Μια εικονοκλαστική όπερα για την εικονολατρεία του μελοδράματος

Ο ήδη καταξιωμένος στην χώρα του ως κορυφαίος σολίστ του πιάνου αλλά και πολύ σημαντικός συνθέτης Βρετανός Thomas Ades ήταν μόλις είκοσι τεσσάρων ετών το 1995 και ο φίλος του συγγραφέας Philip Hensher έξι χρόνια μεγαλύτερος του. Είχε αρχίσει να τους απασχολεί το να πειραματιστούν από κοινού με το ιδίωμα της όπερας χρησιμοποιώντας μάλιστα ως πρωτογενές υλικό το αιρετικό βιβλίο του Βλαντιμίρ Ναμπόκοβ «Λολίτα» όταν τους ανατέθηκε από το φεστιβάλ του Τσέλτεναμ να γράψουν μία. Εχοντας πλέον να βρουν θέμα για μια συγκεκριμένη ανάθεση επέλεξαν ως τέτοιο την ζωή της Μάργκαρετ Ουίγκαμ - Κάμπελ, μια σε πρώτο επίπεδο πολύ παράξενη επιλογή. Η Μάργκαρετ Ουίγκαμ ήταν κόρη μια πάμπλουτης οικογένειας, μια κακομαθημένη δεσποσύνη η οποία πολύ σύντομα έγινε προσωπικότητα της βρετανικής «κοσμικής» ζωής και σύμβολο της μόδας, μια celebrity όπως θα λέγαμε σήμερα που, μετά από έναν πρώτο γάμο με έναν Αμερικανό από τον οποίο απέκτησε δύο παιδιά αλλά δεν κράτησε πάρα πολύ, παντρεύτηκε τον Ιαν Ντάγκλας Κάμπελ, δούκα του Αργκάιλ, αποκτώντας έτσι και τίτλο ευγενείας. Ο δεύτερος σύζυγος κατασπάραξε την περιουσία της πριν φτάσουν το 1963 σε ένα από πιο πολυσυζητημένα διαζύγια της εποχής, σε βάρος της καθώς με μια σειρά υπερ-αποκαλυπτικών φωτογραφιών ο δούκας απέδειξε την ταραχώδη, για τον αριθμό των παρτενέρ της και όχι μόνο, σεξουαλική ζωή της. Οντας ήδη ουσιαστικά απένταρη το σκάνδαλο κατέστρεψε όχι μόνο την τιμή αλλά και την υπόληψη της κάνοντας την να μείνει έκτοτε γνωστή ως η «βρόμικη δούκισσα» ώσπου, ξεχασμένη από όλους πια σε ένα γηροκομείο, πέθανε το ’93 σε ηλικία ογδόντα ετών.

Μπορούσε αυτή η σε μεγάλο βαθμό ανόητη και κυρίως εντελώς ανερμάτιστη γυναίκα που όλη η ζωή της ήταν επιφάνεια, της εμφάνισης και όχι μόνο, πανάκριβα ρούχα, κοσμήματα, καλλυντικά, υπερβολικές και περιττές πολυτέλειες και ενδιάμεσα πάρα πολύ σεξ για να γεμίζει το κενό και την πλήξη της να ενδιαφέρει και να αφορά δύο νέους, ανήσυχους και κοινωνικά συνειδητοποιημένους δημιουργούς όπως ήταν τότε οι Άντες και Χένσερ; Καθόλου, ούτε στο ελάχιστο, όπως πριν από όλους ομολογούν πρόθυμα οι ίδιοι και αυτή ήταν η πρώτη και πλέον καθοριστική «κόντρα» επιλογή τους. Οπως επίσης, για να είμαστε ειλικρινείς, πολύ λίγο τους ενδιέφερε και το ιδίωμα της όπερας και ειδικά τον Άντες, απόδειξη το ότι στη συνέχεια της λαμπρής και ποικίλης συνθετικής διαδρομής του έγραψε μόνον άλλες δύο, με την τελευταία μάλιστα να έχει ακόμα πιο «προβοκατόρικο» θέμα από το «Powder Her Face» καθώς βασίζεται στην σχεδόν βλάσφημη ταινία του Λουίς Μπουνιουέλ «Εξολοθρευτής Άγγελος»!
Οι δύο αυτές πρώτες ανατροπές συνεχίστηκαν με περισσότερες. Οι δημιουργοί δηλαδή επέλεξαν να αφηγηθούν κάποιες περιόδους της ζωής της κακομαθημένης και σεξομανούς κοσμικής δούκισσας Κάμπελ με τον σοβαρό τρόπο που θα άρμοζε σε μια σημαντική προσωπικότητα. σα να πρόκειται για αληθινή τραγική ηρωίδα, ορίζοντας μάλιστα ότι η σοπράνο η οποία θα την υποδύεται πρέπει οπωσδήποτε να είναι δραματική. Για αυτό ακριβώς και επέλεξαν ως φόρμα την πιο αντιπροσωπευτική της εποχής που η όπερα έφτασε στο απόγειο της, της περιόδου του ρομαντισμού δηλαδή, αν και προσαρμοσμένη στα οικονομικά και άλλα δεδομένα της δικής μας, σε εκδοχή «δωματίου», με λιγότερους συντελεστές και γενικότερα με μια παραγωγή χαμηλότερου κόστους από τις αυθεντικές ρομαντικές όπερες του δεκάτου ενάτου αιώνα.

