Θα μου πείτε: ακόμα ένα βιβλίο για το Ολοκαύτωμα "Το Ολοκαύτωμα"; Μιά πρόχειρη απάντηση λέει ότι όσα βιβλία και να γραφτούν για αυτό το θέμα, δεν πρόκειται να το εξαντλήσουν. Γιατί, ποιού κανονικού ανθρώπου χωράει το μυαλό αυτό που συνέβη στη Γερμανία από τα μέσα της δεκαετίας του τριάντα μέχρι την τελική νίκη των συμμάχων στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο; Ποιός άνθρωπος που έχει σώας τας φρένας μπορεί να σκεφτεί, και πολύ περισσότερο, να κάνει πράξη, αυτό που οι ναζί αποκάλεσαν "τελική λύση";
Το έργο του Laurence Rees απαντά σε δύο από τα σημαντικότερα ερωτήματα της ιστορίας. Πως και γιατί συνέβη το ολοκαύτωμα;
Επί είκοσι πέντε χρόνια ο Rees συναντούσε επιβιώσαντες και δράστες του Ολοκαυτώματος. Στο βιβλίο αυτό συνδιάζει τις μαρτυρίες τους, πολλές από τις οποίες δημοσιεύονται για πρώτη φορά, με την πιό πρόσφατη επιστημονική έρευνα και προτείνει μια νέα ιστορία για το Ολοκαύτωμα. Μέσα από μιά συγκλονιστική αφήγηση ο συγγραφέας εξετάζει τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων από το ναζιστικό καθεστώς και αποκαλύπτει τις διαδοχικές κλιμακώσεις που δημιούργησαν σωρευτικά τη φρικαλεότητα του Ολοκαυτώματος. Επιπλέον, ο Rees εξετάζει τον χάρτη της θηριωδίας σε όλη την Ευρώπη και υποστηρίζει ό,τι, ενώ το μίσος για τους Εβραίους κατείχε πάντα κεντρική θέση στη σκέψη των ναζί , δεν μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως το Ολοκαύτωμα, αν δεν εξετάσουμε παράλληλα με την εξόντωση των Εβραίων τις ναζιστικές πολιτικές εναντίον άλλων ομάδων, στις οποίες περιλαμβάνονται οι ομοφυλόφιλοι, οι Τσιγγάνοι, οι ψυχικά ασθενείς και τα άτομα με σωματικές αναπηρίες.
Ο συγγραφέας ξεκινάει το βιβλίο του με την εξής απλή φράση: "Για τους ναζί το έγκλημα της Φρέντα Βίνεμαν ήταν απλό. Ηταν Εβραία. Τον Μάιο του 1944 συνελήφθη, σε ηλικία είκοσι ετών, στο Σαίντ-Ετιέν της Γαλλίας από συνεργάτες των Γερμανών που ανήκαν στην παραστρατιωτική Milice. Τη μετέφεραν αρχικά μαζί με τους γονείς της και τους τρείς αδελφούς της στο διαβόητο στρατόπεδο του Ντρανσύ, στα προάστια του Παρισιού, και από εκεί στο Αουσβιτς-Μπιρκενάου, στην κατεχόμενη από τους ναζί Πολωνία".
Το τί συνέβαινε στο Αουσβιτς, λίγο-πολύ όλοι το έχουμε ακούσει. Βέβαια, άλλο να το ακούσει κανείς και άλλο να το ζήσει. Τόσα χρόνια μετά, η ίδια –δια στόματος του συγγραφέα- έχει την ψυχραιμία να πεί:
"Πως μπόρεσε να υπάρξει μιά τέτοια κατάσταση πάνω στη Γη; Πως μπόρεσαν οι κανόνες στοιχειώδους αξιοπρέπειας και ηθικής να διαστραφούν με τόσο αποκρουστικό τρόπο ώστε η συμπονετική χειρονομία ενός αδελφού που λέει στον αδελφό του να πάει με τη μητέρα του να συμβάλει στο θάνατό του, ενώ η μοναδική δυνατότητα την οποία είχε μιά νεαρή μητέρα να επιζήσει για πάνω από μιά μέρα στο στρατόπεδο ήταν να της πάρουν το μωρό και να το σκοτώσουν;"
Ο αντισημιτισμός, βέβαια, δεν γεννήθηκε τότε. Εχει παράδοση αιώνων.
