*Γράφει ο Μιχάλης Χ. Ρέμπας
Είναι περασμένες δύο το ξημέρωμα, κι ακόμα παλεύω να μεταγράψω το πεζογράφημα του Μήτσου «Το φωτισμένο παράθυρο»…
Μέσα στις αράδες του κάπου εντοπίζω τον εαυτό μου, καθώς αγωνίζεται να διαβάσει καθαρά τη φωτοτυπία από τη φθαρμένη σελίδα του Μπουκέτου, και κάπου εντοπίζω τον ίδιο να χαμογελά πικρά που μια του δημοσίευση, του 1941, ταλαιπωρεί έναν άνθρωπο ογδόντα χρόνια μετά για να του φανερώσει τις ιδέες και τα αισθήματά της.
Ασυναίσθητα, ο νους μου πάει πίσω, κάπου το 2002, όταν σε ένα μπαράκι της Θεσσαλονίκης, άκουσα μελοποιημένο εξαιρετικά από τους Domenica το ποίημά του «Μέσα στη βουή του δρόμου». Σταματώ για λίγο κι ανάβω τσιγάρο…
Σκέφτομαι πόσο φανερή γίνεται από τα τελευταία του κείμενα μια αγωνία, η αγωνία του να προλάβει, σαν να βιαζόταν να δημοσιεύσει μια σειρά πεζογραφημάτων, κάτι σαν παρακαταθήκη… Το πεζογράφημα «Η καινούργια αρχή» δημοσιεύεται τον Γενάρη του 1943 και μοιάζει έντονα αυτοβιογραφικό. Το «προφητικό» του τέλος έρχεται σε ειρωνική αντίθεση με τον ελπιδοφόρο τίτλο.
Ελπιδοφόρο… Ποια ελπίδα, στην καρδιά της Κατοχής, στις άθλιες συνθήκες τρόμου και πείνας που ζούσε ο κοσμάκης κι ανάμεσά τους κι οι λόγιοι, κι οι ποιητές, φαντάσματα του εαυτού τους; Τους επόμενους μήνες δημοσιεύει κάθε μήνα ένα διήγημα, με το τελευταίο του, «Η βασίλισσα των διαμαντιών», να είναι μεταθανάτιο, καθώς δημοσιεύεται το Νοέμβρη του 1943. Η πείνα, η εξαθλίωση και η εξάρτηση από τα ναρκωτικά τον είχαν κάνει κουρέλι… Τα παλιά, τα καλά χρόνια που παρέα με τον αγαπημένο του φίλο, τον Ναπολέοντα, και τους άλλους ποιητές της νύχτας αφήνονταν στην κραιπάλη και στα ολονύχτια γλέντια, σύχναζαν στους τεκέδες του Πειραιά και ζούσαν τα «αμαρτωλά» τους πάθη, μοιάζουν πια τόσο μακρινά…
Μα ο Μήτσος δεν ήταν Ναπολέοντας… Εκείνος είχε καταφέρει να ζήσει «ποιητικά», να μη βγαίνει από το σπίτι την ημέρα και να ζει μόνο τη νύχτα, να δημιουργήσει εν τέλει τον προσωπικό του μύθο, να γίνει ένας γνήσιος αισθητιστής. Του το επέτρεψαν κι οι συνθήκες, γιος του στρατηγού Λαπαθιώτη, που χρημάτισε για λίγο κι υπουργός του Βενιζέλου, μα πάνω απ’ όλα του το επέβαλε η ιδιοσυγκρασία και η ποιητική του αισθαντικότητα.
