Ο «Ξεριζωμός»…
Η τραγωδία της Μικρασιατικής Καταστροφής. Μια από τις πιο θλιβερές και μαύρες σελίδες της ελληνικής ιστορίας, που στα χρόνια που ακολούθησαν ενέπνευσε και συνεχίζει μέχρι σήμερα να εμπνέει καλλιτέχνες από διαφορετικά μετερίζια της τέχνης. Μουσικούς, συνθέτες, στιχουργούς, ζωγράφους, γλύπτες, σκηνοθέτες…Από το δράμα της καταστροφής της Σμύρνης και το διωγμό από την Μικρά Ασία εμπνεύσθηκαν πριν από μερικά χρόνια ο συνθέτης, μουσικός και, ενίοτε, ερμηνευτής Χρήστος Παπαδόπουλος και ο δημοσιογράφος, συγγραφέας και στιχουργός Κώστας Μπαλαχούτης και δημιούργησαν έναν ολοκληρωμένο κύκλο τραγουδιών με τίτλο «Ξεριζωμός – 91 χρόνια μετά…», που τραγούδησαν ξεχωριστοί, παλιοί και νεότεροι ερμηνευτές.
Τα δεκατέσσερα τραγούδια του δίσκου απέδωσαν οι Γιώτα Νέγκα, Πίτσα Παπαδοπούλου, Βασίλης Καρράς, Λεωνίδας Βελής, Αντώνης και Γιάννης Βαρδής, Νάντια Καραγιάννη, Νίκος Μακρόπουλος, Γιώργος Μαργαρίτης, Λάμπρος Καρελάς, Μπάμπης Τσέρτος, Μαρία Αναματερού, Δημήτρης Καρασαββίδης, Κώστας Αγέρης, ο Σταμάτης Κραουνάκης, ο Χρήστος Παπαδόπουλος, η τουρκάλα ερμηνεύτρια και πανεπιστημιακός Mehtap Demir και η δικιά μας, 83χρονη τότε Ρένα Στάμου.
Ο πίνακας του εξωφύλλου έχει τίτλο «Από το Καρατάσι έως το Γκιοζ Τεπέ και προέρχεται από τη συλλογή καρτ ποστάλ του Ιστορικού Αρχείου Προσφυγικού Ελληνισμού του Δήμου Καλαμαριάς, πάνω σε μια ιδέα του Πάνου Παπαϊωάννου.
Τα τραγούδια του δίσκου
1) Χωρισμός στην προκυμαία – Γιώτα Νέγκα2) Ένας καπνός είναι η ζωή – Πίτσα Παπαδοπούλου
3) Ελλάς θα πει αλίμονο – Βασίλης Καρράς
4) Βυζαντινός Εσπερινός – Λεωνίδας Βελής
5) Ξεριζωμός – Αντώνης Βαρδής & Γιάννης Βαρδής
6) Σαν καημοί της Μικρασίας – Νάντια Καραγιάννη
7) Για να φιλήσω το φεγγάρι – Νίκος Μακρόπουλος
8) Καλύτερα τ’ αμίλητα – Γιώργος Μαργαρίτης
9) Στην Κοκκινιά – Λάμπρος Καρελάς
10) Δεν τελειώνουμε ποτέ – Μπάμπης Τσέρτος & Μαρία Αναματερού
Απαγγελία: Ρένα Στάμου
11) Μια πατρίδα γειτονιά – Χρήστος Παπαδόπουλος & Mehtap Demir
12) Κορίτσι Προσφυγόπουλο – Δημήτρης Καρασαββίδης
13) Το τραγούδι του μισεμού – Κώστας Αγέρης
14) Φίλα με – Σταμάτης Κραουνάκης
Τις ενορχηστρώσεις επιμελήθηκαν ο Κώστας Παπαγερίδης και ο Χρήστος Παπαδόπουλος. Έπαιξαν οι μουσικοί: Χρήστος Παπαδόπουλος, Κώστας Παπαγερίδης, Δρόσος Σκυλλάς, Κώστας Αρσένης, Λευτέρης Πουλιού, Νίκος Μάκαρης, Τάσος Ρούσης, Μιχάλης Παπαδάκης, Σταύρος Ιωαννίδης, Μανόλης Καρπάθιος, Άκης Σγούρος, Διονύσης Θεοδόσης, Κώστας Τάσιος. H ηχογράφηση έγινε στο studio «Χάριν Ευφωνίας» από τον Κώστα Παπαγερίδη και το mastering από τον Αντώνη Τζώρτζη.
Ο δίσκος αφιερώθηκε από τον Κώστα Μπαλαχούτη στη γιαγιά Μαρία απ’τ’ Αλάτσατα της Σμύρνης. Από τη δική της φράση «Καλύτερα τ’ αμίλητα παρά τα μιλημένα» γεννήθηκε το τραγούδι που ερμηνεύει ο Γιώργος Μαργαρίτης.
