Η Ολγα Μπακομάρου ανήκει στους θρύλους της ελληνικής δημοσιογραφίας. Οπως έχει γράψει γι΄αυτήν ο Θανάσης Λάλας,΄΄ Κατά γενική παραδοχή, είναι η καλύτερη interviewer που υπήρξε ποτέ στην Ελλάδα. Οι συνεντεύξεις της στη «Γυναίκα» έκαναν πάταγο, φώτισαν αποκαλυπτικά τα επιφανέστερα πρόσωπα της μεταπολεμικής Ελλάδας και έγραψαν ιστορία και οι ίδιες.΄΄
Είναι πολύ δύσκολο πράγμα το να κάνεις μιά συνέντευξη που σέβεται τον εαυτό της. Στην εποχή μας πού όλοι δίνουν και όλοι παίρνουν συνεντεύξεις, το καταλαβαίνουμε περισσότερο από κάθε άλλη φορά.
Βέβαια, δεν είναι αυτό το νόημα της συνέντευξης. Συνέντευξη δεν σημαίνει κάνω δημόσιες σχέσεις, ούτε κολακεύω απλώς το πρόσωπο που έχω απέναντί μου. Οπως σημειώνει η ίδια :΄΄ Ποτέ δεν δίναμε να διαβάσουν το κείμενο και να το «διορθώσουν» πριν δημοσιευτεί. Ποτέ. Αυτό ήταν αρχή του περιοδικού και της εφημερίδας για να πάρουμε μια συνέντευξη. Αν αυτό δεν γινόταν δεκτό, δεν γινόταν και η συνέντευξη, όποιο κι αν ήταν το πρόσωπο΄΄.
Στην πορεία της, που συνέπεσε με την εγκυρότητα ενός σημαντικού μέρους του Τύπου, η Ολγα Μπακομάρου ευτύχησε να βρεθεί απέναντι από πρόσωπα που έγραψαν την ιστορία αυτού του τόπου. Στο ΄΄Ωσεί παρόντες΄΄ έχει συμπεριλάβει 26 από αυτές τις συνεντεύξεις της που δημοσιεύτηκαν στην ΄΄Γυναίκα΄΄, στην ΄΄Ελευθεροτυπία΄΄ και στην γαλλική έκδοση του περιοδικού ΄΄L’ OFFICIEL΄΄.
Τα ονόματα των ανθρώπων που βρέθηκαν απέναντί της έχου περάσει ήδη στην ιστορία, και, κάποια από αυτά στον χώρο του μύθου.Μάνος Χατζιδάκις, Βάσω Κατράκη, Μενέλαος Λουντέμης, Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Δημήτρης Χόρν, Αλίκη Βουγιουκλάκη, Μάνος Κατράκης, Ελένη Βλάχου, Αλέξης Μινωτής, Ανδρέας Παπανδρέου, Ηλίας Ηλιού, Ελλη Λαμπέτη, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, Μελίνα Μεκούρη, Στέλιος Καζαντζίδης, Ακης Πάνου, Αλέξανδρος Ιόλας, Κάρολος Κούν, Νικηφόρος Βρεττάκος, Γιάννης Τσαρούχης, Δημήτρης Μυταράς, Μιχάλης Κακογιάννης, Χρήστος Λαμπράκης, Θόδωρος Αγγελόπουλος, Λιλή Ζωγράφου, Ιάκωβος Καμπανέλλης.
Δύσκολα μπορεί να φανταστεί κανείς πιό αντιπροσωπευτικό δείγμα ανθρώπων ανάμεσα στο 1976, που έγινε η συνέντευξη του Μάνου Χατζιδάκι, μέχρι το 2004 που έγινε η συνένταυξη του Ιάκωβου Καμπανέλλη που κλείνει το βιβλίο.
Οπως σημειώνει η ίδια στην εισαγωγή του βιβλίου της:
΄΄Τα ωραιότερα ταξίδια της ζωής μου τα έχω κάνει σε σπίτια και σε γραφεία, συνομιλώντας με σημαντικούς ανθρώπους, πού, από έφηβη ακόμα, λαχταρούσα να γνωρίσω και να ΄΄φωτίσω΄΄, όσο μπορούσα, και την αθέατη πλευρά της δημόσιας εικόνας τους, πρώτα για μένα και ύστερα για τους άλλους.
Και ήταν ο αείμνηστος εκδότης και διευθυντής του περιοδικου ΄΄ΓΥΝΑΙΚΑ΄΄ Ευάγγελος Τερζόπουλος και στη συνέχεια ο Αρης Τερζόπουλος , που μου έδωσαν την ευκαιρία και τη δυνατότητα να κάνω το όνειρό μου πραγματικότητα. Τους είμαι ευγνώμων και θεωρώ ότι τους οφείλω αυτή την συναρπαστική περιπέτεια, που για δεκαετίες έζησα.
Από τα χρόνια εκείνα, φεύγοντας η δεκαετία του ΄70, πολλοί-συνάδελφοι, φίλοι, αναγνώστες, εκδότες ακόμα-με ρωτούσαν γιατί δεν κάνω τις συνεντεύξεις αυτές βιβλίο. Δεν ξέρω-ίσως γιατί μου ήταν αρκετός ο πλούτος, πνευματικός και ψυχικός, που είχα αποκομίσει και γεύομαι ακόμα τους καρπούς του, παίρνοντάς τες.
Πέρασε πολύς καιρός από τότε για να γίνει ένα τέτοιο βιβλίο, αυτό το βιβλίο, πραγματικότητα. Η διαχείρηση του πλήθους των συνεντεύξεων, που μετρούσαν εκατοντάδες πλέον,με απέτρεπε. Κατέληξα να κάνω την επιλογή μου-ως αρχή,ίσως-ανάμεσα σε προσωπικότητές της πνευματικής, πολιτισμικής και καλιτεχνικής μας ζωής που πλέον δεν ζούν, αλλά υπάρχουν ωσεί παρόντες ανάμεσά μας με το έργο, τον λόγο, την αύρα που άφησαν΄΄.
Οι συνεντεύξεις που εμπεριέχονται στο βιβλίο της Ολγας Μπακομάρου, κουβαλούν το άρωμα, το ήθος και τον πολιτισμό μιάς άλλης εποχής, όχι και τόσο μακρινής, που όμως απέχει έτη φωτός από την δική μας.