Ο συγγραφέας πιάνει το νήμα από τον Σεπτέμβριο του 1919.
Γράφει λοιπόν: "Τον Σεπτέμβριο του 1919 ο Αδόλφος Χίτλερ συνέταξε μια επιστολή τεράστιας ιστορικής σημασίας. Ομως εκείνη την εποχή κανείς δεν αντιλήφθηκε την σημασία της. Και αυτό γιατί ο συντάκτης της επιστολής, ο Αδόλφος Χίτλερ, ήταν παντελώς άγνωστος. Ηταν τριάντα ετών και εντούτοις δεν είχε ακόμη δικό του σπίτι, επαγγελματική σταδιοδρομία, σύζυγο ή φίλη, κανέναν στενό φίλο οποιουδήποτε είδους. Μια ζωή γεμάτη όνειρα που συνετρίβησαν ήταν η μοναδική ανάμνησή του. Ηθελε να γίνει διάσημος καλλιτέχνης, αλλά τον είχε απορρίψει το καλλιτεχνικό κατεστημένο. Στη διάρκεια του Α΄Παγκόσμιου πολέμου λαχταρούσε να παίξει ρόλο στη νίκη της Γερμανίας εναντίον των Συμμάχων, αλλά τον Νοέμβριο του 1918 έγινε μάρτυρας της ταπεινωτικής ήττας των γερμανικών δυνάμεων. Ηταν πικραμένος, οργισμένος και έψαχνε κάποιον για να του επιρρίψει την ευθύνη για όλα αυτά.
Σε αυτή την επιστολή, με ημερομηνία 16 Σεπτεμβρίου 1919, ο Χίτλερ κατανόμαζε απερίφραστα τον υπεύθυνο όχι μόνο για τη δική του δύσκολη κατάσταση αλλά και για τα δεινά ολόκληρου του γερμανικού έθνους. "Ανάμεσά μας ζει μια μη γερμανική, ξένη φυλή, απρόθυμη και ανίκανη να θυσιάσει τα χαρακτηριστικά της...η οποία όμως διαθέτει τα ίδια ακριβώς πολιτικά δικαιώματα με εμάς...Ολα όσα κάνουν τους ανθρώπους να αγωνίζονται για ανώτερα πράγματα, είτε είναι η θρησκεία, είτε ο σοσιαλισμός ή η δημοκρατία, είναι για αυτή τη φυλή απλώς ένα μέσο για έναν σκοπό, για την ικανοποίηση του πόθου της για χρήμα και κυριαρχία. Οι δραστηριότητές της προκαλούν πνευματική φυματίωση στα έθνη". Ο εχθρός τον οποίο κατανόμαζε ο Χίτλερ ήταν "ο Εβραίος". Και πρόσθετε ότι ο ΄"τελικός στόχος" οποιασδήποτε γερμανικής κυβέρνησης θα έπρεπε να είναι "η αμείλικτη απομάκρυνση όλων των Εβραίων".
Ομως αυτό δεν σημαίνει ότι ο αντισημιτισμός καρφώθηκε στο μυαλό του Χίτλερ από το πουθενά τον Σεπτέμβριο του 1919. Γράφοντας αυτή την επιστολή αντλούσε από ρεύματα της αντισημιτικής σκέψης που κυκλοφορούσαν στη Γερμανία πριν από τον Α΄Παγκόσμιο πόλεμο, στη διάρκειά του και αμέσως μετά. Η επίδραση αυτών των ρευμάτων στη σκέψη του Χίτλερ ήταν τόσο μεγάλη, που καμία από τις ιδέες τις οποίες διατύπωνε στην επιστολή του τον Σεπτέμβριο του 1919 δεν ήταν πρωτότυπη. Ενώ αργότερα θα γινόταν ο πλέον διαβόητος υπέμαχος του αντισημιτισμού, ο Χίτλερ βασίστηκε σε μιά ζωντανή ιστορία αντισημιτικών διώξεων΄".
