«Η κοσμογονία του Μίκη Θεοδωράκη»
Ο Μίκης Θεοδωράκης είναι ένα φαινόμενο στα μουσικά μας πράγματα. Είναι ο άνθρωπος που άλλαξε την ιστορία του ελληνικού τραγουδιού και γενικότερα του πολιτισμού μας. Εμφανίζεται σε μια δεδομένη μουσική στιγμή και δημιουργεί μια κοσμογονία. Μια μουσική κοσμογονία που ξεσηκώνει θύελλα αντιδράσεων από τους διανοούμενους εκείνης της εποχής και παράλληλα βρίσκει πλατιά απήχηση στα λαϊκά στρώματα, στους απλούς ανθρώπους.
Ποιο ήταν αυτό το στοιχείο το καινούριο, το ακατανόητο, που έφερε με τη μουσική του, ώστε να προκαλέσει την αντινομία μεταξύ λαού (παραδοχή!) και πνευματικής ηγεσίας (άρνηση); Τα υλικά του είναι νόμιμα, γνωστά και παμπάλαια. Βυζαντινή μουσική, δημοτικό τραγούδι και λαϊκό τραγούδι. Το καινούριο ήταν η ψυχή του Μίκη, η ψυχή του δημιουργού.
Ο Ντοστογιέφσκι γράφει: «Στην τέχνη δεν γίνονται άλματα, γίνονται βήματα». Αυτό είναι αλήθεια. Ο Θεοδωράκης υπήρξε η λαμπρή εξαίρεση. Έκανε το μεγάλο άλμα και πέτυχε να δώσει ταυτότητα και όραμα στον Ελληνισμό.
Όταν πρωτάκουσα τον «Επιτάφιο» με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, ένιωσα αυτή την κοσμογονία που ανέφερα. Είχα την αίσθηση ότι άκουγα κάτι πολύ γνωστό και από την άλλη κάτι πολύ καινούριο. Ένα έργο εκπληκτικά πρωτότυπο. Για μένα, πρωτοτυπία είναι να μοιάζεις με όλους τους άλλους και ταυτόχρονα να είσαι ο εαυτός σου.
Νομίζω πως δικαιολογημένα θεωρώ τον εαυτό μου- μαζί και με άλλους – μαθητή του. Ο Θεοδωράκης μέσα από την παράδοση ανέδειξε το πνευματικό και καλλιτεχνικό του πρόσωπο. Εδώ μπαίνουμε στη βαθύτερη ουσία της τέχνης. Στο θαύμα της δημιουργίας.
Η παράδοση, η κάθε παράδοση είναι ισχυρή και υπάρχει μεγάλος κίνδυνος αντί να την αφομοιώσεις να σε αφομοιώσει. Από τους 100 που θα κάνουν κατάδυση στην παράδοση, ένας το πολύ δύο ξανάρχονται στην επιφάνεια. Οι άλλοι χάνονται ή γυρίζουν με άδεια χέρια. Ο Μίκης Θεοδωράκης έκανε την κατάδυση και τη σύνδεση με την παράδοση και μας χάρισε ένα περιβόλι με τριαντάφυλλα. Η Ελλάδα του χρωστάει πολλά.
Σταύρος Κουγιουμτζής
Λόγια του Σταύρου Κουγιουμτζή για τον Μίκη Θεοδωράκη, μέσα από το βιβλίο του Γιώργου Λογοθέτη «Μίκης Θεοδωράκης – Θρησκεία μου είναι η Ελλάδα». (1)
Αν και δεν είχαν στενές προσωπικές σχέσεις, ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Σταύρος Κουγιουμτζής συνδέονταν με βαθιά αλληλοεκτίμηση. Ο ένας θαύμαζε το έργο του άλλου, ενώ ο Κουγιουμτζής, όπως διαβάσατε παραπάνω, θεωρούσε τον Μίκη δάσκαλό του.
