Σαν σήμερα…
Την Πρωτομαγιά του 1909 γεννήθηκε στην Μονεμβασιά ο Γιάννης Ρίτσος. Έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 81 ετών, στις 11 Νοεμβρίου 1990…
«Επιτάφιος» 60 χρόνια μετά…
Φέτος συμπληρώνονται εξήντα χρόνια από τις πρώτες ηχογραφήσεις του «Επιταφίου», του θρυλικού έργου του Γιάννη Ρίτσου που μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης. Με άρθρο που δημοσιεύθηκε στο Ogdoo.gr πριν από επτά χρόνια, αναφέρθηκα στις, μέχρι τότε, δισκογραφικές και σε μια ανέκδοτη εκτέλεση – ντοκουμέντο του «Επιταφίου».Θεώρησα σήμερα πως είναι καλό, εξήντα χρόνια μετά την πρώτη ηχογράφηση του έργου, να επαναφέρω αυτό το κείμενο, τροποποιώντας κάποια σημεία του και προσθέτοντας καινούργια στοιχεία που προέκυψαν από την έρευνα, αλλά και τις νεότερες εκτελέσεις του «Επιταφίου».
Ο «Επιτάφιος» στη δισκογραφία
Ο «Επιτάφιος» γράφτηκε από το Γιάννη Ρίτσο στις 10 του Μάη του 1936, όταν είδε στο Ριζοσπάστη τη φωτογραφία της μάνας που θρηνούσε δίπλα στο σκοτωμένο γιο της, τον Τάσο Τούση, που έπεσε νεκρός στη μεγάλη διαδήλωση των καπνεργατών στη Θεσσαλονίκη. Η πανελλήνια απεργία τους, που ξεκίνησε τον Απρίλη, μετατράπηκε σε εξέγερση, που τελικά βάφτηκε με αίμα…Το 1958 ο Ρίτσος έστειλε τα ποιήματα του «Επιταφίου» στο Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος βρισκόταν στο Παρίσι για μουσικές σπουδές. Εκεί ο Μίκης έγραψε τη μουσική και τα οκτώ τραγούδια ηχογραφήθηκαν, μέσα σε τρεις μήνες, σε τρεις εκτελέσεις.
1)Πού πέταξε τ'αγόρι μου
2)Χείλι μου μοσχομύριστο
3)Μέρα Μαγιού μου μίσεψες
4)Βασίλεψες αστέρι μου
5)Ήσουν καλός κι ήσουν γλυκός
6)Στο παραθύρι στέκοσουν
7)Να' χα τ'αθάνατο νερό
8)Γλυκέ μου εσύ δεν χάθηκες
Στην πρώτη εγγραφή, τον Αύγουστο του ’60, την ενορχήστρωση έκανε ο Μάνος Χατζιδάκις, τραγούδησε η Νανά Μούσχουρη και τα τραγούδια κυκλοφόρησαν σε δίσκους 45 και 33 στροφών από την Fidelity.
Ο Θεοδωράκης όμως, δεν έμεινε απόλυτα ικανοποιημένος και ξαναηχογράφησε το έργο στην Columbia με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, την Καίτη Θύμη στα σεγόντα και τον Μανώλη Χιώτη στο μπουζούκι (υπάρχει μια ανεπιβεβαίωτη πληροφορία ότι σε κάποια τραγούδια έπαιξε μπουζούκι και ο Γιάννης Καραμπεσίνης). Ηχολήπτης στις ηχογραφήσεις αυτές, που πραγματοποιήθηκαν στις 15 και 17 Σεπτεμβρίου 1960 ήταν ο Νίκος Κανελλόπουλος.
Αυτή η εκτέλεση που κυκλοφόρησε σε 45άρια, αλλά και σε 10ιντσο δίσκο 33 στροφών, αν και ικανοποίησε πλήρως τον συνθέτη, ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων από τον κόσμο της αριστεράς, επειδή, όπως έλεγαν, «η ιερή ποίηση του Ρίτσου δεν πρέπει να διασύρεται από μπουζούκια». Δεν μπορούσαν να καταλάβουν, ποια σχέση μπορεί να είχε ένας λαϊκός τραγουδιστής, που τραγουδούσε στον «Κήπο του Αλλάχ» με αυτά τα ποιήματα.