Από το σημείο αυτό όμως άρχισε η σειρά των διαδοχικών αυτοϋπονομεύσεων που ανέφερα στην εισαγωγή του κειμένου. Η επιφανειακή σοβαρότητα – ή έστω σοβαροφάνεια – του λιμπρέτου υπονομεύονται από τα καυστικό βρετανικό χιούμορ και την συχνά σαρωτική σάτιρα που το διατρέχουν υπόγεια σχεδόν διαρκώς κάνοντας το σε ορισμένα σημεία να γίνεται ένα γελοίο μελόδραμα, με την πιο απόλυτη κυριολεξία της έκφρασης. Στόχος της σάτιρας όμως δεν ειναι μόνο το κεντρικό πρόσωπο/θέμα, η δούκισσα Κάμπελ αλλά και μια σειρά από περιφερειακά, η υποκριτική ηθικολογία της κοινωνίας αλλά ακόμα και θεσμών όπως το δικαστικό σύστημα και, ακόμα περισσότερο, ενός λούμπεν στην πλειοψηφία του λαϊκού κοινού που σαγηνεύεται και ταυτόχρονα απωθείται από τέτοια «πιπεράτα» θέματα, στηλιτεύοντας τους πρωταγωνιστές τους ενώ κατά βάθος και υποσυνείδητα τους ζηλεύει. Σατιρίζεται ανηλεώς μια αδηφάγα νοοτροπία αμάθειας και κουτσομπολιού που τρέφεται από σκάνδαλα και κανιβαλίζοντας προσωπικότητες και υπολήψεις, η κουλτούρα της «κλειδαρότρυπας», της «κίτρινης» ηδονοβλεψίας η οποία εστιάζει αποκλειστικά στο τρίπτυχο «φράγκα, αίμα και σπέρμα» και στην εποχή μας είναι ακόμα πιο ισχυρή και κρατούσα όχι μόνον από εκείνη κατά την οποία διαδραματίζεται η πλοκή του έργου αλλά ακόμα και από αυτήν που γράφτηκε. Όλα αυτά δίνονται διαμέσου μιας ομάδας σχηματικών ίσως αλλά αδρών και σαφέστατων δευτέρων χαρακτήρων.

Όλα αυτά όμως δεν είναι ούτε το ελάχιστο του τι συμβαίνει στην υπονόμευση το έργου από μουσικής πλευράς. Ο Τόμας Άντες, επαναλαμβάνω καθόλου λάτρης της «παραδοσιακής» όπερας (η αγαπημένη του είναι η «Λούλου» του μεγάλου Γερμανού δωδεκαφθογγικού συνθέτη Αλμπαν Μπεργκ και αυτό λέει πάρα πολλά) διατηρεί μεν όλα τα δομικά στοιχεία, ακόμα και τα κλισέ της, αλλά κυριολεκτικά τα «φέρνει τούμπα». Υφολογικά κινείται αδιάκοπα, συχνά με ιλιγγιώδη ταχύτητα – όπως δηλώνουν και οι συνέχεις, ξαφνικές και πολλές φορές εντελώς απρόβλεπτες ρυθμικές εναλλαγές ακόμα και μέσα στο ίδιο μέρος του έργου – ανάμεσα στα vaudeville και την τυπική λυρική μεγαλοπρέπεια, το καμπαρέ και την σοβαρή γραφή ενός απόλυτου γνώστη της κλασικής παράδοσης, την ποπ κουλτούρα και τον ακαδημαϊσμό, το musical και την όπερα, την κατά Kurt Weill εκδοχή της jazz και τα απολύτως ατονικά σημεία, τον αισθησιασμό του tango, τόσο του παραδοσιακού όσο και του nuevo του Astor Piazzolla και τα δραματικά, κάποτε σχεδόν επικά ορχηστρικά περάσματα, το «ελαφρό» τραγούδι και τις περίτεχνες άριες, το χαμηλό και το υψηλό, το εφήμερο και ευτελές και το ουσιώδες και διαχρονικό.