Δεν υπάρχουν τα αντίστοιχα πρόσωπα σήμερα; Δεν υπάρχουν οι αντίστοιχοι δημοσιογράφοι; Εχει αλλάξει εντελώς η πολιτιστική μας ταυτότητα πλέον; Το πιό πιθανό είναι να έχει πάρει το πάνω χέρι ο κιτρινισμός στη δημοσιογραφία σήμερα , που ασχολείται με ανάλαφρα θέματα. Την γενική γραμμή της επικαιρότητας δίνει η τηλεόραση και τα πρόσωπα που προβάλλονται μέσα από τη μικρή οθόνη. Τι ακριβώς έχει αλλάξει δεν μπορούμε να το πούμε με βεβαιότητα και το πιό πιθανό είναι ότι κάτι από όλα αυτά έχουν αλλάξει την πραγματικότητα που ζούμε. Γιατί και οι καλοί δημοσιογράφοι σήμερα είναι μειοψηφία και τα προβεβλημένα πρόσωπα καμία σχέση δεν έχουν με τα ονόματα που ανέφερα πιό πάνω και οι συνεντεύξεις τους υπάρχουν στο εν λόγω βιβλίο της Ολγας Μπακομάρου.
Και για να γίνει πιό σαφές αυτό που περιγράφω, θα προσπαθήσω να απομονώσω από μία φράση σε κάποιες από αυτές τις 26 συνεντεύξεις.
Μάνος Χατζιδάκις: ΄΄Οταν δεν γράφω κάτι, δεν νομίζω ότι χάνω ούτε εγώ ούτε η μουσική ούτε οι φίλοι της μουσικής. Ενώ, αντίθετα, όταν γράφω κάτι, δοκιμάζομαι και εγώ και οι άνθρωποι. Χώρια, ότι, μή γράφοντας, άλλες δυνατότητές μου δραστηριοποιούνται σε τομείς ωφέλιμους για πολύ κόσμο. Κατά συνέπειαν, ιδού το όφελος του να μη γράφω μουσική. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι θα σας απαλλάξω από τη δοκομασία της μουσικής μου στο μέλλον.΄΄
Βάσω Κατράκη: ΄΄Λένε για την τέχνη μου πως είναι στρατευμένη. Αποδέχομαι τον όρο, μα όχι πολιτικά. Είμαι στρατευμένη δίπλα στον άνθρωπο΄΄.
Μενέλαος Λουντέμης:΄΄ Η Αγράμπελη είναι η πρώτη μου αγάπη, ένα πρόσωπο της εφηβείας μου. Γι΄αυτήν έσουρα τους πρώτους μου στίχους στη Δευτέρα γυμνασίου. Την αντάμωσα μετά από πολλά χρόνια, στην Ομόνοια, λίγο πρίν πάρω το Κρατικό Βραβείο που σας έλεγα. Μου έδωσε μιά διεύθυνση, ήταν ψεύτικη. Μετά τη βράβευσή μου, πήρα ένα γράμμα από την Αγράμπελη: ΄΄Ανταμώσαμε στο δρόμο. Σύ ανέβαινες, εγώ κατέβαινα. Εκεί που πάς δεν μπορώ να ανεβώ. Εκεί που πάω, δεν μπορείς να΄ρθείς. Αντίο΄΄. Κατάλαβα ότι είχε πάρει το δρόμο του χαμού, αλλά κάτι έμεινε, μιά φωτίτσα, από την πρώτη μεγάλη αγάπη της. Ποτέ δεν την ξανάδα, ούτε γράμμα της πήρα, ούτε άκουσα να γίνεται λόγος γι΄αυτήν΄΄.
Γρηγόρης Μπιθικώτσης: ΄΄Η αλήθεια είναι ότι δεν τα πολυκατάλαβα . Κάναμε μάλιστα ένα συμβούλιο, εγώ κι ο Χιώτης, και είπαμε να την κοπανήσουμε. ΄΄Πάμε να φύγουμε΄΄, του λέω, ΄΄θα ξεφτιλιστούμε, και είμασταν και φαντάροι μαζί και είναι και φίλος ο φουκαράς΄΄- και οι φουκαράδες είμασταν εμείς εν τω μεταξύ. Τώρα, μόνοι μας, αποφασίσαμε να μείνουμε., Εγώ την είχα κάνει ψώνιο με το ΄΄Μάνα μου και Παναγιά΄΄. Σάκρυζαν τα μάτια μου, γέμιζαν την κιθάρα δάκρυα. Α, μεγάλος και ο Χιώτης. Παγκανίνι! Να σου πώ τα μεγάλα μπουζούκια που με συγκίνησαν: Χιώτης, Παπαδόπουλος, Ζαμπέτας, Καπλάνης, Τσιτσάνης. Σταματάω εδώ, στους στρατηγούς, δεν μπορώ να κατέβω στούς συνταγματάρχες΄΄.
Δημήτρης Χόρν: ΄΄Νομίζω γενικά ότι ο καλλιτέχνης με το έργο του εκφράζει τον αληθινό του εαυτό. Αλλωστε, αυτό ξεχωρίζει τον έναν καλλιτέχνη από τον άλλον. Προσωπικά, εκφράζομαι παίζοντας κι εκφράζομαι ασυνείδητα τις περισσότερες φορές, κι αυτό είναι το ενδιαφέρον, γιατί μέσω του ρόλου βγαίνουν στην επιφάνεια πράγματα , που ίσως δεν ήξερα ότι τα έχω μέσα μου. Εξ άλλου, τί είναι τέχνη; Μιά αφήγηση, μιά εξομολόγηση του εαυτού σου, που οδηγεί στη λύτωση, στην κάθαρση΄΄.
Αλίκη Βουγιουκλάκη: ΄΄Ξέρω τι με φτήνηνε εμένα. Ο κινηματογράφος. Φυσικά, αυτό δεν θα γινόταν αν είχα σκηνοθέτη τον Μπέργκμαν. Αλλά ξέρεις κάτι; Αν αύριο πέθαινα, θα συνέβαινε ό,τι και με την Μέριλιν Μονρόε στην Αμερική. Ενω όποι την περιφρονούσαν και την θεωρούσαν κατώτερο προιόν, μόλις πέθανε, ενώσαν κομμάτια απ΄τις ταινίες της και είπαν ΄΄κοιτάξτε τι μεγάλο φαινόμενο και τι σπουδαία ηθοποιός που ήταν΄΄.
Μάνος Κατράκης: ΄΄ Το πιό σημαντικό για μένα είναι ότι μπορώ να πώ ,΄΄έ, τουλάχιστον πέρασα απ’ τη ζωή σαν άνθρωπος΄΄.
