτρόπαιας και μεγαλειώδους καταστροφής που παρακολουθούμε΄΄.
Από το κατάστρωμα του ΄΄Σίμπσον΄΄, ο Τζόρτζ Χόρτον είδε για τελευταία φορά την πόλη, καθώς το πολεμικό πλοίο γλυστρούσε αργά έξω από τον κόλπο. ΄΄Καθώς το καταδρομικό μας απομακρυνόταν από την τρομακτική σκηνή και έπεφτε το σκοτάδι, οι φλόγες που μαίνονταν τώρα σε μιά τεράστια έκταση γίνονταν όλο και πιό λαμπερές, παρουσιάζοντας μιά σκηνή απαίσιας και παράξενης ομορφιάς.....δεν έλειπε τίποτε από την ωμότητα, την αγριότητα, την ακολασία και όλη εκείνη τη μανία του ανθρώπινου πάθους που, όταν τους δοθεί η ευκαιρία, υποβιβάζουν το ανθρώπινο γένος σε ένα επίπεδο κατώτερο κι από του αγριότερου και αχρειότερου κτήνους....Ενα απο τα δυνατότερα αισθήματα που πήρα μαζί μου από τη Σμύρνη ήταν το αίσθημα της ντροπής γιατί ανήκα στο ανθρώπινο γένος΄΄.
Στην εποχή μας, φέτος που συμπληρώνονται 100 χρόνια από την Μικρασιατική καταστροφή, και τα τύμπανα του πολέμου έχουν αρχίσει πάλι να χτυπάνε, η ανάγνωση αυτού του βιβλίου μοιάζει αναγκαία. Γιατί, λαός που δεν γνωρίζει την ιστορία του,, δεν έχει μέλλον.