Πρωτοσυναντήθηκαν, έμμεσα, στις 2 Ιουλίου 1961, στο 3ο Φεστιβάλ Ελαφρού Τραγουδιού στο θερινό νυχτερινό κέντρο «Αθηναία». Σε αυτό το φεστιβάλ, όπου ο Μίκης απέσπασε το πρώτο βραβείο με το τραγούδι «Απαγωγή» και ερμηνεύτρια τη Μαίρη Λίντα, πήρε μέρος και ο Σταύρος Κουγιουμτζής με το «Περιστεράκι» που τραγούδησε η Ζωή Κουρούκλη. Δεν συνάντησε όμως δια ζώσης τον Μίκη, αφού ο κανονισμός του φεστιβάλ απαιτούσε «μαύρο επίσημο ένδυμα», κάτι που ο Κουγιουμτζής, για οικονομικούς λόγους, δεν διέθετε κι έτσι αναγκάστηκε να δει την εκδήλωση και να ακούσει το τραγούδι του έξω από τον φράχτη του κέντρου.
Σε συνεντεύξεις του ο Σταύρος Κουγιουμτζής είχε δηλώσει, πως η ακρόαση, εκείνη την εποχή, του «Μάνα μου και Παναγιά» του Μίκη Θεοδωράκη και του Τάσου Λειβαδίτη με τη φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση, τον επηρέασε βαθιά και τον οδήγησε στη σύνθεση του τραγουδιού του «Αν δεις στον ύπνο σου ερημιά».
Στο πλαίσιο της συνέντευξης που μου παραχώρησε τον Νοέμβρη του 2007, ο Μίκης Θεοδωράκης είπε δυο λόγια για τον Σταύρο Κουγιουμτζή:
-Στη δεκαετία του ’60 και μετά την είσοδό σας στο ελληνικό τραγούδι, εμφανίστηκαν αρκετοί σπουδαίοι συνθέτες, που ακολούθησαν το δρόμο σας. Οι «επίγονοί» σας. Ο Σταύρος Ξαρχάκος, ο Μάνος Λοΐζος, ο Δήμος Μούτσης, ο Γιάννης Μαρκόπουλος, ο Σταύρος Κουγιουμτζής και άλλοι. Κάποιοι, όπως ο Κουγιουμτζής, είχαν δηλώσει ανοιχτά, ότι είχαν επηρεαστεί από τη μουσική σας… Κάποιοι το απέφυγαν…Θα ήθελα να ρωτήσω τη γνώμη σας για έναν από τους πιο σημαντικούς δημιουργούς, ο οποίος τυχαίνει να έχει γεννηθεί στη Θεσσαλονίκη, ενώ από το 1988 ως το τέλος της ζωής του, το 2005, ζούσε στην Καλαμαριά. Τον Σταύρο Κουγιουμτζή. Είχατε γνωριστεί; Είχατε συνεργαστεί ποτέ;
-Εκτιμούσα και αγαπούσα τον ίδιο και το έργο του πάρα πολύ. Βλέπετε, η πιο δημιουργική του περίοδος συνέπεσε με την εποχή που ήμουν εξόριστος και αμέσως μετά που με είχαν ζαλίσει με την στάση τους οι κάθε είδους αντίπαλοι μετά την πτώση της Χούντας. Δύσκολα και άσχημα χρόνια για μένα. Είμαι πάντως ευτυχής, γιατί πριν μας φύγει, ζήσαμε λίγες μέρες μαζί, στο ίδιο ξενοδοχείο στην Ναύπακτο, με την ευκαιρία του Χορωδιακού Φεστιβάλ που γίνεται εκεί κάθε δύο χρόνια. Ήταν ένας άνθρωπος ευγενής, γλυκός, καλλιεργημένος, σεμνός, με πραγματικό, γνήσιο ταλέντο. Ένας γεννημένος μελωδός, που πλούτισε την ελληνική μουσική. (2)
Εκτός από τη συνάντησή τους στο Χορωδιακό Φεστιβάλ Ναυπάκτου, απ’όπου προέρχεται η προηγούμενη φωτογραφία, ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Σταύρος Κουγιουμτζής συναντήθηκαν στο Πανόραμα της Θεσσαλονίκης, τον Μάρτη του 1998, σε εκδήλωση που διοργάνωσε προς τιμήν του Θεοδωράκη ο Δήμος Πανοράματος.
Τα επόμενα φωτογραφικά στιγμιότυπα είναι από τη συγκεκριμένη εκδήλωση και μαζί με τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Σταύρο Κουγιουμτζή εμφανίζεται και ο τότε Δήμαρχος Πανοράματος και προσωπικός φίλος του Κουγιουμτζή Γιώργος Κεδίκογλου.