Ελένη Βλάχου: ΄΄Προοδευτικός τύπος σημαίνει δημοκρατικός. Αυτός που αναγνωρίζει στους ανθρώπους που καλούνται Ελληνες, το δικαίωμα να έχουν τις ίδιες υποχρεώσεις και τα ίδια δικαιώματα. Δεν δέχομαι δηλαδή εγώ, ότι ένας κομμουνιστής, ο οποίος πληρώνει φόρους και πρόκειται να στρατευτεί και να πεθάνει για την Ελλάδα, είναι λιγότερο Ελληνας απ’ ότι ο άλλος. Δεν δέχομαι τον κύριο που μπαίνει μ΄σα και μου λέει ΄΄καλημέρα σας , κυρία Βλάχου, είμαι εθνικόφρων΄΄. Δεν είναι επάγγελμα η εθνικοφροσύνη. Υποτίθεται ότι οι Ελληνες είναι υπέρ του Εθνους τους. Υποτίθεται....΄΄
Αλέξης Μινωτής: ΄΄Υπάρχουν μάλιστα άνθρωποι που πουλάνε το σπίτι τους για να βάλουν το όνομά τους σες μιά μαρκίζα. Αλλά εδώ πρόκειται για μωροφιλοδοξία και ματαιοδοξία. Η άλλη φιλοδοξία, η καλλιτεχνική, δεν υπαγορεύει τέτοιου είδους πράγματα. Εκεί είναι το πάθος του έργου. Γιατί, άλλο έργο, άλλο αναγνώριση. Ομως, υπάρχουν πολλοί που προτιμούν την αναγνώριση και χωρίς αντίκρυσμα, παρά το έργο. Θέλει δηλαδή να δοξαστεί, χωρίς να εργαστεί΄΄.
Ανδρέας Παπανδρέου: ΄΄Το να πεί κανείς ΄΄δεν κλέβω΄΄, ΄΄δεν δέρνω΄΄, ΄΄δεν είμαι πράκορας΄΄, δεν αξίζει να το πεί. Οι πολιτικοί κρίνονται από τον λαό με βάση τις πράξεις και την ιστορία τους΄΄.
Ηλίας Ηλιού: ΄΄Εχω την, ας πούμε, εντιμότητα να αναγνωρίζω και ό,τι καλό έχει ή κάνει και ο αντίπαλός μου. Και υπ’ αυτή την έννοια, αναγνωρίζω ότι ο Καραμανλής είναι ένας άνθρωπος με δυναμισμό, με θεληματικότητα, κι ότι σε μερικά ζητήματα τα έχει βγάλει αρκετά καλά πέρα. Ολα αυτά τα εκτιμώ, τα σταθμίζω και πολλές φορές τον επαινώ. Ας μη ξεχνάμε ότι πήρε μιά βαριά κληρονομιά μετά από την επτάχρονη χούντα΄΄.
Ελλη Λαμπέτη: ΄΄Οταν έχεις ταλέντο, έχεις κι ευαισθησία. Το ταλέντο είναι ευαισθησία. Το υλικό σου της σκηνής το αντλείς από τη ζωή σου. Στη ζωή, η δική μου ευαισθησία είναι τόση, που μου φέρνει πόνο. Περπατάω στο δρόμο κι έχω σαράντα μαχαίρις στην καρδιά μου, γιατί είδα αυτό, γιαί είδα εκείνο. Η ψύχωσή μου είναι τα παιδιά΄΄.
Κωνσταντίνος Μητσοτάκης: ΄΄ Οσον αφορά τη λέξη αποστασία, βέβαια δεν τη δέχομαι , αν και τη χρησιμοποιώ πολλές φορές για την ευκολία της συνεννοήσεως, προσθέτοντας όμως το ΄΄λεγόμενη΄΄. Λοιπόν, δεν έχει κανένα στοιχείο αποστασίας η απόφασή μας εκείνη, γιατί σε μιά κρίσιμη στιγμή, εν όψει ενός πολύ μεγάλου θέματος που ετέθη ενώπιόν μας, σύμφωνα με όλους τους νόμους της δημοκρατίας, διαφωνήσαμε με τον αρχηγό του κόμματος και χαράξαμε δική μας πορεία. Επομένως, δεν αισθάνομαι καθόλου ένοχος, ούτε και έχω καμιά δυσκολία να μιλώ για την περίοδο εκείνη΄΄.
Μελίνα Μερκούρη: ΄΄Στάρ υπήρξα, εφόσον το ΄΄Ποτέ την Κυριακή΄΄ πήγε στα πέρατα του κόσμου. Τώρα είμαι δημόσιο πρόσωπο. Αλλά κυττάξτε, κάθε φορά που ξεκίνησα να κάνω κάτι, κάποιοι μου αμφισβήτησαν ότι θα το κάνω σωστά. Οταν ήρθα στο θέατρο, μου είπαν ότι δεν θα κάνω καλό θέατρο. Ε, λοιπόν, είμαι πολύ καλή ηθοποιός. Οταν έκανα κινηματογράφο, μου είπαν ότι δεν κάνω πολύ καλό κινηματογράφο, γιατί έχω πολύ μεγάλο στόμα. Εγώ έκανα πολύ καλό κινηματογράφο. Οταν άρχισα να κάνω αντίσταση, είπαν ποιά είναι αυτή η κυρία πυ φόρεσε τα μαύρα και κάνει την αντιστασιακή. Εγώ όμως την έκανα την αντίσταση. Στην ιδιωτική μου ζωή είπαν ότι δεν θα μπορέσω να κρατήσω έναν δεσμό. Δόξα τω Θεώ, είμαι με τον Τζούλή εικοσιπέντε χρόνια΄΄.
Στέλιος Καζαντζίδης:΄΄Εγώ δεν έζησα ποτέ σε σαλόνια. Εζησα σε φτωχογειτονιές κι όλα μου τα βιώματα έχουν άμεση σχέση με τα χαμόσπιτα, τη μιζέρια, το φώς που το σβήναμε για να πάμε από το δωμάτιο στην κουζίνα μήπως κάψουμε ρεύμα, το μαγείρεμα σε μαγκάλια, τα παιδιά που πέθαιναν. Ημουν κι εγώ ένα από τα θύματα αυτά του κατατρεγμού, που μιλάν τα τραγούδια μου κι είμαι ακόμα. Πρώτα τραγουδάω για τον εαυτό μου και νομίζω πως από κει ξεκινάει και η επιτυχία μου΄΄.
Ακης Πάνου: Ο Καζαντζίδης είναι , πρώτα-πρώτα, ο κατ’ εξοχήν άντρας τραγουδιστής, ο μοναδικός, που η φωνή του σε όλη την τονική της έκταση δεν χάνει πουθενά την ανδρική της χροιά για να γίνει γυναικεία, όπως γίνεται του Μπιθικώτση ή του Νταλάρα, για παράδειγμα. Από κει και πέρα, να πάρω την άρθρωση του Καζαντζίδη, να πάρω τα φυσικά του προσόντα, τον όγκο της φωνής του, που την ώρα που ανοίγει το στόμα του μπουκώνει τα μηχανήματα; Αν δείτε τον Καζαντζίδη στο στούντιο να τραγουδάει, είναι ένας άνθρωπος που έχει απογειωθεί, στην κυριολεξία, έχει μπεί μέσα στο τραγούδι κι είναι ο μόνος που μπορεί να δώσει συν σε ένα τραγούδι΄΄.
