Ιάκωβος Καμπανέλλης - «Ο Εχθρός Λαός»

Απ' το σαράντα τέσσερα κι από το γλυκοχάραμα
ο αδερφός τον αδερφό
με σύμβουλο ένα Bρετανό
ποτίζουν αίμα το στενό
με σύμβουλο ένα Bρετανό

Σαράντα έξι εγύρισε στο σβέρκο μας θρονιάστηκε
κι ο αδερφός τον αδερφό
με σύμβουλο παλατιανό
κανόνια σέρνουν στο βουνό
με σύμβουλο παλατιανό
Σαράντα εφτά κι ανάθεμα όλα δικά τους τα’ θελαν
κι αδερφός τον αδερφό
με σύμβουλο Αμερικανό
χορταίνει νιάτα το βουνό
με σύμβουλο Αμερικανό
Προδότες και δοσίλογοι όλοι καλοδεχούμενοι
πατριώτες και αγωνιστές
στον τοίχο και στις φυλακές
Νταχάου σε ελληνικό νησί
κι ένας σοφός υμνολογεί:

"Η Μακρόνησος είναι ο Παρθενών της συγχρόνου Ελλάδος"

Κι απ' τα πενήντα τέσσερα το μέλλον μας ανθόσπαρτο
το σύστημα έχει οργανωθεί
και ο λαός φακελωθεί
οι σύντροφοι εκτελεστεί
οι πλάκες έχουν πλυθεί
μα ένας σοφός ανησυχεί:

"Δεν έχω ανάγκη από ήρωες, θέλω Χίτες σκυλιά λυσσασμένα που να γαυγίζουν"

Στεριώνουνε την τάξη τους μένουν συναμεταξύ τους
παίρνουν το φόρο απ το φτωχό
τον κάνουν δάνειο κρατικό
κεφάλαιο εφοπλιστικό
κεφάλαιο βιομηχανικό
Ο πλούσιος πλουσιότερος και ο φτωχός φτωχότερος
η αγροτιά και η εργατιά
τον δρόμο παίρνουν του βοριά
για προκοπή στην ξενιτιά
κι ένας σοφός δοξολογά:

"Η μετανάστευσις είναι ευλογία δια τον τόπον"

Σαν Έλληνες περήφανοι σαν Ευρωπαίοι ελεύθεροι
σαν κράτος συνεταιρικό
στο ΝΑΤΟ μέλος εκλεκτό
απ ' τον προϋπολογισμό
το πιο μεγάλο μερτικό...
Το πιο μεγάλο μερτικό το δίνουμε για το στρατό
κι είμαστε κράτος δυνατό
σε εχθρούς και φίλους σεβαστό
κι ακούμε εκείνο το σοφό
να λέει σ’ ένα Αμερικανό:

"Κύριε Πρόεδρε της αμερικανικής βιομηχανίας ραπτομηχανών Σίγγερ: Ιδού ο στρατός σας"

Το σύστημα έχει οργανωθεί
και ο λαός φακελωθεί
οι σύντροφοι εκτελεστεί
οι πλάκες έχουνε πλυθεί...

Έχω την αίσθηση πως το 1993, ο Μιχάλης Γκανάς γράφοντας τους στίχους του τραγουδιού Να δεις τι σού ’χω για μετά, το οποίο μελοποίησε ο Λαυρέντης Μαχαιρίτσας και το τραγούδησε μαζί με τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου στο δίσκο Ρίξε Κόκκινο Στη Νύχτα, επηρεάστηκε και συνέχισε από το σημείο που σταμάτησε ο Ιάκωβος Καμπανέλλης… Και λυπάμαι πολύ που το συγκεκριμένο τραγούδι δεν ακούγεται πουθενά… Δεν αποτελεί καν επιλογή της ορχήστρας «Μίκης Θεοδωράκης».