Ο Μίκης φυσικά δεν καταλαβαίνει από κάτι τέτοια και τον Οκτώβρη του 1960 ηχογράφησε και τρίτη εκτέλεση, με κορυφαίους το δίδυμο Μαίρη Λίντα και Μανώλη Χιώτη και μικρή ορχήστρα εγχόρδων. Έπαιξαν επίσης ο Δημήτρης Βράσκος, μαντολίνο, ο Δημήτρης Φάμπας, κιθάρα και ο Δήμος Μούτσης, φυσαρμόνικα. Τα τραγούδια κυκλοφόρησαν τότε σε δίσκους 45 στροφών. (Στον πρώτο τόμο του βιβλίου «Μίκης Θεοδωράκης – Μελοποιημένη ποίηση», όπως και στο remastered cd που κυκλοφόρησε το 2004, αναφέρεται ως ημερομηνία ηχογράφησης αυτής της εκτέλεσης το καλοκαίρι του 1963. Νομίζω πως αυτή η πληροφορία είναι λανθασμένη).
Τι παράδοξο όμως… Το ποίημα του Ρίτσου, που δεν είναι τίποτα άλλο από το θρήνο της μάνας για το χαμένο παλικάρι, αν και τραγουδιέται στις πρώτες εκτελέσεις του από δυο σπουδαίες γυναικείες φωνές, γίνεται γνωστότερο και μένει στην ιστορία με μιαν αντρική και μάλιστα από τις πιο «σκληρές». Ο Μπιθικώτσης δεν έχει τη «γλυκιά» φωνή που θα «παίξει» το ρόλο της μάνας ή τη μελωδικότερη φωνή κάποιων από τους τραγουδιστές που «χρησιμοποιεί» ο Μάνος Χατζιδάκις. Κι αν αναλογιστεί κανείς πως, ενδεχομένως, να μην καταλάβαινε αυτό το «άρμεγες με τα μάτια σου το φως της οικουμένης», το γεγονός της παλλαϊκής αποδοχής του έργου με τη φωνή του, αποκτά μεγαλύτερη σημασία. Ίσως η διαμαρτυρία που «ξεπηδά» μέσα από το θρήνο, να χρειάζεται, τελικά, μια τέτοια φωνή και μια τέτοια ενορχήστρωση…Από τις πρώτες νότες του «Γιέ μου σπλάχνο των σπλάχνων μου», ολόκληρο το έργο είναι «γροθιά στο στομάχι…» Είναι γνωστό, πως ο Μπιθικώτσης με τον Χιώτη, σε κάποιο διάλειμμα της πρώτης πρόβας του «Επιταφίου», κλείστηκαν στην τουαλέτα και είπαν «Τι είναι αυτά; Πάμε να φύγουμε, θα ξεφτιλιστούμε…» Κι αν ανάμεσα στα τραγούδια που τους έπαιξε ο Μίκης, δεν ήταν το «Μάνα μου και Παναγιά» και το «Μαργαρίτα Μαργαρώ» μάλλον θα είχαν φύγει…
Το 1966 το έργο ξαναηχογραφήθηκε από τη Χορωδία Τρικάλων της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου και κυκλοφόρησε σε δίσκο από την Rca. Απήγγειλε η ηθοποιός Κάκια Παναγιώτου. Το 1974 ο δίσκος επανεκδόθηκε με το label της Olympic, ενώ από τη μεταγενέστερη έκδοσή του σε cd, αφαιρέθηκαν, άγνωστο γιατί, οι απαγγελίες της ηθοποιού, που βρίσκονταν ανάμεσα στα τραγούδια.
Το 1977 κυκλοφόρησε από την General Gramophone μια έκδοση με ολόκληρο τον «Επιτάφιο», που έμεινε παντελώς άγνωστη, από συναυλία του Μίκη στο Βεάκειο θέατρο του Πειραιά, με τραγουδιστή τον Γιάννη Θωμόπουλο και απαγγελία από την Αλέκα Παΐζη. Μπουζούκια έπαιξαν ο Λάκης Καρνέζης με τον Χρήστο Κωνσταντίνου. Η εκτέλεση αυτή, πολλά χρόνια αργότερα, κυκλοφόρησε και σε περιορισμένο αριθμό cd.