Στην ίδια επίσκεψη στη Θεσσαλονίκη και σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο Ευρωπαϊκό Βαλκανικό Κέντρο Νεολαίας του Δήμου Καλαμαριάς, μετά από ομόφωνη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου, ο αείμνηστος Δήμαρχος Θρασύβουλος Λαζαρίδης ανακήρυξε τον Μίκη Θεοδωράκη, Επίτιμο Δημότη Καλαμαριάς.
Ένα ακόμη κείμενο του Μίκη Θεοδωράκη για τον Σταύρο Κουγιουμτζή φιλοξενήθηκε στις σελίδες του βιβλίου «Σταύρος Κουγιουμτζής – Χρόνια σαν βροχή»:
Αντίθετα με τους υπόλοιπους νέους τραγουδοποιούς της δεκαετίας του ’60 που γνώρισα καλά, εξ απαλών ονύχων ο Σταύρος Κουγιουμτζής ξεπετάχτηκε και αμέσως έλαμψε σε μια εποχή που το έργο μου είχε απαγορευτεί κι εγώ από φυλακή σε εξορία είχα αναγκαστικά καταδικαστεί να ζω έξω και μακριά απ’ την Ελλάδα.
Όταν μετά το 1974 επέστρεψα στην πατρίδα, δεν γνώριζα καν την ύπαρξή του, ώσπου ξεχωρίζοντας κάποια τραγούδια ομολογώ ότι εντυπωσιάστηκα. Η επιλογή των στίχων, η προσωπικότητα και η ωραιότητα των μελωδιών, η λιτότητα της ενορχήστρωσης και ο τρόπος εκτέλεσης από τους τραγουδιστές με έκαναν τελικά να αισθανθώ υπερήφανος, γιατί βρέθηκε κάποιος τόσο σοβαρός και προικισμένος τραγουδοποιός να συνεχίζει και να πλουτίζει με το ξεχωριστό, προσωπικό του ύφος τον δρόμο του έντεχνου – λαϊκού τραγουδιού, που είχε ως κύριο γνώρισμά του την υψηλή ποιότητα των ποιητικών κειμένων σε συνδυασμό με την πρωτοτυπία των μελωδιών, με τη σφραγίδα συγχρόνως εκείνου που λέμε «λαϊκό», δηλαδή την αποδοχή τους από τα πλατιά στρώματα του λαού μας. Κι αυτό γιατί ο λαός μας αναγνώριζε μέσα στα έργα αυτά στοιχεία του ίδιου του εαυτού του.
Στη συνέχεια, ακούγοντας ένα μεγάλο μέρος των τραγουδιών του, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι ο Κουγιουμτζής κατέχει μια εντελώς ξεχωριστή θέση στο στερέωμα του ελληνικού τραγουδιού κι ακόμα θα πρέπει να πω ότι ορισμένα τραγούδια του μπορεί να θεωρηθούν ως πρότυπα, ως αρχέτυπα αυτού του τόσο δύσκολου συνδυασμού: να μπορείς να συγκινήσεις τον απλό άνθρωπο και παράλληλα αν διατηρείς ένα υψηλό επίπεδο ποιητικής και μουσικής έκφρασης.
Αυτή, εξάλλου, υπήρξε και παραμένει η μοναδικότητα του σύγχρονου ελληνικού τραγουδιού. Μια πνευματική κατάκτηση και συγχρόνως ένα σπάνιο δώρο προς τον λαό μας, που το αγκάλιασε με αγάπη και το έκανε κτήμα του.
Ο Σταύρος Κουγιουμτζής θα πρέπει να είναι ευτυχής και υπερήφανος, γιατί τα έργα του αποτελούν προϊόν μεγάλης ψυχικής, πνευματικής και φυσικά μουσικής ωριμότητας και παράλληλα έχουν πάρει μόνιμα θέση στο πιο πολύτιμο και στο πιο υψηλό «πρυτανείο» της τέχνης: στην καρδιά ενός ολόκληρου λαού. (3)
Πηγές: 1) Γιώργος Λογοθέτης «Μίκης Θεοδωράκης -Θρησκεία μου είναι η Ελλάδα» («Άγκυρα», 2004)
2) Συνέντευξη του Μίκη Θεοδωράκη στον Θανάση Γιώγλου για το περιοδικό «Πολίτης Κ» του Δήμου Καλαμαριάς (Απρίλιος 2008).