Ο Μήτσος είχε άλλα βιώματα, άλλο υπόβαθρο – και άλλες δυνατότητες. Έπρεπε να βιοποριστεί, να εργαστεί, να μοιράσει τη ζωή του ανάμεσα στο «μπορώ» και στο «θέλω». Αδιαφόρησε, βέβαια, για το «πρέπει», και το πλήρωσε ακριβά, όπως όλοι όσοι δεν καταφέρνουν να υποταχτούν στα «πρέπει» της κοινωνίας… Ό,τι έβγαζε πρέπει να το ξόδευε στην αγορά βιβλίων (λεν ότι στη βιβλιοθήκη του υπήρχαν σχεδόν όλοι οι Γάλλοι ποιητές, που τους θαύμαζε, και τόμοι που δεν τους είχε ούτε ο Ελευθερουδάκης), στις καθημερινές ανάγκες, καθώς μόνος συντηρούσε τη μητέρα του, που την λάτρευε, γιατί τον είχε μεγαλώσει μόνη αφού ο πατέρας τους είχε εγκαταλείψει από πολύ νωρίς, και σε περίεργες παρέες της νύχτας, παρίες που μάλλον τους χαρτζιλίκωνε για λίγες στιγμές συντροφιάς και ηδονής. Οι έμμεσες μαρτυρίες αρκετές και αντιφατικές: ο Θεοδωρόπουλος μιλά για έναν άνθρωπο σεμνό και ντροπαλό, ο Δικταίος τον περιγράφει ως είρωνα και κακότροπο…
Οι περισσότεροι αναγνωρίζουν το τεράστιο ταλέντο του στη μετάφραση, αναφέρονται με συμπάθεια στα ποιήματά του, μιλούν θετικά για τις κριτικές του. Οι τελευταίες πράγματι δείχνουν την οξυδέρκειά του, καθώς είναι από τους πρώτους που αναγνωρίζουν την αξία των νέων ποιητικών τάσεων και του υπερρεαλισμού, κάτι που ο Ναπολέοντας δυσκολεύεται να αποδεχτεί. Η φιλία τους θα δοκιμαστεί κι από άλλα, ταπεινά γεγονότα: οι φρικτές συνθήκες της Κατοχής εξαχρειώνουν ακόμη και τους ποιητές. Δυόμιση μήνες μετά τον θάνατο του Μήτσου τον Οκτώβρη του 1943, ο Ναπολέων αυτοπυροβολείται στις 8 Ιανουαρίου του 1944, εξαντλημένος από την πείνα και τα ναρκωτικά, και κηδεύεται με έρανο…
Ανάβω κι άλλο τσιγάρο… Στο νου μου έρχονται οι στίχοι του Μήτσου «ήταν αλήθεια πως εζούσα κάποια ζωή ξεχωριστή / ζούσα όπως ήθελεν η Μούσα / κι όπως δεν ήθελε η ζωή»… Αν πράγματι, η μόνη πατρίδα του ανθρώπου είναι τα παιδικά του χρόνια, αν πράγματι, όλοι μας δεν είμαστε παρά γεννήματα της εποχής μας, αν πράγματι, η ανάγκη και το ένστικτο της επιβίωσης μπορούν να υποτάξουν ακόμη και τις πιο γόνιμες, τις πιο δημιουργικές δυνατότητες του ανθρώπου, τότε στ’ αλήθεια τι επεφύλαξε –και τι επιφυλάσσει– η μοίρα κι η ζωή σε ανθρώπους που το ταλέντο κι η ευαισθησία τους συντρίφτηκαν από τις μυλόπετρες της ιστορίας και εξαϋλώθηκαν σε μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα γεμάτη ζόφο, πόνο και εξαθλίωση;
Τι μένει τελικά από τους αφανείς, από όσους δεν είχαν το προνόμιο να κληροδοτήσουν στους επόμενους μια καταξιωμένη κοινωνικά ταυτότητα, ένα καθαρό, καθωσπρέπει όνομα, ένα ισχυρό οικονομικά και κοινωνικά ιστορικό αποτύπωμα; Μένει, νομίζω, η αγωνία, η ευαισθησία, η ίδια τελικά η ποίηση… Αυτό το άπιαστο καταφύγιο μιας άλλης ζωής, εσωτερικής, όπου ο ρυθμός και η φαντασία ορίζουν την ελευθερία της ανθρώπινης ψυχής. Ναι, πράγματι, η ποίηση δεν ανατρέπει καθεστώτα, δεν εξασφαλίζει ισολογισμούς και κέρδη, δεν φέρνει τον επιούσιο στο τραπέζι… Πράγματα γνωστά και ειπωμένα… Για όσους, όμως, είναι υπαρξιακή ανάγκη η διαφυγή από τη μιζέρια της πεζής πραγματικότητας, η τέχνη και η ποίηση ειδικότερα δεν είναι πόζα, δεν είναι μια ιδιοτροπία ή απλώς μια άλλη γλώσσα, είναι στην πραγματικότητα ταυτόσημη της ίδιας της ύπαρξης…
Σκόρπιες σκέψεις, σκόρπια συναισθήματα, που η νύχτα πάντα ευνοεί τη γέννησή τους, καθώς η νύχτα έχει άλλους ρυθμούς και μια μαγική ικανότητα να διαστέλλει τον χρόνο…
Σβήνω το τσιγάρο κι επιστρέφω στο γραφείο με τον υπολογιστή. «Το φωτισμένο παράθυρο» του Μήτσου περιμένει ακόμη εκεί να διαβαστεί, υπομονετικά, όπως έκανε από τον Οκτώβρη του 1941 που πρωτοδημοσιεύτηκε στο Μπουκέτο…
Το βιβλίο «Μήτσος Παπανικολάου: Ποιητικά Έργα Και Αθησαύριστα Πεζά - Άπαντα Τα Ευρεθέντα» σε επιμέλεια - φιλολογική ανάλυση - σημειώσεις Μιχάλη Ρέμπα, κυκλοφορεί από το Όγδοο.