Αρθρώνει με υποδειγματική αυτοπεποίθηση και αρτιότητα αυτό το στιλιστικό...όργιο σε ένα εκθαμβωτικής κάποιες φορές ομορφιάς παλίμψηστο παζλ και το στηρίζει σε ένα ανορθόδοξο στο έπακρο δεκαπενταμελές σύνολο, έναν συνδυασμό ορχήστρας δωματίου με εκείνη του καμπαρέ και το τυπικό σχήμα του tango, το οποίο περιλαμβάνει τρία κλαρινέτα με τους εκτελεστές τους να παίζουν επίσης διαφορετικά είδη σαξοφώνων και μπάσο κλαρινέτο, κόρνο, τρομπέτα, τρομπόνι, κουαρτέτο εγχόρδων, πιάνο, άρπα, ακορντεόν, κοντραμπάσο και κρουστά. Με τα έξι πνευστά τις περισσότερες φορές στην πρώτη γραμμή οι ενορχηστρώσεις του αξιοποιούν και την τελευταία δυνατότητα που του δίνει αυτό το πολύ μεγάλο ηχοχρωματικό εύρος άνω ταυτόχρονα, τόσο στα οργανικά μέρη όσο και σε αυτά τα οποία συνοδεύουν τα φωνητικά, χρησιμοποιώντας όχι μόνον όλες τις συνηθισμένες και μη τεχνικές των οργάνων αλλά και κάθε προβλέψιμο ή όχι εφέ τους, προσθέτει με αστείρευτο, διαβρωτικό χιούμορ στην κυριολεξία αναρίθμητες όχι μόνο jazz αλλά και ατονικές, rock, ακόμα και καθαρά...θορυβώδεις «λεπτομέρειες» που σχολιάζουν ή και σατιρίζουν απροκάλυπτα την, κατά τα άλλα, σοβαρή δράση της σκηνής/στιγμής!

Δημιουργεί έτσι ένα ακρόαμα αβίαστα όμορφο, ευχάριστο και εξαιρετικά θελκτικό για το μέσο ακροατήριο που διαθέτει μια στοιχειώδη έστω αισθητική παιδεία. Αυτό όμως είναι το πρώτο επίπεδο ανάγνωσης, το κρυμμένο από αυτό δεύτερο αφορά το σαφώς μικρότερο συνειδητό και όχι απλά ενημερωμένο αλλά καταρτισμένο και με υψηλή αισθητική ακροατήριο. Με αυτή την συνολική, εφ’ όλης της ύλης αποδόμηση στιλ, υφών, στοιχείων και κωδίκων είναι φανερό, για εμένα τουλάχιστον, ότι ο Άντες αποδομεί και την ίδια την όπερα, μαζί και την επικρατούσα ιδεολογία/φιλοσοφία της, φτάνοντας μέχρι του σημείου να ταυτίσει την φόρμα και το περιεχόμενο του έργου του. Οσο το «Powder Her Face» διαλύει με εξοντωτικά ευφυή σαρκασμό την δούκισσα Κάμπελ και ό,τι αυτή εκπροσωπεί άλλο τόσο και περισσότερο το κάνει και για την ίδια την «παραδοσιακή» όπερα. Ενα ιδίωμα δηλαδή που, όπως ακριβώς και η δούκισσα, είναι αποκύημα της μπουρζουαζίας μιας άλλης εποχής, όταν ακόμα υπήρχε μπουρζουαζία και για αυτό αφόρητα παρωχημένο – ήδη όταν γράφτηκε το έργο, πόσο μάλλον σήμερα – έτσι ώστε ο μόνος λόγος και τρόπος συνάμα για να συνεχίσει να υπάρχει είναι όχι απλά η ανανέωση αλλά η ριζική αλλαγή του, με μόνη οδό για αυτό την εκ βάθρων ανατροπή του.