Αλέξανδρος Ιόλας: ΄΄Εγώ ψάχνω να βρώ πράγματα καταπληκτικά, που δεν μπορούν να τα βρούν οι άλλοι, και τ’ αναβάζω στη θέση τους. Ξέρω ποιά είναι η αξία ενός πράγματος μέσα στην ιστορία της Τέχνης΄΄.
Κάρολος Κούν: ΄΄ Η λιτότητα είναι επιλογή δική μου, ζω τη ζωή που πιστεύω. Δεν μ’ ενδιαφέρουν η ιδιοκτησία, τα χρήματα, ποτέ δεν μ’ ενδιέφεραν, αφήστε που είναι και βάρος. Βρίσκομαι στην περίοδο που πρέπει ν’ αφήνει κανείς τα πράγματα που έχει. Μου φτάνει ο Ξανθίας. Και η αγάπη που μου έμεινε για το θέατρο και τους ανθρώπους με τους οποίους συνεργάστηκα. Αυτή είναι η περιουσία μου. Εκεί, στο θέατρο πέρασα τη ζωή μου΄΄.
Νικηφόρος Βρεττάκος: ΄΄Το ότι είμαστε ένας λαός που βγάζουμε μεγάλους ποιητές σημαίνει ότι έχουμε ρίζες φυλετικές πολύ ζωντανές ακόμα. Οταν βγάζει άνθη το δέντρο, σημαίνει ότι είναι γερό, ζωντανό΄΄.
Γιάννης Τσαρούχης: ΄΄Αγαπούσα την Ελλάδα, η οποία μου είχε δώσει θέματα για τη ζωγραφική μου. Αλλά δεν ήταν μια φανατική αγάπη, ο λεγόμενος ΄΄πατριωτισμός΄΄ μου προκαλούσε απέχθεια, αποστροφή. Ηθελα να φέρω κάτι στην Ελλάδα και όχι να πάρω από αυτήν. Γιατί ανήκα σε μιά γενιά Ελλήνων που έδιναν όλα όσα είχαν για τη χώρα τους. Προσβάλλομαι όταν μιλούν για την ΄΄ρωμιοσύνη΄΄ μου. Εγώ ήθελα απλώς να είμαι έντιμος΄΄.
Δημήτρης Μυταράς: ΄΄ Η κοινωνία σήμερα-που είναι πολύ καταναλωτική και δεν έμαθε στα παιδιά μιά ασκητική αντιμετώπιση της ζωής, όχι με την έννοια της στέρησης αλλά ως φιλοσοφία- δημιούργησε μια γενιά πολυτέλειας. Η εκπαίδευση, από το άλλο μέρος, εφαρμόζοντας την πολιτική της αποστήθισης, σε όλες τις βαθμίδες, οδηγεί σε στρατιές υπαλλήλων. Ο καλός Ελληνας μαθητής είναι φαμπρικαρισμένος από το σύστημα να γίνει δημόσιος υπάλληλος- και τί δημόσιος υπάλληλος!΄΄
Μιχάλης Κακογιάννης: ΄΄Είμαι εναντίον της καταπίεσης. Με τη χούντα, το 67 πήρα αμέσως, χωρίς τον παραμικρό δισταγμό, θέση απόλυτη. Εμεινα στο Παρίσι και είπα ΄΄ή εδώ έξω ή στην Ελλάδα και φυλακή, διότι θα μιλήσω΄΄. Κοιτάξτε, θα δεχτώ οποιαδήποτε κυβέρνηση έχει εκλεγεί δημοκρατικά και νόμιμα. Αλλά να ξυπνήσει κάποιος ηλίθιος, σχιζοφρενής, ένα πρωί και να λέει ΄΄εγώ θα σε σώσω και κάτσε καλά αλλοιώς θα την πληρώσεις΄΄, αυτό είναι το απαράδεκτο.΄΄
Χρήστος Λαμπράκης:΄΄Και ιδέες έχω ίσως βάλει και χρόνο και χρήμα. Αλλά δεν συνεχίζω. Ξερετε, εγώ είμαι άνθρωπος αισιόδοξος και άνθρωπος της μάχης. Δεν είμαι άνθρωπος της φλυαρίας΄΄.
Θόδωρος Αγγελόπουλος: ΄΄Μαζί με τον 20 ό αιώνα τελειώνουν και όσα γέννησε ως ιδεολογίες και ελπίδες΄΄.
Λιλή Ζωγράφου: ΄΄Δεν υπηρέτησα ποτέ την εύνοια και την έγκριση της κοινωνίας΄΄.
Ιάκωβος Καμπανέλλης: ΄΄Εάν σκέφτεσαι έτσι, δεν προχωράς με τίποτα. Δεν είμαι ανταγωνιστής του εαυτού μου. Πιστεύω σε αυτό που γράφω, την ώρα που το γράφω, και δεν μ’ ενδιαφέρει αν είναι καλύτερο ή απλώς καλό. Εφόσον το πιστεύω, έστω κι αν κάνω λάθος, το γράφω΄΄.
Θα μπορούσε κανείς να γράψει ακόμα πιό πολλά για αυτούς τους ανθρώπους και όσα είπαν στις συνεντεύξεις τους στην Ολγα Μπακομάρου. Το θέμα είναι πως όλα αυτές οι κουβέντες μας γυρνάνε πίσω σε μιά Ελλάδα που δεν υπάρχει σήμερα. Αλλα τα μεγέθη τότε, άλλα τα μεγέθη τώρα. Και, δυστυχώς, όχι πρός το καλύτερο. Βιβλία σαν κι αυτό, μας βοηθούν να καταλάβουμε καλύτερα μιαν εποχή που , τουλάχιστον, εμείς οι νεώτεροι δεν ζήσαμε. Μια εποχή που οι άνθρωποι δεν είχαν κουτάκια. Είχαν ουσιαστική γνώση για όλα ή σχεδόν όλα τα θέματα που αντιμετώπιζε η κοινωνία μέσα στην οποία ζούσαν. Πράγμα που δεν συμβαίνει σήμερα.