3) Σταύρος Κουγιουμτζής «Χρόνια σαν βροχή» («Ιανός ο μελωδός», 2005)
Ο Μίκης Θεοδωράκης είναι ένα φαινόμενο στα μουσικά μας πράγματα. Είναι ο άνθρωπος που άλλαξε την ιστορία του ελληνικού τραγουδιού και γενικότερα του πολιτισμού μας. Εμφανίζεται σε μια δεδομένη μουσική στιγμή και δημιουργεί μια κοσμογονία. Μια μουσική κοσμογονία που ξεσηκώνει θύελλα αντιδράσεων από τους διανοούμενους εκείνης της εποχής και παράλληλα βρίσκει πλατιά απήχηση στα λαϊκά στρώματα, στους απλούς ανθρώπους.
Ποιο ήταν αυτό το στοιχείο το καινούριο, το ακατανόητο, που έφερε με τη μουσική του, ώστε να προκαλέσει την αντινομία μεταξύ λαού (παραδοχή!) και πνευματικής ηγεσίας (άρνηση); Τα υλικά του είναι νόμιμα, γνωστά και παμπάλαια. Βυζαντινή μουσική, δημοτικό τραγούδι και λαϊκό τραγούδι. Το καινούριο ήταν η ψυχή του Μίκη, η ψυχή του δημιουργού.
Ο Ντοστογιέφσκι γράφει: «Στην τέχνη δεν γίνονται άλματα, γίνονται βήματα». Αυτό είναι αλήθεια. Ο Θεοδωράκης υπήρξε η λαμπρή εξαίρεση. Έκανε το μεγάλο άλμα και πέτυχε να δώσει ταυτότητα και όραμα στον Ελληνισμό.
Όταν πρωτάκουσα τον «Επιτάφιο» με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, ένιωσα αυτή την κοσμογονία που ανέφερα. Είχα την αίσθηση ότι άκουγα κάτι πολύ γνωστό και από την άλλη κάτι πολύ καινούριο. Ένα έργο εκπληκτικά πρωτότυπο. Για μένα, πρωτοτυπία είναι να μοιάζεις με όλους τους άλλους και ταυτόχρονα να είσαι ο εαυτός σου.
Νομίζω πως δικαιολογημένα θεωρώ τον εαυτό μου- μαζί και με άλλους – μαθητή του. Ο Θεοδωράκης μέσα από την παράδοση ανέδειξε το πνευματικό και καλλιτεχνικό του πρόσωπο. Εδώ μπαίνουμε στη βαθύτερη ουσία της τέχνης. Στο θαύμα της δημιουργίας.
Η παράδοση, η κάθε παράδοση είναι ισχυρή και υπάρχει μεγάλος κίνδυνος αντί να την αφομοιώσεις να σε αφομοιώσει. Από τους 100 που θα κάνουν κατάδυση στην παράδοση, ένας το πολύ δύο ξανάρχονται στην επιφάνεια. Οι άλλοι χάνονται ή γυρίζουν με άδεια χέρια. Ο Μίκης Θεοδωράκης έκανε την κατάδυση και τη σύνδεση με την παράδοση και μας χάρισε ένα περιβόλι με τριαντάφυλλα. Η Ελλάδα του χρωστάει πολλά.
Σταύρος Κουγιουμτζής
Λόγια του Σταύρου Κουγιουμτζή για τον Μίκη Θεοδωράκη, μέσα από το βιβλίο του Γιώργου Λογοθέτη «Μίκης Θεοδωράκης – Θρησκεία μου είναι η Ελλάδα». (1)
Αν και δεν είχαν στενές προσωπικές σχέσεις, ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Σταύρος Κουγιουμτζής συνδέονταν με βαθιά αλληλοεκτίμηση. Ο ένας θαύμαζε το έργο του άλλου, ενώ ο Κουγιουμτζής, όπως διαβάσατε παραπάνω, θεωρούσε τον Μίκη δάσκαλό του.
Πρωτοσυναντήθηκαν, έμμεσα, στις 2 Ιουλίου 1961, στο 3ο Φεστιβάλ Ελαφρού Τραγουδιού στο θερινό νυχτερινό κέντρο «Αθηναία». Σε αυτό το φεστιβάλ, όπου ο Μίκης απέσπασε το πρώτο βραβείο με το τραγούδι «Απαγωγή» και ερμηνεύτρια τη Μαίρη Λίντα, πήρε μέρος και ο Σταύρος Κουγιουμτζής με το «Περιστεράκι» που τραγούδησε η Ζωή Κουρούκλη. Δεν συνάντησε όμως δια ζώσης τον Μίκη, αφού ο κανονισμός του φεστιβάλ απαιτούσε «μαύρο επίσημο ένδυμα», κάτι που ο Κουγιουμτζής, για οικονομικούς λόγους, δεν διέθετε κι έτσι αναγκάστηκε να δει την εκδήλωση και να ακούσει το τραγούδι του έξω από τον φράχτη του κέντρου.