 

Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο Μίκης Θεοδωράκης συνεργαζόταν με τον Ιάκωβο Καμπανέλλη. Η Γειτονιά Των Αγγέλων το 1963 και το Μαουτχάουζεν το 1966 ήταν δυο έργα ορόσημα τόσο για τους ίδιους όσο και για το ελληνικό τραγούδι. Το 1975 ξαναβρίσκονται για τις ανάγκες του θεατρικού έργου του Καμπανέλλη Ο Εχθρός Λαός, στο θέατρο «Αθήναιον» σε σκηνοθεσία Κώστα Καζάκου, σκηνικά-κοστούμια Αντώνη Κυριακούλη, μουσική διδασκαλία Βασίλη Τενίδη και κίνηση Κώστα Τσιάνου. Στην παράσταση τραγουδούσε ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου ενώ στο θίασο συμμετείχαν μεταξύ άλλων οι Τζένη Καρέζη, Κώστας Καζάκος, Λάζος Τερζανίδης, Βασίλης Κολοβός, Πάνος Μιχαλόπουλος, Σπύρος Καλογήρου, Κώστας Τσιάνος και πολλοί άλλοι… Και τι σύμπτωση! Την ώρα που ετοιμάζεται αυτό το κείμενο στο Β' πρόγραμμα ακούγεται μια παλιά συνέντευξη του Ιάκωβου Καμπανέλλη, στην οποία αναφέρεται στο συγκεκριμένο έργο, λέγοντας πως εκείνες οι ώρες ήταν ώρες χαράς για το λαό και πως σ’ αυτό το έργο, το μήνυμα ήταν λίγο-πολύ «Προσέξτε να μην πάθετε πάλι τα ίδια…» Έτσι ενώ ήταν ένα σημαντικό έργο δεν γνώρισε την ίδια αποδοχή με Το Μεγάλο Μας Τσίρκο.

Ο διπλός δίσκος που κυκλοφορεί τότε περιέχει οκτώ τραγούδια, στίχους του Καμπανέλλη και τέσσερα χορικά από την παράσταση:
1) Αρνιέμαι - Βασίλης Παπακωνσταντίνου, Χορωδία
2) O αδελφός τον αδελφό - Τζένη Καρέζη, Βασίλης Παπακωνσταντίνου, Χορωδία
3) Σωτήρη Πέτρουλα (στίχοι Μίκη Θεοδωράκη) Μίκης Θεοδωράκης
4) Λαχτάρησα μια χώρα - Τζένη Καρέζη, Χορωδία
5) Του χωρισμού - Βασίλης Παπακωνσταντίνου
6) Το συμβούλιο – Μίκης Θεοδωράκης
7) Ο εχθρός λαός – Βασίλης Παπακωνσταντίνου, Χορωδία
8) Αρνιέμαι – Βασίλης Παπακωνσταντίνου, Χορωδία
9) Χορός τραμπούκων – Α’ χορικό
10) Χορός τραμπούκων – Β’ χορικό
11) Χορός τραμπούκων – Γ’ χορικό
12) Χορός τραμπούκων – Δ’ χορικό

Την ορχήστρα διευθύνει ο Μίκης Θεοδωράκης ενώ συμμετέχει Μικρή Συμφωνική Ορχήστρα αποτελούμενη από τους Τάτση και Έρση Αποστολίδη στα βιολιά, Γιάννη Βατικιώτη και Γιώργο Πουμπουρίδη, βιόλες, Σωτήρη Ταχιάτη, τσέλο, Ανδρέα Ροδουσάκη, μπάσο, Γιάννη Ζουγανέλη, τούμπα, Σπύρο Ρέγγιο, φλάουτο, Τάσο Διακογιώργη, σαντούρι, Τάσο Κλαβανίδη και Σταύρο Βάγια, τρομπόνι, Βασίλη Τενίδη, κιθάρα, Νίκο Κορατζίνο, τύμπανα, Αλίκη Βατικιώτη, πιάνο και Γιώργο Λαυράνο στα κρουστά. Συμμετέχει επίσης χορωδία από το θίασο του θεάτρου. Η ηχογράφηση έγινε το 1975 από τον Στέλιο Γιαννακόπουλο στα studios της Columbia, η διεύθυνση παραγωγής από τον Αχιλλέα Θεοφίλου και ο συντονισμός από τον Γιώργο Λεφεντάριο (θυμάστε τη φωνή του τα κυριακάτικα πρωινά στα διαφημιστικά της Minos;)

 

Πολλά χρόνια αργότερα κυκλοφόρησε σε μονό cd αλλά και στη σειρά remasters του Μίκη Θεοδωράκη ενώ στην remastered έκδοση του cd Της Eξορίας με τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου υπάρχει, σαν bonus track, μια ανέκδοτη ηχογράφηση από το Αρνιέμαι, τελείως διαφορετική από τις δυο εκτελέσεις του Εχθρού λαού, την οποία τη χαρακτήριζα έως και rock.