Λίγα λόγια των δημιουργών
Κώστας Μπαλαχούτης:Η γιαγιά μου η Μαρία απ’ τ’ Αλάτσατα της Σμύρνης με έχει ποτίσει με χιλιάδες ιστορίες για τη ζωή και τις συνήθειες των Ελλήνων στα Μικρασιατικά παράλια αλλά και την τραγωδία της καταστροφής. Θυμάμαι παιδάκι να ρουφάω την κάθε της λέξη. Μεγαλώνοντας το ψάξιμο για τις ρίζες και τις χαμένες πατρίδες του Ελληνισμού έγινε κατά μία έννοια τρόπος ζωής. Αυτή η «ανάγκη» γέννησε στιχουργικά τον «Ξεριζωμό» που ο Χρήστος Παπαδόπουλος με ανάλογες καταβολές και πάθος για την Ανατολή και τον απύθμενο μουσικό της πλούτο της έντυσε με ξεχωριστές μελωδίες.
Ο δίσκος αφιερώνεται στη γιαγιά αλλά και σε όλο τον προσφυγικό Ελληνισμό και όχι μόνο. Άλλωστε μιλάμε για τραγούδια που να κάποιος δε γνωρίζει την αιτία που τα έθρεψε μπορεί να λειτουργήσουν αυτόνομα σαν άσματα καθημερινά, ερωτικά, ανθρώπινα. Θέλω να ευχαριστήσω τους ερμηνευτές που με σεβασμό, υπευθυνότητα και μεράκι, έδωσαν φωνή και ψυχή σε αυτές τις δημιουργίες.
Χρήστος Παπαδόπουλος:
Πρόκειται για τραγούδια σημερινά με ρίζες στο χτες. Μουσικά βρήκα την ευκαιρία να αναδείξω τις έθνικ καταβολές που μέχρι τώρα σποραδικά έβγαζα στις μελωδίες μου, όπως π.χ. στο Αρχιπέλαγος πάλι σε στίχους του Κώστα Μπαλαχούτη που είχαν τραγουδήσει ο Πασχάλης Τερζής και η Μαρίνα Μανωλάκου. Και εδώ έχουμε σπουδαίους ερμηνευτές που θα έλεγα ξεπέρασαν τον εαυτό τους, προφανώς ευαισθητοποιημένοι απ’ το κεντρικό θέμα του έργου. Επίσης είναι ιδιαίτερη τιμή να ερμηνεύουν συνθέσεις μου δύο κορυφαίοι συνθέτες όπως ο Αντώνης Βαρδής και ο Σταμάτης Κραουνάκης. Τι να πω… Ο καθένας τους μας μάγεψε στο studio. Επίσης έχουμε σπουδαίους μουσικούς, ενορχηστρωτές και τεχνικούς ήχου. Η εργασία ξεχωρίζει για το υψηλό επίπεδο παραγωγής, για τα ιδιαίτερα μουσικά όργανα που έχουμε χρησιμοποιήσει, για το κάθε τι… Και βγαίνει σε μια εποχή που οι κύκλοι τραγουδιών έχουν καταντήσει είδος προς εξαφάνιση. Τα τραγούδια αυτά όμως πρέπει να παιχτούν από τα μέσα για να «κοινωνηθεί» η δύναμη και η αλήθειά τους. Θεωρώ πως είναι ίσως η μεστή στιγμή της μέχρι τώρα διαδρομής μου.
Ένας δίσκος που χρήζει επανέκδοσης…
Στον τίτλο αυτού του άρθρου έχω χαρακτηρίσει το δίσκο ως αδικημένο. Κι αυτό γιατί κυκλοφόρησε την Κυριακή 22 Σεπτεμβρίου 2013 αποκλειστικά από τον «Ελεύθερο Τύπο» της Κυριακής, χωρίς, στη συνέχεια, να διανεμηθεί στα εναπομείναντα βιβλιοδισκοπωλεία, με αποτέλεσμα να τον έχουν σήμερα στη συλλογή τους, μόνο όσοι μερίμνησαν να αγοράσουν εκείνη τη μέρα την εφημερίδα. Ίσως θα πρέπει οι συντελεστές να βρουν τον τρόπο για να τον επανεκδώσουν (ενδεχομένως σε μια πλουσιότερη έκδοση, με ένθετο, στίχους, πληροφορίες κλπ) και να τον επαναφέρουν σε άμεση κυκλοφορία και διάθεση.