Σε συνεντεύξεις του ο Σταύρος Κουγιουμτζής είχε δηλώσει, πως η ακρόαση, εκείνη την εποχή, του «Μάνα μου και Παναγιά» του Μίκη Θεοδωράκη και του Τάσου Λειβαδίτη με τη φωνή του Γρηγόρη Μπιθικώτση, τον επηρέασε βαθιά και τον οδήγησε στη σύνθεση του τραγουδιού του «Αν δεις στον ύπνο σου ερημιά».
Στο πλαίσιο της συνέντευξης που μου παραχώρησε τον Νοέμβρη του 2007, ο Μίκης Θεοδωράκης είπε δυο λόγια για τον Σταύρο Κουγιουμτζή:
-Στη δεκαετία του ’60 και μετά την είσοδό σας στο ελληνικό τραγούδι, εμφανίστηκαν αρκετοί σπουδαίοι συνθέτες, που ακολούθησαν το δρόμο σας. Οι «επίγονοί» σας. Ο Σταύρος Ξαρχάκος, ο Μάνος Λοΐζος, ο Δήμος Μούτσης, ο Γιάννης Μαρκόπουλος, ο Σταύρος Κουγιουμτζής και άλλοι. Κάποιοι, όπως ο Κουγιουμτζής, είχαν δηλώσει ανοιχτά, ότι είχαν επηρεαστεί από τη μουσική σας… Κάποιοι το απέφυγαν…Θα ήθελα να ρωτήσω τη γνώμη σας για έναν από τους πιο σημαντικούς δημιουργούς, ο οποίος τυχαίνει να έχει γεννηθεί στη Θεσσαλονίκη, ενώ από το 1988 ως το τέλος της ζωής του, το 2005, ζούσε στην Καλαμαριά. Τον Σταύρο Κουγιουμτζή. Είχατε γνωριστεί; Είχατε συνεργαστεί ποτέ;
-Εκτιμούσα και αγαπούσα τον ίδιο και το έργο του πάρα πολύ. Βλέπετε, η πιο δημιουργική του περίοδος συνέπεσε με την εποχή που ήμουν εξόριστος και αμέσως μετά που με είχαν ζαλίσει με την στάση τους οι κάθε είδους αντίπαλοι μετά την πτώση της Χούντας. Δύσκολα και άσχημα χρόνια για μένα. Είμαι πάντως ευτυχής, γιατί πριν μας φύγει, ζήσαμε λίγες μέρες μαζί, στο ίδιο ξενοδοχείο στην Ναύπακτο, με την ευκαιρία του Χορωδιακού Φεστιβάλ που γίνεται εκεί κάθε δύο χρόνια. Ήταν ένας άνθρωπος ευγενής, γλυκός, καλλιεργημένος, σεμνός, με πραγματικό, γνήσιο ταλέντο. Ένας γεννημένος μελωδός, που πλούτισε την ελληνική μουσική. (2)
Εκτός από τη συνάντησή τους στο Χορωδιακό Φεστιβάλ Ναυπάκτου, απ’όπου προέρχεται η προηγούμενη φωτογραφία, ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Σταύρος Κουγιουμτζής συναντήθηκαν στο Πανόραμα της Θεσσαλονίκης, τον Μάρτη του 1998, σε εκδήλωση που διοργάνωσε προς τιμήν του Θεοδωράκη ο Δήμος Πανοράματος.
Τα επόμενα φωτογραφικά στιγμιότυπα είναι από τη συγκεκριμένη εκδήλωση και μαζί με τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Σταύρο Κουγιουμτζή εμφανίζεται και ο τότε Δήμαρχος Πανοράματος και προσωπικός φίλος του Κουγιουμτζή Γιώργος Κεδίκογλου.