Κλείνοντας και θέλοντας να δώσω μια ευρύτερη εικόνα τόσο της εποχής, όσο και του συγκεκριμένου έργου, δε νομίζω να υπάρχει καλύτερος τρόπος από το κείμενο της Έλενας Δ. Χατζηιωάννου, με τίτλο «Πολιτικοποιημένη εποχή ή πολιτικοποιημένοι άνθρωποι;» που βρίσκεται στη remastered έκδοση του cd (Minos-Emi 2006).

«1975. Η ελληνική ψυχή στην περιπετειώδη της πορεία, από τα μεταπολεμικά χρόνια ως την μεταπολίτευση. Η χαρά, η λύπη, οι απώλειες, οι προδοσίες, η ξενιτιά, οι αγώνες, η καπηλεία, οι σχέσεις, όλα αυτά που ορίζουν για δεκαετίες ολόκληρες τους ρυθμούς της ελληνικής ζωής, διατρέχουν σε ένα έργο μια εποχή, όπου η αγωνιστική αισιοδοξία ζυμώνεται με την αίσθηση της ελευθερίας. Όλα μπορούν να αντιμετωπισθούν, ανακεφαλαιώνοντας την ανάγκη μιας αυθεντικής μαρτυρίας για πρόσωπα και γεγονότα. Το θέατρο που καθρεφτίζει τον καιρό του, ανταποκρίνεται και επιστρατεύει τα όπλα του. Τη φαντασμαγορία της σκηνής, τη διαλεκτική του λόγου, τη δύναμη της μουσικής. Ο Μίκης Θεοδωράκης αποδέχεται την πρόταση της Τζένης Καρέζη, του Κώστα Καζάκου και του Ιάκωβου Καμπανέλλη για μια μουσική παράσταση, αμιγώς πολιτική. Συνθέτει στο Βραχάτι δώδεκα τραγούδια και χορικά. Το σπονδυλωτό έργο Ο ΕΧΘΡΟΣ ΛΑΟΣ γίνεται το γεγονός της χρονιάς.

 

Πολιτικοποιημένη εποχή ή πολιτικοποιημένοι άνθρωποι;
Το κοινό τρέχει στην παράσταση με την ενδόμυχη αναμονή της κάθαρσης. Να βιώσει την ελευθερία του. Να συναντηθεί με τον εαυτό του. Με τα αγαπημένα του φαντάσματα. Να ξορκίσει τους βρικόλακες ενός οικείου παρελθόντος. Να ονειρευτεί μια ζωή χωρίς φοβίες.

Νέοι και μεγαλύτεροι ταυτίζονται με συνθήκες ελευθερίας και το εμβληματικό τραγούδι του τίτλου γίνεται σύμβολο των μετά τη Χούντα ημερών. Άλλωστε, η κάθε εποχή διαμορφώνει τα σουξέ που της αξίζουν. Ένα απ’ αυτά είναι και το επαναστατικό Αρνιέμαι, που καταφέρνει και αυτονομείται. Ακούγεται από τα ραδιόφωνα και εκτός παράστασης δημιουργώντας μια δυνατή εικόνα των διαθέσεων. Είναι αποτέλεσμα μιας ποιητικής σχέσης, μιας σχέσης ανταλλαγής, που μέσα από τους μουσικούς δρόμους, τους δρόμους της γλώσσας και του ρυθμού, ρίχνει φως στις συνειδήσεις. Κι αυτό είναι το κέρδος. Πολιτικό, κοινωνικό, προσωπικό.

Η μουσική που έγραψε ο Μίκης Θεοδωράκης για το θεατρικό έργο του Καμπανέλλη, ακολουθώντας την δραματουργική ανέλιξη της ιστορίας, λειτουργεί συμπληρωματικά, σχολαστικά και αντιστικτικά. Οι τραγουδιστές (Βασίλης Παπακωνσταντίνου, Τζένη Καρέζη) τραγουδούν άλλοτε μέσα στα επεισόδια, άλλοτε στα φλας μπακ των ταμπλώ βιβάν, ενώ τους περιβάλλει χορός.

