Οι λαϊκοί δημιουργοί έχουν μια «δικιά» τους αντίληψη για τους στίχους και τη θεματολογία ενός τραγουδιού.
Μια φορά, διάβασα τα «λόγια και τα χρόνια τα χαμένα» στο Γιώργο Ζαμπέτα, όχι για να το κάνει τραγούδι, το διάβαζα έτσι… Λέει «παιδάκι μου, αυτό δεν είναι τραγούδι, αυτό είναι κατάθεση στον Άρειο Πάγο».
Σταθήκαμε στο πρώτο μέρος στα βιώματα του Μάρκου στα πρώτα χρόνια της ζήσης του. Εσείς βιώσατε ανάλογες εμπειρίες, στιγμές, σαν παιδί;
Όχι ακριβώς σαν του Μάρκου, αλλά αρκετά κοινά βιώματα είχαμε. Την έλλειψη αγαθών, για παράδειγμα και ακριβώς στην ίδια ηλικία. Ο πατέρας μου ήταν ναυτικός, μηχανικός σε ποντοπόρα πλοία. Τον γνώρισα σε μεγάλη ηλικία, μετά τον πόλεμο και περάσαμε μια πολύ δύσκολη μεταπολεμική περίοδο στη Σύρο. Είδα, ας πούμε, γείτονες στη συνοικία που μεγάλωσα, που δεν είχαν απολύτως τίποτα. Έρχονταν και ζητούσαν από μας ένα κρεμμύδι, λίγη ζάχαρη, λίγο καφέ, λίγο λάδι. Μιλάμε για την απόλυτη ένδεια, την οποία την έχω δει, την έχω ζήσει. Τα παιδιά στο σχολείο ήταν όλα ξυπόλητα. Στο γυμνάσιο φόρεσαν παπούτσια, όσοι πήγανε. Ήταν άγρια τα πράγματα.
Βεβαίως. Τον καταλαβαίνω πάρα πολύ το Βαμβακάρη και διαβάζοντας τις εφημερίδες εκείνης της εποχής, όσες τολμούσαν να γράψουν κάτι για την περιρρέουσα ατμόσφαιρα του νησιού. Κυρίως τα δυσάρεστα, δεν τα αναφέρανε όλα οι εφημερίδες. Έπρεπε να γίνει κάτι πάρα πολύ δυσάρεστο, να πεθάνει κάποιος, να κοπεί το πόδι του, ας πούμε, σε ένα εργοστάσιο για να το γράψουν… Ένα καθημερινό γεγονός δε γραφόταν. Και βεβαίως, όταν σε διώχνανε δεν έπαιρνες ούτε αποζημίωση, ούτε υπήρχε ασφάλεια, δουλεύανε 12 ώρες την ημέρα. Ειδικά δε, εκεί που ήταν ο Βαμβακάρης ως εφημεριδοπώλης, μου θυμίζει ακριβώς αυτά που διαβάζουμε στις εφημερίδες ότι ζούνε σήμερα κάποιοι άνθρωποι, 50 κι άλλοι 50 στην ίδια παράγκα, ο ένας απάνω στον άλλο.
Γιατί επιθμούσατε να τα καταγράψετε όλα αυτά, τι «νόημα» έχει για την κοινωνία της Σύρου κι για εσάς αυτή η καταγραφή;Κατ’ αρχήν είναι η πατρίδα μου και ήθελα να κάνω μια αναφορά σ’ αυτήν. Ύστερα, είναι ένας φόρος τιμής σε όλους, όσους μεγάλωσαν δίπλα και κοντά στο Μάρκο. Δεν είναι μονάχα ο Μάρκος. Αυτός είναι η αφορμή, ο πρωταγωνιστής. Ένα έργο, όμως, δεν έχει έναν πρωταγωνιστή, εκτός αν είναι μονόλογος. Υπάρχουν κι άλλοι από πίσω του, υπάρχει μια στρατιά ανθρώπων, οι υπόλοιποι του έργου, που έπρεπε να τους επαναφέρω στη μνήμη μου, να τους βγάλω από την αφάνεια στον αφρό και να τους δώσω μια πνοή, έστω – ορισμένους- και μόνο με τα αρχικά τους. Αισθάνομαι ότι άναψα ένα κεράκι στη μνήμη αυτών των ανθρώπων.
Ο Μάρκος δεν πολυαγαπήθηκε, ούτε πολυεκτιμήθηκε από τους Συριανούς, τουλάχιστον στον καιρό του.