Και όπως έγραψε ο Θανάσης Λάλας για την ίδια και το βιβλίο της:
΄΄Ενα βιβλίο με ανεπανάληπτες συνεντεύξεις της Ολγας Μπακομάρου είναι μιά μεγάλη εκδοτική στιγμή. Ενας μοναδικός τρόπος να σωθεί ο λόγος ανθρώπων που είναι η ταυτότητά μας, να δούμε τον εαυτό μας, που τείνουμε να ξεχάσουμε΄΄.
Είναι πολύ δύσκολο πράγμα το να κάνεις μιά συνέντευξη που σέβεται τον εαυτό της. Στην εποχή μας πού όλοι δίνουν και όλοι παίρνουν συνεντεύξεις, το καταλαβαίνουμε περισσότερο από κάθε άλλη φορά.
Βέβαια, δεν είναι αυτό το νόημα της συνέντευξης. Συνέντευξη δεν σημαίνει κάνω δημόσιες σχέσεις, ούτε κολακεύω απλώς το πρόσωπο που έχω απέναντί μου. Οπως σημειώνει η ίδια :΄΄ Ποτέ δεν δίναμε να διαβάσουν το κείμενο και να το «διορθώσουν» πριν δημοσιευτεί. Ποτέ. Αυτό ήταν αρχή του περιοδικού και της εφημερίδας για να πάρουμε μια συνέντευξη. Αν αυτό δεν γινόταν δεκτό, δεν γινόταν και η συνέντευξη, όποιο κι αν ήταν το πρόσωπο΄΄.
Στην πορεία της, που συνέπεσε με την εγκυρότητα ενός σημαντικού μέρους του Τύπου, η Ολγα Μπακομάρου ευτύχησε να βρεθεί απέναντι από πρόσωπα που έγραψαν την ιστορία αυτού του τόπου. Στο ΄΄Ωσεί παρόντες΄΄ έχει συμπεριλάβει 26 από αυτές τις συνεντεύξεις της που δημοσιεύτηκαν στην ΄΄Γυναίκα΄΄, στην ΄΄Ελευθεροτυπία΄΄ και στην γαλλική έκδοση του περιοδικού ΄΄L’ OFFICIEL΄΄.
Τα ονόματα των ανθρώπων που βρέθηκαν απέναντί της έχου περάσει ήδη στην ιστορία, και, κάποια από αυτά στον χώρο του μύθου.Μάνος Χατζιδάκις, Βάσω Κατράκη, Μενέλαος Λουντέμης, Γρηγόρης Μπιθικώτσης, Δημήτρης Χόρν, Αλίκη Βουγιουκλάκη, Μάνος Κατράκης, Ελένη Βλάχου, Αλέξης Μινωτής, Ανδρέας Παπανδρέου, Ηλίας Ηλιού, Ελλη Λαμπέτη, Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, Μελίνα Μεκούρη, Στέλιος Καζαντζίδης, Ακης Πάνου, Αλέξανδρος Ιόλας, Κάρολος Κούν, Νικηφόρος Βρεττάκος, Γιάννης Τσαρούχης, Δημήτρης Μυταράς, Μιχάλης Κακογιάννης, Χρήστος Λαμπράκης, Θόδωρος Αγγελόπουλος, Λιλή Ζωγράφου, Ιάκωβος Καμπανέλλης.
Δύσκολα μπορεί να φανταστεί κανείς πιό αντιπροσωπευτικό δείγμα ανθρώπων ανάμεσα στο 1976, που έγινε η συνέντευξη του Μάνου Χατζιδάκι, μέχρι το 2004 που έγινε η συνένταυξη του Ιάκωβου Καμπανέλλη που κλείνει το βιβλίο.
Οπως σημειώνει η ίδια στην εισαγωγή του βιβλίου της:
΄΄Τα ωραιότερα ταξίδια της ζωής μου τα έχω κάνει σε σπίτια και σε γραφεία, συνομιλώντας με σημαντικούς ανθρώπους, πού, από έφηβη ακόμα, λαχταρούσα να γνωρίσω και να ΄΄φωτίσω΄΄, όσο μπορούσα, και την αθέατη πλευρά της δημόσιας εικόνας τους, πρώτα για μένα και ύστερα για τους άλλους.
Και ήταν ο αείμνηστος εκδότης και διευθυντής του περιοδικου ΄΄ΓΥΝΑΙΚΑ΄΄ Ευάγγελος Τερζόπουλος και στη συνέχεια ο Αρης Τερζόπουλος , που μου έδωσαν την ευκαιρία και τη δυνατότητα να κάνω το όνειρό μου πραγματικότητα. Τους είμαι ευγνώμων και θεωρώ ότι τους οφείλω αυτή την συναρπαστική περιπέτεια, που για δεκαετίες έζησα.
Από τα χρόνια εκείνα, φεύγοντας η δεκαετία του ΄70, πολλοί-συνάδελφοι, φίλοι, αναγνώστες, εκδότες ακόμα-με ρωτούσαν γιατί δεν κάνω τις συνεντεύξεις αυτές βιβλίο. Δεν ξέρω-ίσως γιατί μου ήταν αρκετός ο πλούτος, πνευματικός και ψυχικός, που είχα αποκομίσει και γεύομαι ακόμα τους καρπούς του, παίρνοντάς τες.
Πέρασε πολύς καιρός από τότε για να γίνει ένα τέτοιο βιβλίο, αυτό το βιβλίο, πραγματικότητα. Η διαχείρηση του πλήθους των συνεντεύξεων, που μετρούσαν εκατοντάδες πλέον,με απέτρεπε. Κατέληξα να κάνω την επιλογή μου-ως αρχή,ίσως-ανάμεσα σε προσωπικότητές της πνευματικής, πολιτισμικής και καλιτεχνικής μας ζωής που πλέον δεν ζούν, αλλά υπάρχουν ωσεί παρόντες ανάμεσά μας με το έργο, τον λόγο, την αύρα που άφησαν΄΄.
Οι συνεντεύξεις που εμπεριέχονται στο βιβλίο της Ολγας Μπακομάρου, κουβαλούν το άρωμα, το ήθος και τον πολιτισμό μιάς άλλης εποχής, όχι και τόσο μακρινής, που όμως απέχει έτη φωτός από την δική μας.
Δεν υπάρχουν τα αντίστοιχα πρόσωπα σήμερα; Δεν υπάρχουν οι αντίστοιχοι δημοσιογράφοι; Εχει αλλάξει εντελώς η πολιτιστική μας ταυτότητα πλέον; Το πιό πιθανό είναι να έχει πάρει το πάνω χέρι ο κιτρινισμός στη δημοσιογραφία σήμερα , που ασχολείται με ανάλαφρα θέματα. Την γενική γραμμή της επικαιρότητας δίνει η τηλεόραση και τα πρόσωπα που προβάλλονται μέσα από τη μικρή οθόνη. Τι ακριβώς έχει αλλάξει δεν μπορούμε να το πούμε με βεβαιότητα και το πιό πιθανό είναι ότι κάτι από όλα αυτά έχουν αλλάξει την πραγματικότητα που ζούμε. Γιατί και οι καλοί δημοσιογράφοι σήμερα είναι μειοψηφία και τα προβεβλημένα πρόσωπα καμία σχέση δεν έχουν με τα ονόματα που ανέφερα πιό πάνω και οι συνεντεύξεις τους υπάρχουν στο εν λόγω βιβλίο της Ολγας Μπακομάρου.