Ο Laurence Rees κάνει μια ιστορική αναδρομή στις ρίζες του αντισημιτισμού, που δεν είναι καθόλου τυχαία όσον αφορά την διαμόρφωση της σκέψης δια μέσου των αιώνων.΄΄Στη Γερμανία το 1543 ο Μαρτίνος Λούθηρος έγραψε το έργο "Οι Εβραίοι και τα ψέμματά τους". "Οι Εβραίοι", έλεγε ο Λούθηρος, "δεν είναι παρά κλέφτες και ληστές, που ό,τι τρώνε καθημερινά και όσα ρούχα φορούν τα έχουν κλέψει και τα έχουν αρπάξει από εμάς μέσα από την καταραμένη τοκογλυφία τους". Ο Λούθηρος καλούσε τον λαό να "τους διώξει για πάντα από αυτή τη χώρα....να απαλλαγούμε από αυτούς!΄"
Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι ο αντισημιτισμός είχε μακριά παράδοση και ότι οι απόψεις σαν κι αυτές του Χίτλερ δεν διαμορφώθηκαν από την μιά μέρα στην άλλη. Ο συγγραφέας εξετάζει βήμα-βήμα την άνοδο των ναζί στην εξουσία μέχρι να φτάσουμε στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου και την "τελική λύση".
Ο Laurence Rees ,θα μπορούσε να πεί κανείς, έχει αφιερώσει τη ζωή του στην ιστορική έρευνα. Φοίτησε στο Solihull School και στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Για τη συμβολή του στην κατανόηση της ιστορίας έχει αναγορευτεί επίτιμος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ. Είναι σεναριογράφος και παραγωγός πολλών ντοκυμαντέρ του BBC με θέματα από τη σύγχρονη ιστορία, κατά κύριο λόγο για τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Για το έργο του έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία, μεταξύ των οποίων τα International Documentary Association Award και British Academy Award, ενώ, σύμφωνα με τους Times είναι "ο σπουδαιότερος παραγωγός ιστορικών ντοκυμαντέρ στη Βρετανία". Από τα βιβλία του που απέσπασαν πολλά διεθνή βραβεία, κυκλοφορούν στα ελληνικά τα: "Αουσβιτς: οι ναζί και η τελική λύση","Οι ναζί" και "Το σκοτεινό χάρισμα του Αδόλφου Χίτλερ".
Εύκολα καταλαβαίνει κανείς πως είναι ένας άνθρωπος που αφιέρωσε τη ζωή του στη μελέτη και στην καταγραφή αυτής της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Γιατί, όπως σημειώνει ο ίδιος: "Μολονότι το περιεχόμενο του βιβλίου είναι καταθλιπτικό, πιστεύω ότι είναι σημαντικό να κατανοήσουμε πως και γιατί συνέβη αυτό το έγκλημα. Γιατί αυτή η ιστορία, ίσως περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη, μας δείχνει τι είναι σε θέση να διαπράξει το είδος μας".
Η εξαιρετική μετάφραση είναι του Μενέλαου Αστερίου.
Για το βιβλίο έγραψαν:
"Ο Rees, σαν χαρισματικός δάσκαλος, έχει την ικανότητα να αφηγείται μια πολύπλοκη ιστορία με ενσυναίσθηση και καθαρότητα, χωρίς να θυσιάζει τις αποχρώσεις. Αυτή η ποιότητα είναι που κάνει το βιβλίο αυτό μια από τις καλύτερες ιστορίες του Ολοκαυτώματος. Η ιστορία ζωντανεύει μέσα από τις φωνές των θυμάτων, των εκτελεστών, των παρατηρητών". Nikolaus Wachsmann,The Guardian.
"Είναι το πιό ξεκάθαρο βιβλίο που γράφτηκε ποτέ για το Ολοκαύτωμα, το βιβλίο που φωτίζει καλύτερα από όλα τις ρίζες του κακού, τη ζοφερή νοοτροπία του, τη χαοτική του μεθόδευση". Anthony Beevor.