Στον καιρό του όχι, γιατί η μόνη παρηγοριά των καθολικών ήταν ο λόγος των ιερέων τους, γι αυτούς ο Μάρκος ήταν μαύρο πρόβατο, κυρίως επειδή έπινε χασίσι, το είχανε μάθει αυτό το πράγμα, το «άγιο χασισάκι…» Αλλά ο ίδιος το αναφέρει με κρυστάλλινη διαύγεια, κακό του εαυτού του έκανε. Δεν ξέπεσε όμως, να γίνει φονιάς, να γίνει καταδότης, κλέφτης τετάρτης κατηγορίας, ας πούμε, και τέτοια πράγματα…
Εσάς πώς σας αντιμετώπισαν οι Συριανοί;
Άρχισαν και μου έδιναν σημασία τη δεκαετία του ’80 όταν έγραψα τους 4 τόμους για το θέατρο στην Ερμούπολη, το οποίο είναι βασικά το «καλό» μου έργο. Είναι η πρώτη θεατρική 20ετία του 20ου αιώνα. Μένει σε εκκρεμότητα ο πέμπτος τόμος που δεν έχω τελειώσει, για να κλείσει η περίοδος 1920 – 1953 που σηματοδοτεί μια εποχή, όχι μόνο επειδή είναι η τελευταία παράσταση της ζωής της Μαρίκας Κοτοπούλη στην Ερμούπολη, αλλά επειδή αρχίζει και η πτώση του θεάτρου. Ενός ιστορικού θεάτρου… Το Θέατρο της Σύρας είναι πάρα πολύ ωραίο, είναι χτισμένο στα πρότυπα των Ιταλικών θεάτρων, με θεωρεία γύρω γύρω κτλ.
Διακρίνω μια λατρεία για τη Σύρο, αλλά και μια νοσταλγία.
Ε, εντάξει, φέτος κλείνω 60 χρόνια που λείπω απ’ τη Σύρα, παιδάκι ήρθα εδώ, αλλά το μυαλό μου είναι πάντα εκεί. Απόδειξη ότι στις εφημερίδες που μου έρχονται ακόμα από τη Σύρα, το πρώτο πράγμα που κοιτάζω είναι στα κοινωνικά των εφημερίδων, ποιοι πέθαναν… Κι ανακαλύπτω πολλές φορές γνωστούς μου και κόβω το απόκομμα και κρατώ ένα αρχείο ανθρώπων που γνώρισα εκεί, είτε παλιών μου συμμαθητών, είτε γνωστών που κάπου στο δρόμο μου τους είχα «τρακάρει».
Σας στενοχωρεί αυτό;
Πάρα πολύ. Αλλά, βέβαια, ένας άνθρωπος δε μπορεί να ζήσει 150 χρόνια. Νισάφι, ζω εδώ 60 χρόνια, κι όταν τους άφησα αυτούς ήταν 60 χρονών, δε μπορεί να ζει 120 χρόνια…
Το θάνατο δεν τον φοβάμαι καθόλου. Εκείνο που φοβάμαι είναι η πτώση, η κατάπτωση…
Πόσες ώρες δουλέψατε γι’ αυτό το βιβλίο;
Πολλές ώρες! Και πολλά χρόνια. Είχα δημοσιεύσει κάποτε στο Δίφωνο, το 2000 νομίζω, τέσσερις συνέχειες σχετικά με το Μάρκο και τη Σύρα, αλλά ήταν μια ασήμαντη περίληψη όλου του βιβλίου. Το βιβλίο τώρα είναι 400 σελίδες.
Άρα από κείνα τα χρόνια η κεντρική ιδέα του έργου σας τριβελίζει το μυαλό.
Όχι, από το 1972 το είχα στο μυαλό μου, όταν μάζεψα όλα τα αποκόμματα των εφημερίδων που πέσανε στα χέρια μου, πεθαίνοντας ο Μάρκος. Κάπου τα χάρισα όλα αυτά τα αποκόμματα πλέον, να φεύγει από πάνω μου αυτό το βάρος, γιατί θα τρελαθώ στο τέλος…
Είναι βάρος το να μην τελειώνει ένα βιβλίο;
Δεν τελειώνει κανένα βιβλίο, ποτέ. Πάντα βρίσκεις κάτι όταν το εκδόσεις… Μετά σου ‘ρχεται μια πληροφορία που σε γονατίζει. Για παράδειγμα, ο Μάρκος λέει για ένα δάσκαλό του, το Νικόλαο Πρίντεζη. Είχε έναν τελείως ψυχοπαθή δάσκαλο, ο οποίος έδερνε πολύ τα παιδιά και έναν γλυκύτατο άνθρωπο, τον Πρίντεζη. Και μόλις προχθές, αφού είχε βγει το βιβλίο, έμαθα ότι ο Πρίντεζης πέθανε από εγκεφαλικό την ώρα που δίδασκε τα παιδιά του δημοτικού σχολείου.
Ε βεβαίως! Δεν πρόλαβα να το γράψω, θα ήθελα να το γράψω! Πάντως, έχει σημασία το ότι κηδεύτηκε στη γειτονιά του Μάρκου, στην Άνω Σύρα. Κι όταν λέμε γειτονιά, εννοούμε τα 10 – 15 σπίτια. Εκεί τον κήδεψαν, στην ίδια εκκλησία που πήγαινε ο Μάρκος. Μέσα στο αρχείο μου βρήκα και το δημοσίευσα, ένα απολυτήριο κάποιου μαθητή, αργότερα το 1920, προφανώς ο άνθρωπος δεν είχε έντυπο απολυτήριο για να δώσει στο μαθητή κι έκατσε με το χεράκι του, γιατί τα χέρια των δασκάλων είναι πάντα άγια, και αντέγραψε όλο το απολυτήριο με το χέρι του, υπέγραψε «Διδάσκαλος Ελληνικών Νικόλαος Πρίντεζης» και μετά αριστερά ο διευθυντής, επιθεωρητής κτλ. όποιοι υπογράφουν σε τέτοια πράγματα… Και το έβαλα στο βιβλίο. Ίσως έπρεπε να έχει περισσότερο φωτογραφικό υλικό το βιβλίο, θα το ήθελα, αλλά τώρα πια είναι αργά, γιατί αλλάζει η σελιδοποίηση μετά, έρχονται τα πάνω κάτω.