Και για να γίνει πιό σαφές αυτό που περιγράφω, θα προσπαθήσω να απομονώσω από μία φράση σε κάποιες από αυτές τις 26 συνεντεύξεις.
Μάνος Χατζιδάκις: ΄΄Οταν δεν γράφω κάτι, δεν νομίζω ότι χάνω ούτε εγώ ούτε η μουσική ούτε οι φίλοι της μουσικής. Ενώ, αντίθετα, όταν γράφω κάτι, δοκιμάζομαι και εγώ και οι άνθρωποι. Χώρια, ότι, μή γράφοντας, άλλες δυνατότητές μου δραστηριοποιούνται σε τομείς ωφέλιμους για πολύ κόσμο. Κατά συνέπειαν, ιδού το όφελος του να μη γράφω μουσική. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι θα σας απαλλάξω από τη δοκομασία της μουσικής μου στο μέλλον.΄΄
Βάσω Κατράκη: ΄΄Λένε για την τέχνη μου πως είναι στρατευμένη. Αποδέχομαι τον όρο, μα όχι πολιτικά. Είμαι στρατευμένη δίπλα στον άνθρωπο΄΄.
Μενέλαος Λουντέμης:΄΄ Η Αγράμπελη είναι η πρώτη μου αγάπη, ένα πρόσωπο της εφηβείας μου. Γι΄αυτήν έσουρα τους πρώτους μου στίχους στη Δευτέρα γυμνασίου. Την αντάμωσα μετά από πολλά χρόνια, στην Ομόνοια, λίγο πρίν πάρω το Κρατικό Βραβείο που σας έλεγα. Μου έδωσε μιά διεύθυνση, ήταν ψεύτικη. Μετά τη βράβευσή μου, πήρα ένα γράμμα από την Αγράμπελη: ΄΄Ανταμώσαμε στο δρόμο. Σύ ανέβαινες, εγώ κατέβαινα. Εκεί που πάς δεν μπορώ να ανεβώ. Εκεί που πάω, δεν μπορείς να΄ρθείς. Αντίο΄΄. Κατάλαβα ότι είχε πάρει το δρόμο του χαμού, αλλά κάτι έμεινε, μιά φωτίτσα, από την πρώτη μεγάλη αγάπη της. Ποτέ δεν την ξανάδα, ούτε γράμμα της πήρα, ούτε άκουσα να γίνεται λόγος γι΄αυτήν΄΄.
Γρηγόρης Μπιθικώτσης: ΄΄Η αλήθεια είναι ότι δεν τα πολυκατάλαβα . Κάναμε μάλιστα ένα συμβούλιο, εγώ κι ο Χιώτης, και είπαμε να την κοπανήσουμε. ΄΄Πάμε να φύγουμε΄΄, του λέω, ΄΄θα ξεφτιλιστούμε, και είμασταν και φαντάροι μαζί και είναι και φίλος ο φουκαράς΄΄- και οι φουκαράδες είμασταν εμείς εν τω μεταξύ. Τώρα, μόνοι μας, αποφασίσαμε να μείνουμε., Εγώ την είχα κάνει ψώνιο με το ΄΄Μάνα μου και Παναγιά΄΄. Σάκρυζαν τα μάτια μου, γέμιζαν την κιθάρα δάκρυα. Α, μεγάλος και ο Χιώτης. Παγκανίνι! Να σου πώ τα μεγάλα μπουζούκια που με συγκίνησαν: Χιώτης, Παπαδόπουλος, Ζαμπέτας, Καπλάνης, Τσιτσάνης. Σταματάω εδώ, στους στρατηγούς, δεν μπορώ να κατέβω στούς συνταγματάρχες΄΄.
Δημήτρης Χόρν: ΄΄Νομίζω γενικά ότι ο καλλιτέχνης με το έργο του εκφράζει τον αληθινό του εαυτό. Αλλωστε, αυτό ξεχωρίζει τον έναν καλλιτέχνη από τον άλλον. Προσωπικά, εκφράζομαι παίζοντας κι εκφράζομαι ασυνείδητα τις περισσότερες φορές, κι αυτό είναι το ενδιαφέρον, γιατί μέσω του ρόλου βγαίνουν στην επιφάνεια πράγματα , που ίσως δεν ήξερα ότι τα έχω μέσα μου. Εξ άλλου, τί είναι τέχνη; Μιά αφήγηση, μιά εξομολόγηση του εαυτού σου, που οδηγεί στη λύτωση, στην κάθαρση΄΄.
Αλίκη Βουγιουκλάκη: ΄΄Ξέρω τι με φτήνηνε εμένα. Ο κινηματογράφος. Φυσικά, αυτό δεν θα γινόταν αν είχα σκηνοθέτη τον Μπέργκμαν. Αλλά ξέρεις κάτι; Αν αύριο πέθαινα, θα συνέβαινε ό,τι και με την Μέριλιν Μονρόε στην Αμερική. Ενω όποι την περιφρονούσαν και την θεωρούσαν κατώτερο προιόν, μόλις πέθανε, ενώσαν κομμάτια απ΄τις ταινίες της και είπαν ΄΄κοιτάξτε τι μεγάλο φαινόμενο και τι σπουδαία ηθοποιός που ήταν΄΄.
Μάνος Κατράκης: ΄΄ Το πιό σημαντικό για μένα είναι ότι μπορώ να πώ ,΄΄έ, τουλάχιστον πέρασα απ’ τη ζωή σαν άνθρωπος΄΄.