Στην ίδια επίσκεψη στη Θεσσαλονίκη και σε εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στο Ευρωπαϊκό Βαλκανικό Κέντρο Νεολαίας του Δήμου Καλαμαριάς, μετά από ομόφωνη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου, ο αείμνηστος Δήμαρχος Θρασύβουλος Λαζαρίδης ανακήρυξε τον Μίκη Θεοδωράκη, Επίτιμο Δημότη Καλαμαριάς.
Ένα ακόμη κείμενο του Μίκη Θεοδωράκη για τον Σταύρο Κουγιουμτζή φιλοξενήθηκε στις σελίδες του βιβλίου «Σταύρος Κουγιουμτζής – Χρόνια σαν βροχή»:
Αντίθετα με τους υπόλοιπους νέους τραγουδοποιούς της δεκαετίας του ’60 που γνώρισα καλά, εξ απαλών ονύχων ο Σταύρος Κουγιουμτζής ξεπετάχτηκε και αμέσως έλαμψε σε μια εποχή που το έργο μου είχε απαγορευτεί κι εγώ από φυλακή σε εξορία είχα αναγκαστικά καταδικαστεί να ζω έξω και μακριά απ’ την Ελλάδα.
Όταν μετά το 1974 επέστρεψα στην πατρίδα, δεν γνώριζα καν την ύπαρξή του, ώσπου ξεχωρίζοντας κάποια τραγούδια ομολογώ ότι εντυπωσιάστηκα. Η επιλογή των στίχων, η προσωπικότητα και η ωραιότητα των μελωδιών, η λιτότητα της ενορχήστρωσης και ο τρόπος εκτέλεσης από τους τραγουδιστές με έκαναν τελικά να αισθανθώ υπερήφανος, γιατί βρέθηκε κάποιος τόσο σοβαρός και προικισμένος τραγουδοποιός να συνεχίζει και να πλουτίζει με το ξεχωριστό, προσωπικό του ύφος τον δρόμο του έντεχνου – λαϊκού τραγουδιού, που είχε ως κύριο γνώρισμά του την υψηλή ποιότητα των ποιητικών κειμένων σε συνδυασμό με την πρωτοτυπία των μελωδιών, με τη σφραγίδα συγχρόνως εκείνου που λέμε «λαϊκό», δηλαδή την αποδοχή τους από τα πλατιά στρώματα του λαού μας. Κι αυτό γιατί ο λαός μας αναγνώριζε μέσα στα έργα αυτά στοιχεία του ίδιου του εαυτού του.
Στη συνέχεια, ακούγοντας ένα μεγάλο μέρος των τραγουδιών του, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι ο Κουγιουμτζής κατέχει μια εντελώς ξεχωριστή θέση στο στερέωμα του ελληνικού τραγουδιού κι ακόμα θα πρέπει να πω ότι ορισμένα τραγούδια του μπορεί να θεωρηθούν ως πρότυπα, ως αρχέτυπα αυτού του τόσο δύσκολου συνδυασμού: να μπορείς να συγκινήσεις τον απλό άνθρωπο και παράλληλα αν διατηρείς ένα υψηλό επίπεδο ποιητικής και μουσικής έκφρασης.
Αυτή, εξάλλου, υπήρξε και παραμένει η μοναδικότητα του σύγχρονου ελληνικού τραγουδιού. Μια πνευματική κατάκτηση και συγχρόνως ένα σπάνιο δώρο προς τον λαό μας, που το αγκάλιασε με αγάπη και το έκανε κτήμα του.
Ο Σταύρος Κουγιουμτζής θα πρέπει να είναι ευτυχής και υπερήφανος, γιατί τα έργα του αποτελούν προϊόν μεγάλης ψυχικής, πνευματικής και φυσικά μουσικής ωριμότητας και παράλληλα έχουν πάρει μόνιμα θέση στο πιο πολύτιμο και στο πιο υψηλό «πρυτανείο» της τέχνης: στην καρδιά ενός ολόκληρου λαού. (3)
Πηγές: 1) Γιώργος Λογοθέτης «Μίκης Θεοδωράκης -Θρησκεία μου είναι η Ελλάδα» («Άγκυρα», 2004)
2) Συνέντευξη του Μίκη Θεοδωράκη στον Θανάση Γιώγλου για το περιοδικό «Πολίτης Κ» του Δήμου Καλαμαριάς (Απρίλιος 2008).
3) Σταύρος Κουγιουμτζής «Χρόνια σαν βροχή» («Ιανός ο μελωδός», 2005)