Τι έχει σειρά τώρα; Ποιος άλλος καημός, ποιο άλλο βάρος πρέπει να φύγει;
Έχω ένα φίλο, το Σπύρο Κουρκουνάκη. Αυτός κάποτε είχε την ιερή τρέλα και την ευγένεια να μαζέψει τα τραγούδια μου, ένα πάρα πολύ μεγάλο μέρος τους, μου τα έδωσε κι εγώ τα συμπλήρωσα σιγά – σιγά, με ότι υλικό είχα γιατί μου λείπουνε και κάμποσα τραγούδια που δεν τα θυμάμαι και δεν είχα κρατήσει και αρχείο κι αυτά τα τραγούδια θα βγουν τον Οκτώβριο.
Το βιβλίο αυτό θα περιλαμβάνει μόνο τους στίχους ή και τις ιστορίες γύρω απ’ τραγούδια;
Μόνο τους στίχους. Σε δυο τρία πράγματα έχω μια ιστοριούλα, πολύ μικρή. Αλλά δεν έχω κρατήσει αρχείο, πέταξα και το πικάπ μου και τώρα δε μπορώ ν’ ακούσω 2-3 τραγούδια που μου χρειάζονται.
Γιατί το πετάξατε;
Τι να το κάνω; Χάρισα και τους δίσκους που είχα, σε καλούς συλλέκτες, οι οποίοι τα έχουν αγαπήσει, τα έχουν αρχειοθετήσει και είναι αξιοπρεπείς.
Ποιο είναι το τραγούδι του Μάρκου που νιώθετε πιο κοντά σας;
Το «Χαράματα η ώρα τρεις». Αυτό μ’ αρέσει πάρα πολύ, το λέει με την Πετρίδη. Και δεν είναι οι στίχοι δικοί του, είναι του Μακρή νομίζω και βέβαια η «Φραγκοσυριανή», που με τρελαίνει όπως την τραγουδάει ο ίδιος.
Σας αρέσει η φωνή του;
Πάρα πολύ. Μα δεν ήτανε βλάκας ο Τσιτσάνης που τον έβαζε σε δεκάδες τραγούδια του να τραγουδάει… Ο Τσιτσάνης ήτανε ο Θεός που ήξερε «της κάτω γης τα χώματα». Η φωνή του σπάει κόκκαλα, δεν υπήρχε αυτή η φωνή!
Στίχους γράφετε τώρα;
Καμιά φορά… Αλλά για ποιόν; Και γιατί; Τραγούδια δε βγαίνουνε.
Δε σας λείπουν;
Δε βαριέσαι… Ούτε απ’ το Ντέμη Νικολαΐδη λείπει η μπάλα… Έτσι διάβασα τις προάλλες σε μια συνέντευξη (γελάει). Ούτε από μένα λείπει, δε βαριέσαι…
Σε όλο τον κόσμο, και στα μυρμήγκια ακόμα. Πρώτα – πρώτα στους συνθέτες που είχανε την καλοσύνη και μελοποίησαν τα τραγούδια μου. Στους ερμηνευτές που τα τραγούδησαν. Αυτοί όλοι είναι τα ευχαριστήρια και οι αγάπες μου. Και μετά, όπως θα έλεγε και ο Ανδρέας Παπανδρέου, στο λαό! Στον κόσμο που με αγάπησε.
Υπάρχει κάτι που σας βασανίζει, ένα απωθημένο;
Ναι, που δεν έχω χρήματα να κάνω κάτι που θέλω για την πατρίδα μου.
Τι θέλετε να κάνετε;
Διάφορα πράγματα, που απαιτούν πολλά χρήματα, δυστυχώς.
Όπως;
Δε λέγονται αυτά, μη μου πάρει την ιδέα άλλος (γελάει)!
Η συνέντευξη πραγματοποιήθηκε στην Gourmet ταβέρνα "Ο Κώστας"
(Ελαίων 44, Νέα Κηφισιά, Αθήνα, 210 80 75 375). Ευχαριστούμε ιδιαιτέρως για την φιλοξενεία.
Δημοσιογραφική επιμέλεια: Κώστας Μπαλαχούτης
Απομαγνητοφώνηση: Κίκα Α. Ρόκα
Φωτογραφίες - video: Πάνος Παπαιωάννου
Συντονισμός: Αντώνης Αναγνωστάκης
Φωτογραφία 6: Ο Ηλίας Κατσιγιάννης, ιδιοκτήτης του καταστήματος με τον Μάνο Ελευθερίου