Ελένη Βλάχου: ΄΄Προοδευτικός τύπος σημαίνει δημοκρατικός. Αυτός που αναγνωρίζει στους ανθρώπους που καλούνται Ελληνες, το δικαίωμα να έχουν τις ίδιες υποχρεώσεις και τα ίδια δικαιώματα. Δεν δέχομαι δηλαδή εγώ, ότι ένας κομμουνιστής, ο οποίος πληρώνει φόρους και πρόκειται να στρατευτεί και να πεθάνει για την Ελλάδα, είναι λιγότερο Ελληνας απ’ ότι ο άλλος. Δεν δέχομαι τον κύριο που μπαίνει μ΄σα και μου λέει ΄΄καλημέρα σας , κυρία Βλάχου, είμαι εθνικόφρων΄΄. Δεν είναι επάγγελμα η εθνικοφροσύνη. Υποτίθεται ότι οι Ελληνες είναι υπέρ του Εθνους τους. Υποτίθεται....΄΄
Αλέξης Μινωτής: ΄΄Υπάρχουν μάλιστα άνθρωποι που πουλάνε το σπίτι τους για να βάλουν το όνομά τους σες μιά μαρκίζα. Αλλά εδώ πρόκειται για μωροφιλοδοξία και ματαιοδοξία. Η άλλη φιλοδοξία, η καλλιτεχνική, δεν υπαγορεύει τέτοιου είδους πράγματα. Εκεί είναι το πάθος του έργου. Γιατί, άλλο έργο, άλλο αναγνώριση. Ομως, υπάρχουν πολλοί που προτιμούν την αναγνώριση και χωρίς αντίκρυσμα, παρά το έργο. Θέλει δηλαδή να δοξαστεί, χωρίς να εργαστεί΄΄.
Ανδρέας Παπανδρέου: ΄΄Το να πεί κανείς ΄΄δεν κλέβω΄΄, ΄΄δεν δέρνω΄΄, ΄΄δεν είμαι πράκορας΄΄, δεν αξίζει να το πεί. Οι πολιτικοί κρίνονται από τον λαό με βάση τις πράξεις και την ιστορία τους΄΄.
Ηλίας Ηλιού: ΄΄Εχω την, ας πούμε, εντιμότητα να αναγνωρίζω και ό,τι καλό έχει ή κάνει και ο αντίπαλός μου. Και υπ’ αυτή την έννοια, αναγνωρίζω ότι ο Καραμανλής είναι ένας άνθρωπος με δυναμισμό, με θεληματικότητα, κι ότι σε μερικά ζητήματα τα έχει βγάλει αρκετά καλά πέρα. Ολα αυτά τα εκτιμώ, τα σταθμίζω και πολλές φορές τον επαινώ. Ας μη ξεχνάμε ότι πήρε μιά βαριά κληρονομιά μετά από την επτάχρονη χούντα΄΄.
Ελλη Λαμπέτη: ΄΄Οταν έχεις ταλέντο, έχεις κι ευαισθησία. Το ταλέντο είναι ευαισθησία. Το υλικό σου της σκηνής το αντλείς από τη ζωή σου. Στη ζωή, η δική μου ευαισθησία είναι τόση, που μου φέρνει πόνο. Περπατάω στο δρόμο κι έχω σαράντα μαχαίρις στην καρδιά μου, γιατί είδα αυτό, γιαί είδα εκείνο. Η ψύχωσή μου είναι τα παιδιά΄΄.
Κωνσταντίνος Μητσοτάκης: ΄΄ Οσον αφορά τη λέξη αποστασία, βέβαια δεν τη δέχομαι , αν και τη χρησιμοποιώ πολλές φορές για την ευκολία της συνεννοήσεως, προσθέτοντας όμως το ΄΄λεγόμενη΄΄. Λοιπόν, δεν έχει κανένα στοιχείο αποστασίας η απόφασή μας εκείνη, γιατί σε μιά κρίσιμη στιγμή, εν όψει ενός πολύ μεγάλου θέματος που ετέθη ενώπιόν μας, σύμφωνα με όλους τους νόμους της δημοκρατίας, διαφωνήσαμε με τον αρχηγό του κόμματος και χαράξαμε δική μας πορεία. Επομένως, δεν αισθάνομαι καθόλου ένοχος, ούτε και έχω καμιά δυσκολία να μιλώ για την περίοδο εκείνη΄΄.
Μελίνα Μερκούρη: ΄΄Στάρ υπήρξα, εφόσον το ΄΄Ποτέ την Κυριακή΄΄ πήγε στα πέρατα του κόσμου. Τώρα είμαι δημόσιο πρόσωπο. Αλλά κυττάξτε, κάθε φορά που ξεκίνησα να κάνω κάτι, κάποιοι μου αμφισβήτησαν ότι θα το κάνω σωστά. Οταν ήρθα στο θέατρο, μου είπαν ότι δεν θα κάνω καλό θέατρο. Ε, λοιπόν, είμαι πολύ καλή ηθοποιός. Οταν έκανα κινηματογράφο, μου είπαν ότι δεν κάνω πολύ καλό κινηματογράφο, γιατί έχω πολύ μεγάλο στόμα. Εγώ έκανα πολύ καλό κινηματογράφο. Οταν άρχισα να κάνω αντίσταση, είπαν ποιά είναι αυτή η κυρία πυ φόρεσε τα μαύρα και κάνει την αντιστασιακή. Εγώ όμως την έκανα την αντίσταση. Στην ιδιωτική μου ζωή είπαν ότι δεν θα μπορέσω να κρατήσω έναν δεσμό. Δόξα τω Θεώ, είμαι με τον Τζούλή εικοσιπέντε χρόνια΄΄.
Στέλιος Καζαντζίδης:΄΄Εγώ δεν έζησα ποτέ σε σαλόνια. Εζησα σε φτωχογειτονιές κι όλα μου τα βιώματα έχουν άμεση σχέση με τα χαμόσπιτα, τη μιζέρια, το φώς που το σβήναμε για να πάμε από το δωμάτιο στην κουζίνα μήπως κάψουμε ρεύμα, το μαγείρεμα σε μαγκάλια, τα παιδιά που πέθαιναν. Ημουν κι εγώ ένα από τα θύματα αυτά του κατατρεγμού, που μιλάν τα τραγούδια μου κι είμαι ακόμα. Πρώτα τραγουδάω για τον εαυτό μου και νομίζω πως από κει ξεκινάει και η επιτυχία μου΄΄.
Ακης Πάνου: Ο Καζαντζίδης είναι , πρώτα-πρώτα, ο κατ’ εξοχήν άντρας τραγουδιστής, ο μοναδικός, που η φωνή του σε όλη την τονική της έκταση δεν χάνει πουθενά την ανδρική της χροιά για να γίνει γυναικεία, όπως γίνεται του Μπιθικώτση ή του Νταλάρα, για παράδειγμα. Από κει και πέρα, να πάρω την άρθρωση του Καζαντζίδη, να πάρω τα φυσικά του προσόντα, τον όγκο της φωνής του, που την ώρα που ανοίγει το στόμα του μπουκώνει τα μηχανήματα; Αν δείτε τον Καζαντζίδη στο στούντιο να τραγουδάει, είναι ένας άνθρωπος που έχει απογειωθεί, στην κυριολεξία, έχει μπεί μέσα στο τραγούδι κι είναι ο μόνος που μπορεί να δώσει συν σε ένα τραγούδι΄΄.