Αποκτήστε το ΕΔΩ και σε όλα τα βιβλιοπωλεία
Είναι περασμένες δύο το ξημέρωμα, κι ακόμα παλεύω να μεταγράψω το πεζογράφημα του Μήτσου «Το φωτισμένο παράθυρο»…
Μέσα στις αράδες του κάπου εντοπίζω τον εαυτό μου, καθώς αγωνίζεται να διαβάσει καθαρά τη φωτοτυπία από τη φθαρμένη σελίδα του Μπουκέτου, και κάπου εντοπίζω τον ίδιο να χαμογελά πικρά που μια του δημοσίευση, του 1941, ταλαιπωρεί έναν άνθρωπο ογδόντα χρόνια μετά για να του φανερώσει τις ιδέες και τα αισθήματά της.
Ασυναίσθητα, ο νους μου πάει πίσω, κάπου το 2002, όταν σε ένα μπαράκι της Θεσσαλονίκης, άκουσα μελοποιημένο εξαιρετικά από τους Domenica το ποίημά του «Μέσα στη βουή του δρόμου». Σταματώ για λίγο κι ανάβω τσιγάρο…
Σκέφτομαι πόσο φανερή γίνεται από τα τελευταία του κείμενα μια αγωνία, η αγωνία του να προλάβει, σαν να βιαζόταν να δημοσιεύσει μια σειρά πεζογραφημάτων, κάτι σαν παρακαταθήκη… Το πεζογράφημα «Η καινούργια αρχή» δημοσιεύεται τον Γενάρη του 1943 και μοιάζει έντονα αυτοβιογραφικό. Το «προφητικό» του τέλος έρχεται σε ειρωνική αντίθεση με τον ελπιδοφόρο τίτλο.
Ελπιδοφόρο… Ποια ελπίδα, στην καρδιά της Κατοχής, στις άθλιες συνθήκες τρόμου και πείνας που ζούσε ο κοσμάκης κι ανάμεσά τους κι οι λόγιοι, κι οι ποιητές, φαντάσματα του εαυτού τους; Τους επόμενους μήνες δημοσιεύει κάθε μήνα ένα διήγημα, με το τελευταίο του, «Η βασίλισσα των διαμαντιών», να είναι μεταθανάτιο, καθώς δημοσιεύεται το Νοέμβρη του 1943. Η πείνα, η εξαθλίωση και η εξάρτηση από τα ναρκωτικά τον είχαν κάνει κουρέλι… Τα παλιά, τα καλά χρόνια που παρέα με τον αγαπημένο του φίλο, τον Ναπολέοντα, και τους άλλους ποιητές της νύχτας αφήνονταν στην κραιπάλη και στα ολονύχτια γλέντια, σύχναζαν στους τεκέδες του Πειραιά και ζούσαν τα «αμαρτωλά» τους πάθη, μοιάζουν πια τόσο μακρινά…
Μα ο Μήτσος δεν ήταν Ναπολέοντας… Εκείνος είχε καταφέρει να ζήσει «ποιητικά», να μη βγαίνει από το σπίτι την ημέρα και να ζει μόνο τη νύχτα, να δημιουργήσει εν τέλει τον προσωπικό του μύθο, να γίνει ένας γνήσιος αισθητιστής. Του το επέτρεψαν κι οι συνθήκες, γιος του στρατηγού Λαπαθιώτη, που χρημάτισε για λίγο κι υπουργός του Βενιζέλου, μα πάνω απ’ όλα του το επέβαλε η ιδιοσυγκρασία και η ποιητική του αισθαντικότητα.
