Τον εκτιμώ βαθιά. Είναι καλλιτέχνης με συνέπεια και όραμα. Πολυεπίπεδος στην τέχνη του και τη… σκέψη του. Λόγιος και μεστά λαϊκός συνάμα. Γνωριζόμαστε. Οι συζητήσεις μαζί του απολαυστικές, είτε πρόκειται για «μικρά», είτε «μεγάλα». Σε ακονίζουν για να «βγάλεις» τις δικές σου αλήθειες, να πάει η κουβέντα και μαζί το δρομολόι της ζήσης παραπέρα.
Αφορμή γι’ αυτή τη συνομιλίας με το Δημήτρη Παπαδημητρίου το νέο του εγχείρημα, Μόμπυ Ντικ, που μετά την αναγκαστική «σιωπή» του λόγω των μέτρων κατά της πανδημίας, κάνει πρεμιέρα στις 15 Φεβρουαρίου στο Christmas Theater.
Πότε διάβασες για πρώτη φορά το μυθιστόρημα;
Θα πρέπει να ήταν το 1968 όταν το «πρόλαβα» από τον μεσαίο μου αδερφό και το πήρα μόλις το τέλειωσε (για δεύτερη απανωτή φορά εάν δεν απατώμαι) η ανάγνωσή του από τον μεγάλο. Τρύπωσα -κάτι πολύ σπάνιο για να το θυμάμαι- σπώντας μιαν άτυπη ιεραρχία που είχε δημιουργήσει, ως κατά τρία έτη νεώτερος, η ανάγκη κάπως να ωριμάσω πριν να διαβάσω τα ίδια βιβλία. Πάντως έτσι και αλλιώς τα διάβαζα πολύ πιο νωρίς από ότι ήταν«σωστό». Οι γονείς μου όμως και τα αδέρφια μου επέχαιραν.
Τι σε εντυπωσίασε, άγγιξε περισσότερο;
Σε εκείνη την ηλικία η περιπέτεια, το βαθύ ρομαντικό στοιχείο: του «καταραμένου» καπετάνιου, του ευαίσθητου ανθρωποφάγου Κουίκουεγκ (!), το ατελεύτητο ταξίδι, οι τρικυμίες . Η θεματική πρωτοτυπία. Αυτό το βιβλίο δεν έμοιαζε με κανένα. Μη σας κάνει εντύπωση ωστόσο, ο ρομαντισμός- με το σκληρό, αληθινό του πρόσωπο- μου ήταν ήδη πολύ οικείος και γοητευτικός μέσα από μεγάλα ρομαντικά μουσικά έργα που ήταν ήδη στο καθημερινό μας πρόγραμμα και μας είχαν εντυπωσιάσει. Και τις μεγάλες θαλασσογραφίες που ακόμη πάντα με κυριεύουν, όποτε τις θυμάμαι. Αλλά μόνο αυτά. Τόσο που δεν θυμάμαι εάν υπήρχαν καν στο βιβλίο οι θεοσοφικές αναζητήσεις, θα υπήρχαν βέβαια αλλά από αυτό το βιβλίο ο καθείς παίρνει ότι έχει ανάγκη εκείνη την στιγμή. Γι’ αυτό είναι και παιδικό, γιατί στέκει πλήρως σε κάθε περίπτωση.
Πόσες φορές το διάβασες από τότε;
Άλλες δύο μέχρι τη φορά που το διάβασα στα αγγλικά (αμέσως μετά την επιστροφή μου από την Αμερική) και μετά ξανά στα γαλλικά σε μετάφραση του Alain Guerne από την οποία έκλεψα το θράσος να επαναφέρω το έργο στην Ομηρική συνταγή του τραγουδισμένου έπους. Όμως μπροστά στην μνημειώδη μετάφραση του Αθανάσιου Χριστοδούλου (εκδ. Gutemberg) στέκομαι και θα στέκομαι πάντοτε προσοχή. Ο άνθρωπος αυτός μετέφρασε το έργο σαν απευθείας να γράφτηκε στα ελληνικά. Χωρίς να ξεφεύγει μάλιστα ούτε πόντο από το πρωτότυπο. Αυτό είναι ένα αληθινό θαύμα.