"Οποιος θέλει να διαβάσει μια συγκλονιστική ερμηνεία του πώς και το γιατί συνέβη το Ολοκαύτωμα, η οποία αντλεί από τις πιο πρόσφατες μελέτες και ενσωματώνει μοναδικές μαρτυρίες, δεν πρέπει να χάσει το εξαιρετικό βιβλίο του Laurence Rees". Ian Kershaw
Το έργο του Laurence Rees απαντά σε δύο από τα σημαντικότερα ερωτήματα της ιστορίας. Πως και γιατί συνέβη το ολοκαύτωμα;
Επί είκοσι πέντε χρόνια ο Rees συναντούσε επιβιώσαντες και δράστες του Ολοκαυτώματος. Στο βιβλίο αυτό συνδιάζει τις μαρτυρίες τους, πολλές από τις οποίες δημοσιεύονται για πρώτη φορά, με την πιό πρόσφατη επιστημονική έρευνα και προτείνει μια νέα ιστορία για το Ολοκαύτωμα. Μέσα από μιά συγκλονιστική αφήγηση ο συγγραφέας εξετάζει τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων από το ναζιστικό καθεστώς και αποκαλύπτει τις διαδοχικές κλιμακώσεις που δημιούργησαν σωρευτικά τη φρικαλεότητα του Ολοκαυτώματος. Επιπλέον, ο Rees εξετάζει τον χάρτη της θηριωδίας σε όλη την Ευρώπη και υποστηρίζει ό,τι, ενώ το μίσος για τους Εβραίους κατείχε πάντα κεντρική θέση στη σκέψη των ναζί , δεν μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως το Ολοκαύτωμα, αν δεν εξετάσουμε παράλληλα με την εξόντωση των Εβραίων τις ναζιστικές πολιτικές εναντίον άλλων ομάδων, στις οποίες περιλαμβάνονται οι ομοφυλόφιλοι, οι Τσιγγάνοι, οι ψυχικά ασθενείς και τα άτομα με σωματικές αναπηρίες.
Ο συγγραφέας ξεκινάει το βιβλίο του με την εξής απλή φράση: "Για τους ναζί το έγκλημα της Φρέντα Βίνεμαν ήταν απλό. Ηταν Εβραία. Τον Μάιο του 1944 συνελήφθη, σε ηλικία είκοσι ετών, στο Σαίντ-Ετιέν της Γαλλίας από συνεργάτες των Γερμανών που ανήκαν στην παραστρατιωτική Milice. Τη μετέφεραν αρχικά μαζί με τους γονείς της και τους τρείς αδελφούς της στο διαβόητο στρατόπεδο του Ντρανσύ, στα προάστια του Παρισιού, και από εκεί στο Αουσβιτς-Μπιρκενάου, στην κατεχόμενη από τους ναζί Πολωνία".
Το τί συνέβαινε στο Αουσβιτς, λίγο-πολύ όλοι το έχουμε ακούσει. Βέβαια, άλλο να το ακούσει κανείς και άλλο να το ζήσει. Τόσα χρόνια μετά, η ίδια –δια στόματος του συγγραφέα- έχει την ψυχραιμία να πεί:
"Πως μπόρεσε να υπάρξει μιά τέτοια κατάσταση πάνω στη Γη; Πως μπόρεσαν οι κανόνες στοιχειώδους αξιοπρέπειας και ηθικής να διαστραφούν με τόσο αποκρουστικό τρόπο ώστε η συμπονετική χειρονομία ενός αδελφού που λέει στον αδελφό του να πάει με τη μητέρα του να συμβάλει στο θάνατό του, ενώ η μοναδική δυνατότητα την οποία είχε μιά νεαρή μητέρα να επιζήσει για πάνω από μιά μέρα στο στρατόπεδο ήταν να της πάρουν το μωρό και να το σκοτώσουν;"
Ο αντισημιτισμός, βέβαια, δεν γεννήθηκε τότε. Εχει παράδοση αιώνων.
Ο συγγραφέας πιάνει το νήμα από τον Σεπτέμβριο του 1919.