Πρόσφατα έπεσε στην αντίληψή μου (και λίγο μετά στην κατοχή μου), ένας δίσκος που κυκλοφόρησε το 1983 στη Νορβηγία από την εταιρεία Pa Norsk, με τη φωνή της νορβηγίδας τραγουδίστριας Hege Tunaal (γεννήθηκε το 1948) και με επιμέλεια του δεξιοτέχνη του μπουζουκιού Λάκη Καρνέζη, που ζει μόνιμα στη χώρα. Ο Λάκης Καρνέζης ενορχήστρωσε και έπαιξε μπουζούκι σε όλα τα τραγούδια, μαζί με τους Ole Marius Melhuus (bass, cello), Petter Brambani (clarinet, flute), Rolf Lislevand (guitar), Αudun Kleive (drums) και Iver Kleive (piano). Η προσαρμογή των στίχων στα νορβηγικά έγινε από τον Svein Selvik.
Το 2000 η Νένα Βενετσάνου, με τη συνοδεία του Σαράντη Κασσάρα στο πιάνο, ηχογράφησε τα οκτώ τραγούδια του «Επιταφίου» σε ένα cd που εκδόθηκε από τη Lyra με τίτλο «Η Νένα Βενετσάνου τραγουδά Μίκη Θεοδωράκη».
Το 2004 εκδόθηκε από τη Legend ο «Επιτάφιος κατά Σταύρο Ξαρχάκο», με τη μοναδική διασκευή του Ξαρχάκου, την ερμηνεία της Μαρίας Σουλτάτου και τη συνοδεία της Κρατικής Ορχήστρας Ελληνικής Μουσικής, σε ζωντανή ηχογράφηση από το Ηρώδειο, από συναυλία που πραγματοποιήθηκε στις 2 Οκτωβρίου 2000.
Το 2009 το έργο διασκευάσθηκε για κλασική κιθάρα από τον Ιάκωβο Κολανιάν και διανεμήθηκε από την «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία». Αργότερα κυκλοφόρησε και στα δισκοπωλεία, σε μια έκδοση, μαζί με το «Romancero Gitano».
Τον 2018 ο γνωστός λαϊκός τραγουδιστής Παναγιώτης Καραδημήτρης, μαζί με τον δεξιοτέχνη της κλασικής κιθάρας Μιχαηλάγγελο Τουμανίδη (ή Νιάρχο), ηχογράφησαν και παρουσίασαν τον «Επιτάφιο» σε μια καλαίσθητη έκδοση, ένα βιβλίο με cd, που κυκλοφόρησε μαζί με εικαστικά έργα του Βασίλη Βαφειάδη και κείμενα του Μίκη Θεοδωράκη, του Παναγιώτη Καραδημήτρη, της φιλολόγου Ασπασίας Καρρά και του δημοσιογράφου και συγγραφέα Χρίστου Ζαφείρη, για τη λογοτεχνική αξία του έργου και τα ιστορικά γεγονότα του Μάη του 1936, που ενέπνευσαν τον Γιάννη Ρίτσο να γράψει τον «Επιτάφιο».
Η τελευταία, μέχρι τώρα, ηχογράφηση του έργου κυκλοφόρησε από την Panik, αρχικά διαδικτυακά, ενώ επίκειται η έκδοσή της και σε cd. Πρόκειται για μια ζωντανή ηχογράφηση του «Επιτάφιου» που πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια συναυλίας στο Παττίχειο Θέατρο της Λεμεσού στην Κύπρο, στις 22 Απριλίου 2019, από τον Στέφανο Κορκολή που διασκεύασε το έργο κι έπαιξε πιάνο και την Σοφία Μανουσάκη που τραγούδησε.
Κατά καιρούς βέβαια, αρκετά από τα κομμάτια του «Επιταφίου» ηχογραφήθηκαν μεμονωμένα από διάφορους τραγουδιστές, όπως η Μαρία Φαραντούρη, με τη φωνή της οποίας υπάρχουν τέσσερα τραγούδια από ζωντανή ηχογράφηση στη Ρωσία το 1966 και πολλές ακόμα «σκόρπιες» εκτελέσεις, αλλά και η Αφροδίτη Μάνου, που ηχογράφησε τέσσερα τραγούδια, που κυκλοφόρησαν σε δίσκο στο εξωτερικό, στη διάρκεια της χούντας.