Αλέξανδρος Ιόλας: ΄΄Εγώ ψάχνω να βρώ πράγματα καταπληκτικά, που δεν μπορούν να τα βρούν οι άλλοι, και τ’ αναβάζω στη θέση τους. Ξέρω ποιά είναι η αξία ενός πράγματος μέσα στην ιστορία της Τέχνης΄΄.
Κάρολος Κούν: ΄΄ Η λιτότητα είναι επιλογή δική μου, ζω τη ζωή που πιστεύω. Δεν μ’ ενδιαφέρουν η ιδιοκτησία, τα χρήματα, ποτέ δεν μ’ ενδιέφεραν, αφήστε που είναι και βάρος. Βρίσκομαι στην περίοδο που πρέπει ν’ αφήνει κανείς τα πράγματα που έχει. Μου φτάνει ο Ξανθίας. Και η αγάπη που μου έμεινε για το θέατρο και τους ανθρώπους με τους οποίους συνεργάστηκα. Αυτή είναι η περιουσία μου. Εκεί, στο θέατρο πέρασα τη ζωή μου΄΄.
Νικηφόρος Βρεττάκος: ΄΄Το ότι είμαστε ένας λαός που βγάζουμε μεγάλους ποιητές σημαίνει ότι έχουμε ρίζες φυλετικές πολύ ζωντανές ακόμα. Οταν βγάζει άνθη το δέντρο, σημαίνει ότι είναι γερό, ζωντανό΄΄.
Γιάννης Τσαρούχης: ΄΄Αγαπούσα την Ελλάδα, η οποία μου είχε δώσει θέματα για τη ζωγραφική μου. Αλλά δεν ήταν μια φανατική αγάπη, ο λεγόμενος ΄΄πατριωτισμός΄΄ μου προκαλούσε απέχθεια, αποστροφή. Ηθελα να φέρω κάτι στην Ελλάδα και όχι να πάρω από αυτήν. Γιατί ανήκα σε μιά γενιά Ελλήνων που έδιναν όλα όσα είχαν για τη χώρα τους. Προσβάλλομαι όταν μιλούν για την ΄΄ρωμιοσύνη΄΄ μου. Εγώ ήθελα απλώς να είμαι έντιμος΄΄.
Δημήτρης Μυταράς: ΄΄ Η κοινωνία σήμερα-που είναι πολύ καταναλωτική και δεν έμαθε στα παιδιά μιά ασκητική αντιμετώπιση της ζωής, όχι με την έννοια της στέρησης αλλά ως φιλοσοφία- δημιούργησε μια γενιά πολυτέλειας. Η εκπαίδευση, από το άλλο μέρος, εφαρμόζοντας την πολιτική της αποστήθισης, σε όλες τις βαθμίδες, οδηγεί σε στρατιές υπαλλήλων. Ο καλός Ελληνας μαθητής είναι φαμπρικαρισμένος από το σύστημα να γίνει δημόσιος υπάλληλος- και τί δημόσιος υπάλληλος!΄΄
Μιχάλης Κακογιάννης: ΄΄Είμαι εναντίον της καταπίεσης. Με τη χούντα, το 67 πήρα αμέσως, χωρίς τον παραμικρό δισταγμό, θέση απόλυτη. Εμεινα στο Παρίσι και είπα ΄΄ή εδώ έξω ή στην Ελλάδα και φυλακή, διότι θα μιλήσω΄΄. Κοιτάξτε, θα δεχτώ οποιαδήποτε κυβέρνηση έχει εκλεγεί δημοκρατικά και νόμιμα. Αλλά να ξυπνήσει κάποιος ηλίθιος, σχιζοφρενής, ένα πρωί και να λέει ΄΄εγώ θα σε σώσω και κάτσε καλά αλλοιώς θα την πληρώσεις΄΄, αυτό είναι το απαράδεκτο.΄΄
Χρήστος Λαμπράκης:΄΄Και ιδέες έχω ίσως βάλει και χρόνο και χρήμα. Αλλά δεν συνεχίζω. Ξερετε, εγώ είμαι άνθρωπος αισιόδοξος και άνθρωπος της μάχης. Δεν είμαι άνθρωπος της φλυαρίας΄΄.
Θόδωρος Αγγελόπουλος: ΄΄Μαζί με τον 20 ό αιώνα τελειώνουν και όσα γέννησε ως ιδεολογίες και ελπίδες΄΄.
Λιλή Ζωγράφου: ΄΄Δεν υπηρέτησα ποτέ την εύνοια και την έγκριση της κοινωνίας΄΄.
Ιάκωβος Καμπανέλλης: ΄΄Εάν σκέφτεσαι έτσι, δεν προχωράς με τίποτα. Δεν είμαι ανταγωνιστής του εαυτού μου. Πιστεύω σε αυτό που γράφω, την ώρα που το γράφω, και δεν μ’ ενδιαφέρει αν είναι καλύτερο ή απλώς καλό. Εφόσον το πιστεύω, έστω κι αν κάνω λάθος, το γράφω΄΄.
Θα μπορούσε κανείς να γράψει ακόμα πιό πολλά για αυτούς τους ανθρώπους και όσα είπαν στις συνεντεύξεις τους στην Ολγα Μπακομάρου. Το θέμα είναι πως όλα αυτές οι κουβέντες μας γυρνάνε πίσω σε μιά Ελλάδα που δεν υπάρχει σήμερα. Αλλα τα μεγέθη τότε, άλλα τα μεγέθη τώρα. Και, δυστυχώς, όχι πρός το καλύτερο. Βιβλία σαν κι αυτό, μας βοηθούν να καταλάβουμε καλύτερα μιαν εποχή που , τουλάχιστον, εμείς οι νεώτεροι δεν ζήσαμε. Μια εποχή που οι άνθρωποι δεν είχαν κουτάκια. Είχαν ουσιαστική γνώση για όλα ή σχεδόν όλα τα θέματα που αντιμετώπιζε η κοινωνία μέσα στην οποία ζούσαν. Πράγμα που δεν συμβαίνει σήμερα.
Και όπως έγραψε ο Θανάσης Λάλας για την ίδια και το βιβλίο της:
΄΄Ενα βιβλίο με ανεπανάληπτες συνεντεύξεις της Ολγας Μπακομάρου είναι μιά μεγάλη εκδοτική στιγμή. Ενας μοναδικός τρόπος να σωθεί ο λόγος ανθρώπων που είναι η ταυτότητά μας, να δούμε τον εαυτό μας, που τείνουμε να ξεχάσουμε΄΄.