Γράφει λοιπόν: "Τον Σεπτέμβριο του 1919 ο Αδόλφος Χίτλερ συνέταξε μια επιστολή τεράστιας ιστορικής σημασίας. Ομως εκείνη την εποχή κανείς δεν αντιλήφθηκε την σημασία της. Και αυτό γιατί ο συντάκτης της επιστολής, ο Αδόλφος Χίτλερ, ήταν παντελώς άγνωστος. Ηταν τριάντα ετών και εντούτοις δεν είχε ακόμη δικό του σπίτι, επαγγελματική σταδιοδρομία, σύζυγο ή φίλη, κανέναν στενό φίλο οποιουδήποτε είδους. Μια ζωή γεμάτη όνειρα που συνετρίβησαν ήταν η μοναδική ανάμνησή του. Ηθελε να γίνει διάσημος καλλιτέχνης, αλλά τον είχε απορρίψει το καλλιτεχνικό κατεστημένο. Στη διάρκεια του Α΄Παγκόσμιου πολέμου λαχταρούσε να παίξει ρόλο στη νίκη της Γερμανίας εναντίον των Συμμάχων, αλλά τον Νοέμβριο του 1918 έγινε μάρτυρας της ταπεινωτικής ήττας των γερμανικών δυνάμεων. Ηταν πικραμένος, οργισμένος και έψαχνε κάποιον για να του επιρρίψει την ευθύνη για όλα αυτά.
Σε αυτή την επιστολή, με ημερομηνία 16 Σεπτεμβρίου 1919, ο Χίτλερ κατανόμαζε απερίφραστα τον υπεύθυνο όχι μόνο για τη δική του δύσκολη κατάσταση αλλά και για τα δεινά ολόκληρου του γερμανικού έθνους. "Ανάμεσά μας ζει μια μη γερμανική, ξένη φυλή, απρόθυμη και ανίκανη να θυσιάσει τα χαρακτηριστικά της...η οποία όμως διαθέτει τα ίδια ακριβώς πολιτικά δικαιώματα με εμάς...Ολα όσα κάνουν τους ανθρώπους να αγωνίζονται για ανώτερα πράγματα, είτε είναι η θρησκεία, είτε ο σοσιαλισμός ή η δημοκρατία, είναι για αυτή τη φυλή απλώς ένα μέσο για έναν σκοπό, για την ικανοποίηση του πόθου της για χρήμα και κυριαρχία. Οι δραστηριότητές της προκαλούν πνευματική φυματίωση στα έθνη". Ο εχθρός τον οποίο κατανόμαζε ο Χίτλερ ήταν "ο Εβραίος". Και πρόσθετε ότι ο ΄"τελικός στόχος" οποιασδήποτε γερμανικής κυβέρνησης θα έπρεπε να είναι "η αμείλικτη απομάκρυνση όλων των Εβραίων".
Ομως αυτό δεν σημαίνει ότι ο αντισημιτισμός καρφώθηκε στο μυαλό του Χίτλερ από το πουθενά τον Σεπτέμβριο του 1919. Γράφοντας αυτή την επιστολή αντλούσε από ρεύματα της αντισημιτικής σκέψης που κυκλοφορούσαν στη Γερμανία πριν από τον Α΄Παγκόσμιο πόλεμο, στη διάρκειά του και αμέσως μετά. Η επίδραση αυτών των ρευμάτων στη σκέψη του Χίτλερ ήταν τόσο μεγάλη, που καμία από τις ιδέες τις οποίες διατύπωνε στην επιστολή του τον Σεπτέμβριο του 1919 δεν ήταν πρωτότυπη. Ενώ αργότερα θα γινόταν ο πλέον διαβόητος υπέμαχος του αντισημιτισμού, ο Χίτλερ βασίστηκε σε μιά ζωντανή ιστορία αντισημιτικών διώξεων΄".