Ο Μήτσος είχε άλλα βιώματα, άλλο υπόβαθρο – και άλλες δυνατότητες. Έπρεπε να βιοποριστεί, να εργαστεί, να μοιράσει τη ζωή του ανάμεσα στο «μπορώ» και στο «θέλω». Αδιαφόρησε, βέβαια, για το «πρέπει», και το πλήρωσε ακριβά, όπως όλοι όσοι δεν καταφέρνουν να υποταχτούν στα «πρέπει» της κοινωνίας… Ό,τι έβγαζε πρέπει να το ξόδευε στην αγορά βιβλίων (λεν ότι στη βιβλιοθήκη του υπήρχαν σχεδόν όλοι οι Γάλλοι ποιητές, που τους θαύμαζε, και τόμοι που δεν τους είχε ούτε ο Ελευθερουδάκης), στις καθημερινές ανάγκες, καθώς μόνος συντηρούσε τη μητέρα του, που την λάτρευε, γιατί τον είχε μεγαλώσει μόνη αφού ο πατέρας τους είχε εγκαταλείψει από πολύ νωρίς, και σε περίεργες παρέες της νύχτας, παρίες που μάλλον τους χαρτζιλίκωνε για λίγες στιγμές συντροφιάς και ηδονής. Οι έμμεσες μαρτυρίες αρκετές και αντιφατικές: ο Θεοδωρόπουλος μιλά για έναν άνθρωπο σεμνό και ντροπαλό, ο Δικταίος τον περιγράφει ως είρωνα και κακότροπο…
Οι περισσότεροι αναγνωρίζουν το τεράστιο ταλέντο του στη μετάφραση, αναφέρονται με συμπάθεια στα ποιήματά του, μιλούν θετικά για τις κριτικές του. Οι τελευταίες πράγματι δείχνουν την οξυδέρκειά του, καθώς είναι από τους πρώτους που αναγνωρίζουν την αξία των νέων ποιητικών τάσεων και του υπερρεαλισμού, κάτι που ο Ναπολέοντας δυσκολεύεται να αποδεχτεί. Η φιλία τους θα δοκιμαστεί κι από άλλα, ταπεινά γεγονότα: οι φρικτές συνθήκες της Κατοχής εξαχρειώνουν ακόμη και τους ποιητές. Δυόμιση μήνες μετά τον θάνατο του Μήτσου τον Οκτώβρη του 1943, ο Ναπολέων αυτοπυροβολείται στις 8 Ιανουαρίου του 1944, εξαντλημένος από την πείνα και τα ναρκωτικά, και κηδεύεται με έρανο…
Ανάβω κι άλλο τσιγάρο… Στο νου μου έρχονται οι στίχοι του Μήτσου «ήταν αλήθεια πως εζούσα κάποια ζωή ξεχωριστή / ζούσα όπως ήθελεν η Μούσα / κι όπως δεν ήθελε η ζωή»… Αν πράγματι, η μόνη πατρίδα του ανθρώπου είναι τα παιδικά του χρόνια, αν πράγματι, όλοι μας δεν είμαστε παρά γεννήματα της εποχής μας, αν πράγματι, η ανάγκη και το ένστικτο της επιβίωσης μπορούν να υποτάξουν ακόμη και τις πιο γόνιμες, τις πιο δημιουργικές δυνατότητες του ανθρώπου, τότε στ’ αλήθεια τι επεφύλαξε –και τι επιφυλάσσει– η μοίρα κι η ζωή σε ανθρώπους που το ταλέντο κι η ευαισθησία τους συντρίφτηκαν από τις μυλόπετρες της ιστορίας και εξαϋλώθηκαν σε μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα γεμάτη ζόφο, πόνο και εξαθλίωση;
Τι μένει τελικά από τους αφανείς, από όσους δεν είχαν το προνόμιο να κληροδοτήσουν στους επόμενους μια καταξιωμένη κοινωνικά ταυτότητα, ένα καθαρό, καθωσπρέπει όνομα, ένα ισχυρό οικονομικά και κοινωνικά ιστορικό αποτύπωμα; Μένει, νομίζω, η αγωνία, η ευαισθησία, η ίδια τελικά η ποίηση… Αυτό το άπιαστο καταφύγιο μιας άλλης ζωής, εσωτερικής, όπου ο ρυθμός και η φαντασία ορίζουν την ελευθερία της ανθρώπινης ψυχής. Ναι, πράγματι, η ποίηση δεν ανατρέπει καθεστώτα, δεν εξασφαλίζει ισολογισμούς και κέρδη, δεν φέρνει τον επιούσιο στο τραπέζι… Πράγματα γνωστά και ειπωμένα… Για όσους, όμως, είναι υπαρξιακή ανάγκη η διαφυγή από τη μιζέρια της πεζής πραγματικότητας, η τέχνη και η ποίηση ειδικότερα δεν είναι πόζα, δεν είναι μια ιδιοτροπία ή απλώς μια άλλη γλώσσα, είναι στην πραγματικότητα ταυτόσημη της ίδιας της ύπαρξης…
Σκόρπιες σκέψεις, σκόρπια συναισθήματα, που η νύχτα πάντα ευνοεί τη γέννησή τους, καθώς η νύχτα έχει άλλους ρυθμούς και μια μαγική ικανότητα να διαστέλλει τον χρόνο…
Σβήνω το τσιγάρο κι επιστρέφω στο γραφείο με τον υπολογιστή. «Το φωτισμένο παράθυρο» του Μήτσου περιμένει ακόμη εκεί να διαβαστεί, υπομονετικά, όπως έκανε από τον Οκτώβρη του 1941 που πρωτοδημοσιεύτηκε στο Μπουκέτο…
Το βιβλίο «Μήτσος Παπανικολάου: Ποιητικά Έργα Και Αθησαύριστα Πεζά - Άπαντα Τα Ευρεθέντα» σε επιμέλεια - φιλολογική ανάλυση - σημειώσεις Μιχάλη Ρέμπα, κυκλοφορεί από το Όγδοο.
Αποκτήστε το ΕΔΩ και σε όλα τα βιβλιοπωλεία