Θεωρώ πως το υψηλό επίπεδο των τραγουδιών, τόσο σε μουσική και στίχο, όσο και οι ερμηνείες των λαϊκών, κυρίως, ερμηνευτών, στοιχειοθετούν ένα δίσκο, που αν κυκλοφορούσε υπό άλλες συνθήκες και σε κάποια άλλη εποχή, σήμερα θα ήταν δίσκος αναφοράς. Άλλωστε, τόσο ο Παπαδόπουλος, όσο και ο Μπαλαχούτης έχουν βαθιές ρίζες, ο πρώτος στον Πόντο, ο δεύτερος στη Μικρά Ασία και, εκτός του «Ξεριζωμού», έχουν παρουσιάσει κι άλλα τραγούδια που αναφέρονται στις χαμένες πατρίδες και το προσφυγικό δράμα. Πιο πρόσφατο το «Κόκκινο ποτάμι», που τραγούδησε η Ελεωνόρα Ζουγανέλη στους τίτλους της ομώνυμης τηλεοπτικής σειράς του Μανούσου Μανουσάκη.
Δεν μπορεί να μη γίνει αναφορά στην ομάδα των τραγουδιστών, που στελεχώθηκε από εκπροσώπους τριών γενεών, ξεκινώντας από την αειθαλή Ρένα Στάμου και καταλήγοντας στους νεότερους Κώστα Αγέρη και την Μαρία Αναματερού. Ερμηνευτές από ένα μεγάλο φάσμα από τον Βασίλη Καρρά μέχρι τον Σταμάτη Κραουνάκη.
Αναφορά νομίζω πως πρέπει να γίνει και σε κάποια τραγούδια όπως το εξαίσιο «Δεν τελειώνουμε ποτέ», με το σμίξιμο του Μπάμπη Τσέρτου με την Αναματερού και την «γιαγιά» Ρένα Στάμου.
Αυτά που, ίσως, ακούστηκαν λίγο περισσότερο από τα υπόλοιπα, ήταν ο «Χωρισμός στην προκυμαία» με την Γιώτα Νέγκα και ο «Ξεριζωμός» με τον Αντώνη και τον Γιάννη Βαρδή, μια από τις δυο τελευταίες ηχογραφήσεις του Βαρδή, ένα χρόνο πριν φύγει από τη ζωή. Και τα δυο ακούστηκαν επίσης το 2017 στην τηλεοπτική σειρά του Στράτου Μαρκίδη «Προδοσίες» και συμπεριλήφθηκαν στο cd με τα τραγούδια της σειράς που κυκλοφόρησε από το Ogdoo Music Group.
Θεωρώ αυτονόητο να κάνω μια ειδική αναφορά στο «Φίλα με», ένα τραγούδι στου οποίου την ηχογράφηση είχα την τύχη να παραβρεθώ και να διαπιστώσω «ιδίοις όμμασι», τον τρόπο με τον οποίο ο Σταμάτης Κραουνάκης δέχθηκε σαν καλός μαθητής και εκτέλεσε αδιαμαρτύρητα και ακομπλεξάριστα τις οδηγίες των δημιουργών, για το πώς ήθελαν να ερμηνεύσει το τραγούδι.
Η πορεία που διέγραψε το «Φίλα με» είναι γνωστή. Αν κάναμε μια λίστα με τις μεγαλύτερες επιτυχίες της δεκαετίας, νομίζω πως μαζί με τις «Μέλισσες» του Γιώργου Καζαντζή και της Ελένης Φωτάκη (αν και αυτό κυκλοφόρησε το 2008), κατέχουν τις δυο πρώτες θέσεις. Αξίζει να σημειώσουμε, πως ένα χρόνο μετά ο Σταμάτης Κραουνάκης συμπεριέλαβε το «Φίλα με» στο δικό του δίσκο «Stamdoc.14 - H λειτουργία των πόλεων», ενώ μέχρι σήμερα αποτελεί αναπόσπαστο μέρος κι έχει δώσει τον τίτλο σε αρκετά από τα προγράμματά του…
Το μόνο που μπορώ να προτείνω κλείνοντας είναι να αναζητήσετε στο youtube ή στα παλαιοδισκοπωλεία και να ακούσετε αυτά τα τραγούδια. Ειδικότερα όσοι κατάγονται από την Μικρά Ασία κι έχουν στα αυτιά τους τις μνήμες των συγγενών τους προσφύγων, έχουν ένα λόγο παραπάνω.
Και στους υπόλοιπους όμως, είμαι βέβαιος, πως αυτή η ιστορία που ξεκινά από το δράμα της καταστροφής και τον αποχωρισμό («Χωρισμός στην προκυμαία») και ολοκληρώνεται με το όνειρο και τη γιορτή στη νέα γη («Φίλα με»), έχει να θυμίσει και να πει ή να μάθει πολλά…
Μη μου μιλάς για τα παλιά
είναι τόσα τα καρφιά κι ο σεβντάς μια φυλακή.
Να ξεκλειδώσεις τα κελιά
κι ύστερα σα ζωγραφιά να φουντώσει η γιορτή.