Ο Laurence Rees κάνει μια ιστορική αναδρομή στις ρίζες του αντισημιτισμού, που δεν είναι καθόλου τυχαία όσον αφορά την διαμόρφωση της σκέψης δια μέσου των αιώνων.΄΄Στη Γερμανία το 1543 ο Μαρτίνος Λούθηρος έγραψε το έργο "Οι Εβραίοι και τα ψέμματά τους". "Οι Εβραίοι", έλεγε ο Λούθηρος, "δεν είναι παρά κλέφτες και ληστές, που ό,τι τρώνε καθημερινά και όσα ρούχα φορούν τα έχουν κλέψει και τα έχουν αρπάξει από εμάς μέσα από την καταραμένη τοκογλυφία τους". Ο Λούθηρος καλούσε τον λαό να "τους διώξει για πάντα από αυτή τη χώρα....να απαλλαγούμε από αυτούς!΄"
Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι ο αντισημιτισμός είχε μακριά παράδοση και ότι οι απόψεις σαν κι αυτές του Χίτλερ δεν διαμορφώθηκαν από την μιά μέρα στην άλλη. Ο συγγραφέας εξετάζει βήμα-βήμα την άνοδο των ναζί στην εξουσία μέχρι να φτάσουμε στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου και την "τελική λύση".
Ο Laurence Rees ,θα μπορούσε να πεί κανείς, έχει αφιερώσει τη ζωή του στην ιστορική έρευνα. Φοίτησε στο Solihull School και στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Για τη συμβολή του στην κατανόηση της ιστορίας έχει αναγορευτεί επίτιμος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Σέφιλντ. Είναι σεναριογράφος και παραγωγός πολλών ντοκυμαντέρ του BBC με θέματα από τη σύγχρονη ιστορία, κατά κύριο λόγο για τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Για το έργο του έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία, μεταξύ των οποίων τα International Documentary Association Award και British Academy Award, ενώ, σύμφωνα με τους Times είναι "ο σπουδαιότερος παραγωγός ιστορικών ντοκυμαντέρ στη Βρετανία". Από τα βιβλία του που απέσπασαν πολλά διεθνή βραβεία, κυκλοφορούν στα ελληνικά τα: "Αουσβιτς: οι ναζί και η τελική λύση","Οι ναζί" και "Το σκοτεινό χάρισμα του Αδόλφου Χίτλερ".
Εύκολα καταλαβαίνει κανείς πως είναι ένας άνθρωπος που αφιέρωσε τη ζωή του στη μελέτη και στην καταγραφή αυτής της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Γιατί, όπως σημειώνει ο ίδιος: "Μολονότι το περιεχόμενο του βιβλίου είναι καταθλιπτικό, πιστεύω ότι είναι σημαντικό να κατανοήσουμε πως και γιατί συνέβη αυτό το έγκλημα. Γιατί αυτή η ιστορία, ίσως περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη, μας δείχνει τι είναι σε θέση να διαπράξει το είδος μας".
Η εξαιρετική μετάφραση είναι του Μενέλαου Αστερίου.
Για το βιβλίο έγραψαν:
"Ο Rees, σαν χαρισματικός δάσκαλος, έχει την ικανότητα να αφηγείται μια πολύπλοκη ιστορία με ενσυναίσθηση και καθαρότητα, χωρίς να θυσιάζει τις αποχρώσεις. Αυτή η ποιότητα είναι που κάνει το βιβλίο αυτό μια από τις καλύτερες ιστορίες του Ολοκαυτώματος. Η ιστορία ζωντανεύει μέσα από τις φωνές των θυμάτων, των εκτελεστών, των παρατηρητών". Nikolaus Wachsmann,The Guardian.
"Είναι το πιό ξεκάθαρο βιβλίο που γράφτηκε ποτέ για το Ολοκαύτωμα, το βιβλίο που φωτίζει καλύτερα από όλα τις ρίζες του κακού, τη ζοφερή νοοτροπία του, τη χαοτική του μεθόδευση". Anthony Beevor.
"Οποιος θέλει να διαβάσει μια συγκλονιστική ερμηνεία του πώς και το γιατί συνέβη το Ολοκαύτωμα, η οποία αντλεί από τις πιο πρόσφατες μελέτες και ενσωματώνει μοναδικές μαρτυρίες, δεν πρέπει να χάσει το εξαιρετικό βιβλίο του Laurence Rees". Ian Kershaw