 

Η φωνή του Βασίλη Παπακωνσταντίνου, με εύρος και ιδιοσυγκρασιακές αρετές, ακούγεται στα πιο επικά και γι’ αυτό συλλογικά τραγούδια: Αρνιέμαι, Του χωρισμού, Ο εχθρός λαός. Με την Τζένη Καρέζη και τον θίασο που τον συνοδεύει χορωδιακά, μοιράζεται το τραγούδι Ο αδελφός τον αδελφό, το οποίο έχει έντονα αφηγηματικά στοιχεία και μια ειρωνεία που απεικονίζει με θεατρικότητα τις ιστορικές αντιφάσεις.

Η Τζένη Καρέζη με δραματική εκφραστικότητα και με συνοδεία χορωδίας ερμηνεύει θεατρικά τα τραγούδι Λαχτάρισα μια χώρα.

Ο Μίκης Θεοδωράκης διάλεξε να πει ο ίδιος στο δίσκο του τραγούδι του Σωτήρη Πέτρουλα. Το αποδίδει με τρυφερότητα και ευαισθησία. Αντίθετα, είναι είρων και περιπαικτικός στο Συμβούλιο, που με τη μουσική του ευφυία σχολιάζει τους στίχους, αφαιρώντας τους τον διδακτισμό. Ο χορός -ο λαός- είναι όλος ο θίασος. Ένα εύρημα, που πατάει στο αρχαίο δράμα αναπτύσσοντας, με έντονο σαρκασμό τη σύγχρονη σάτιρα. Είναι ο Χορός Τραμπούκων που λέει τέσσερα χορικά.

 

Το μουσικό έργο Ο ΕΧΘΡΟΣ ΛΑΟΣ έχει τη δύναμη να φέρει στο προσκήνιο την εποχή που το προκάλεσε, με τα απόνερά της και τους απόηχούς της. Επαναστατικό, στρατευμένο σε μια από τις πολλές αριστερές εκφράσεις που ήχησαν, ως «φωνή λαού». Ξεκομμένο σήμερα από την εποχή του, όπου πολύ νερό έχει κυλήσει, πολλά γεγονότα έχουν διαψεύσει τις αρνήσεις για υποταγή, φαίνεται να διατηρεί, στο ρυθμό και στο ύφος, τη δική του ζωηρή ιδεολογία».

Αν δεν έχετε ακούσει το συγκεκριμένο έργο, αναζητήστε το. Είναι βέβαιο πως, όσο κι αν η θεματολογία του θεωρείται για πολλούς του ειδική ή «εποχιακή», τριάντα έξη χρόνια μετά, κάτι θα έχει να σας πει…


Τα στοιχεία για τους συντελεστές της παράστασης προέρχονται από την remastered έκδοση του cd από την Minos - Emi το 2006.

---

Φωτογραφίες:
Kεντρική: Τζένη Καρέζη – Ιάκωβος Καμπανέλλης (από την remastered έκδοση του cd)
02: Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του δίσκου.
03: Το πρόγραμμα των παραστάσεων (Από το πρόγραμμα των συναυλιών με τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη από το θέατρο και τον κινηματογράφο στο Ηρώδειο-2004)
04: Φωτογραφικό κολάζ από τις παραστάσεις του έργου (Από το πρόγραμμα των συναυλιών με τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη από το θέατρο και τον κινηματογράφο στο Ηρώδειο - 2004)
05: Στο στούντιο, προετοιμάζοντας τα τραγούδια του δίσκου Της Εξορίας το 1976 - Από δεξιά Αχιλλέας Θεοφίλου - Μάκης Μάτσας - Μίκης Θεοδωράκης - Γιάννης Διδίλης - Βασίλης Παπακωνσταντίνου - Κώστας Παπαδόπουλος - πλάτη ο Χρήστος Νικολόπουλος (από τη σελίδα του Αχιλλέα Θεοφίλου στο Facebook)
06: Τυχαία συνάντηση του συντάκτη του παρόντος κειμένου (με τη στολή της Φιλαρμονικής του Δήμου Καλαμαριάς) με τον Ιάκωβο Καμπανέλλη στην Αράχωβα στα μέσα της δεκαετίας του ‘90

---