Ανέκδοτες ηχογραφήσεις και συναυλίες
Ελάχιστα γνωστή έγινε μια μοναδική συνύπαρξη που πραγματοποιήθηκε το 1970 - 71 στη Νέα Υόρκη στο διαμέρισμα του Μάνου Χατζιδάκι και, δυστυχώς, δεν πέρασε ποτέ σε δίσκο. Τα μαγικά δάχτυλα του Χατζιδάκι στο πιάνο, συνόδευσαν τη Φλέρυ Νταντωνάκη, η οποία ερμήνευσε τα τραγούδια από τον «Επιτάφιο». Η ερασιτεχνική ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε από τον ίδιο τον συνθέτη…
Το 1987, στο πλαίσιο ενός αφιερώματος της ΕΡΤ, ο Γιάννης Ρίτσος και ο Μίκης Θεοδωράκης συζήτησαν με τον δημοσιογράφο Σπύρο Κατσίμη, για τη συνεργασία τους και τις συνθήκες, κάτω από τις οποίες δημιουργήθηκε ο «Επιτάφιος», ενώ ο Γιάννης Ρίτσος διάβασε ποιήματά του από το έργο. Παράλληλα, προβλήθηκαν αποσπάσματα από τη συναυλία του Μίκη Θεοδωράκη που δόθηκε στο Κολλέγιο Αθηνών το 1987, με την Μαρία Φαραντούρη, καθώς και οπτικοακουστικό υλικό από της εκπομπές της ΕΡΤ «Πανόραμα του Αιώνα» και «Η ΕΡΤ στη Βόρειο Ελλάδα».
Ήταν Μεγάλη Πέμπτη, 16 Απριλίου του 2009, όταν η Μαρία Σουλτάτου, μαζί με τον ηθοποιό Κωνσταντίνο Κωνσταντόπουλο και τον πιανίστα Νεοκλή Νεοφυτίδη, παραβρέθηκαν στο studio της εκπομπής της ΝΕΤ «Έχει γούστο», με την Μπήλιω Τσουκαλά και παρουσίασαν μια διαφορετική εκδοχή του «Επιταφίου», «σαν μια συνομιλία μάνας και γιου».
Εκατοντάδες βεβαίως ήταν οι φορές που το έργο παρουσιάστηκε ζωντανά, χωρίς να κυκλοφορήσει σε δίσκο. Θυμάμαι πρόχειρα και χρονολογικά μια συναυλία με τον Γιώργο Νταλάρα και την Αφροδίτη Μάνου στην Αίθουσα Τελετών του Α.Π.Θ., που διοργάνωσε το Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης τον Μάη του 1989, τρεις συναυλίες που διοργάνωσε ο Πολιτιστικός Οργανισμός του Δήμου Καλαμαριάς τον Μάιο και Ιούνιο του 2003 με την Ορχήστρα Σύγχρονης Ελληνικής Μουσικής, την Μεικτή Χορωδία, το Θεατρικό Εργαστήρι του Π.Ο.Δ.Κ. και τρεις σολίστες τραγουδιστές (ανάμεσά τους ο υπογράφων), υπό τη διεύθυνση του μαέστρου Άκη Γεροντάκη και τη σκηνοθεσία της Αγγελικής Σαπάτρα, δυο συναυλίες στη Δημητσάνα Αρκαδίας και στα Εξαμίλια Κορινθίας τον Αύγουστο του 2003 με τη Λαϊκή Ορχήστρα «Μίκης Θεοδωράκης» και ερμηνεύτρια την Μαρία Σουλτάτου, συναυλίες της Ορχήστρας το ίδιο καλοκαίρι με την Ελένη Τσαλιγοπούλου να ερμηνεύει τον «Επιτάφιο», πολλές συναυλίες, συνήθως την Μεγάλη Εβδομάδα, από τον Μπάμπη Τσέρτο και τον Τάκη Κωνσταντακόπουλο και τη σταθερή παρουσίαση του «Επιταφίου» στην «Πριγκηπέσσα» της Θεσσαλονίκης τα τελευταία χρόνια, από τον Κώστα Παπαδόπουλο και τον Ανδρέα Καρακότα. Μια εκδήλωση που στη Θεσσαλονίκη έχει, σχεδόν, «θεσμοθετηθεί» και που φέτος, λόγω των γνωστών γεγονότων, δεν ήταν δυνατόν να γίνει.
Στο video μπορείτε να απολαύσετε μια παρουσίαση του «Επιταφίου» στην «Πριγκηπέσσα», τον Απρίλη του 2019, από τον Κώστα Παπαδόπουλο που έπαιξε μπουζούκι, τον Ανδρέα Καρακότα που τραγούδησε και τους Δημήτρη Σφίγγο στην κιθάρα, Μίλτο Τσαλιγόπουλο στο μπάσο και Νίκο Ορδουλίδη στο πιάνο, ενώ στο gallery (κάτω από το video) έχετε τη δυνατότητα να περιηγηθείτε στα εξώφυλλα των δισκογραφικών εκδόσεων του «Επιταφίου»…