Θεωρώ ότι για αυτό ακριβώς το «Powder Her Face» είναι ένα πολύ ωραίο, σπουδαίο ίσως έργο που όμως ποτέ δεν γίνεται μεγάλο. Είχα συνεχώς την αίσθηση όταν το παρακολουθούσα ότι αν ο Άντες έγραψε τόσο καλή μουσική μπορούσε πολύ άνετα να είχε γράψει μεγάλη μουσική, το απέδειξε άλλωστε κάνοντας το πολλές φορές στη συνέχεια. Πιο απλά θα μπορούσε να έχει κάνει το έργο ένα αληθινό αριστούργημα αλλά επέλεξε συνειδητά να μην το κάνει γιατί αυτό θα αποδυνάμωνε το φιλοσοφικό, ιδεολογικό και αισθητικό αίτημα το οποίο πιστεύω ότι εντέλει ήταν το σημαντικότερο κίνητρο του για να το συνθέσει. Αυτό δεν εμπόδισε βέβαια το έργο να γνωρίσει, παρά τις αντιδράσεις και τις πολλές συζητήσεις που προκάλεσε (ιδιαίτερα φυσικά η περιβόητη σκηνή της πεολειχίας που, διόλου συμπτωματικά, συνοδεύεται από την πιο εμβληματική άρια του έργου που το φινάλε της φέρνει από κάθε πλευρά στα όρια της την εκάστοτε πρωταγωνίστρια) ήδη από την πρεμιέρα του, να γνωρίσει πολύ μεγάλη επιτυχία εξαρχής και σήμερα να είναι έργο ρεπερτορίου για το μουσικό θέατρο, ειδικά για την Αγγλία όπου έχει έκτοτε παρουσιαστεί αρκετές φορές.

Ο καλλιτεχνικός διευθυντής της Εναλλακτικής Σκηνής της ΕΛΣ Αλέξανδρος Ευκλείδης «συντονίστηκε» απόλυτα με το έργο του οποίου άλλωστε το χιούμορ και ο σαρκασμός, με ή χωρίς το «αυτο» μπροστά, είναι πολύ κοινά με αυτά που χαρακτηρίζουν και τον ίδιο, «ξεκλείδωσε» ιδανικά όλους τους κώδικες του κ σκηνοθέτησε μια παράσταση που, χωρίς να έχω παρακολουθήσει άλλη, είμαι σίγουρος ότι είναι ισάξια με τις καλύτερες βρετανικές του «Powder Her Face». Σε ένα σκηνικό στο οποίο κυριαρχεί ένα γιγαντιαίων διαστάσεων κρεβάτι, συμβολικό όχι μόνον της αχαλίνωτης σεξουαλικότητας αλλά και της τρυφηλότητας ως modus vivendi της Μάργκαρετ Κάμπελ και των θηλυκών μα και αρσενικών ομοίων της, Αυστραλοβρετανή Justine Viani δεν ενσάρκωσε απλά αλλά ήταν η «βρόμικη δούκισσα», αναδεικνύοντας την γελοιότητα του χαρακτήρα μέσα ακριβώς από την σοβαρότητα, ακόμα και το πάθος της ερμηνείας της. Η επίσης σοπράνο – που όμως το έργο απαιτεί αρκετά συχνά να κατεβαίνει στην περιοχή της μέτζο - Χρύσα Μαλιαμάνη ήταν αληθινά «εκρηκτική», όπως την θέλουν οι δημιουργοί, ως καμαριέρα και σε μερικούς ακόμα ρόλους γυναικών «κατώτερης τάξης», πολύ καλός ο τενόρος Χρήστος Κεχρής σε μια σειρά ρόλους «λαϊκών» ανδρών – και εραστών! – ενώ ο βαθύφωνος Γιάννης Γιαννίσης διέθετε όλη την...βαρύτητα που απαιτούν οι εμφανίσεις του ως δικαστή και διευθυντή του ξενοδοχείου. Το Ergon Ensemble αναμετρήθηκε με μια παρτιτούρα αληθινά υπερβατικής δυσκολίας και όχι μόνο κατενίκησε αλλά ήταν κυριολεκτικά άψογο υπό την άριστη διεύθυνση του αρχιμουσικού της ΕΛΣ Νίκου Βασιλείου. Μια εξαίρετη παράσταση ενός πολύ σπουδαίου έργου την οποία, αν σας ενδιαφέρει το μουσικό θέατρο, αξίζει πραγματικά να παρακολουθήσετε την τελευταία φορά που θα παρουσιαστεί το Σάββατο 9 Νοεμβρίου.