Ποιοι οι λόγοι που σε ώθησαν να το μετατρέψεις σε παράσταση στις μέρες μας;
Εγώ το μετέτρεψα αρχικά σε λιμπρέτο και μετά σε ένα μουσικό έργο. Παράσταση και μάλιστα σπουδαία, έγινε από τον Γιάννη Κακλέα. Είμαστε λοιπόν μπροστά σε έναν Νέο Άνθρωπο και σε έναν Νέο Κόσμο. Είμαστε πλέον ήδη σε αυτήν την νέα περίοδο που ο Μέλβιλ προφητεύει. Θεϊκές ιδιότητες και δυνάμεις δημιουργίας και καταστροφής ανήκουν πιά σε πολλούς λαούς της Γης. Σε πολλούς βιομηχάνους, πολλούς στρατιωτικούς ηγέτες. Σε πολλούς επιστήμονες. Ατομικές βόμβες που μπορούν να καταστρέψουν τον πολιτισμό μας πενήντα φορές, ρομπότ ακόμα και έμβια ρομπότ, ανθρώπινοι κλώνοι, προσδόκιμο ζωής τα 150 χρόνια. Πώς θα αντέξει ο άνθρωπος να είναι τόσο ισχυρός χωρίς να αναδημιουργήσει τον Θεό του- τον ηθικό του κώδικα στο νέο του μπόι; Τον συμβατικό Θεό του τον «ξεπέρασε», τον περιφρονεί ως αφελή. Όμως ο θηριώδης Νέος Άνθρωπος εξακολουθεί να είναι μέσα του ένα ανώριμο, ανασφαλές και άτακτο παιδάκι. Ένα πολύ κακό παιδάκι. Ένα πολύ φοβισμένο παιδάκι- τώρα φοβάται και τον εαυτό του, την δύναμή του. Ο κάπτεν-Αχαάβ και η εποχή του ήδη ανακαλούσαν τον Θεό στην τάξη, να φανερωθεί, να αναλάβει τίς ευθύνες του απέναντι στο μεγαλωμένο παιδί του. Να φανερωθεί. Γιατί με το μυαλό ήταν πιά δύσκολο να δεχθεί τον παλαιό, ξεπερασμένο ηθικό κώδικα.
Πόσο απαιτητική ήταν η όλη διαδικασία;
Μεγάλα καράβια μεγάλες φουρτούνες! Μιλάμε για δύσκολα πράγματα. Ασυμμάζευτα! Ένα βιβλίο 1000 σελίδων έπρεπε να γίνει 120, έμμετρο και συχνά ομοιοκατάληκτο. Όμως όσο πιο απαιτητικό τόσο μεγαλύτερη η ηδονή. Η μουσική σύνθεση γινόταν όπως καταλαβαίνετε παράλληλα στο μυαλό μου. Ο Μόμπυ Ντίκ είναι ένα τόσο ελεφάντινο- φαλαινώδες- έργο που αν απλά αποφασίσεις να βάλεις δοξάρια στα έγχορδα θα σου πάρει ένα μήνα. Αν αποφασίσεις να «το ξανακοιτάξεις» καλού κακού θα σου πάρει δυό. Και – ευτυχώς- ρέει σαν να είναι λαϊκό τραγούδι. Γιατί είναι ένα λαϊκό έργο, μια λαϊκή παράσταση.
Από ποια «πηγάδια» άντλησες εμπνεύσεις για τη μουσική του έργου;
Δεν αντλώ ποτέ από ξένα πηγάδια εκτός και εάν το κάνω τιμητικά για το ξένο πηγάδι, και το κατονομάζω. Εδώ λοιπόν το κύριο σώμα, το 96% είναι από το δικό μου πηγάδι. Το 4% είναι τα αναφερόμενα η υπαινισσόμενα τραγούδια από τον ίδιο τον Μέλβιλ που λειτουργούν ως on, ως χοροί και τραγούδια του πληρώματος. Εκεί με πολύ χαρά θυμήθηκα τον θρασύτατο νεαρό κινηματογραφικό συνθέτη του Ηλεκτρικου Άγγελου που «ήξερε» να γράφει όλα τα μουσικά είδη του πλανήτη! Έτσι έγραψα- δικά μου φυσικά- ιταλικά, δανέζικα, μαλτέζικα, ισπανικά, Ταϊτινά, αμερικανικά, ινδιάνικα, ιρλανδέζικα , αφρικανικά θέματα και φυσικά Αμερικανικά, ακόμα και ένα που τραγουδιέται στα αγγλικά είναι πλήρως δικό μου, ακόμα και τα λόγια! Εκτός μόνο από ένα, που μάλιστα δεν αναφέρεται καν από τον Μέλβιλ, αλλά υπήρχε ήδη στην εποχή του ως μεγάλη επιτυχία: To “King of the Cannibal Island", που μετέφρασα εμμέτρως , συνέπτυξα και φυσικά ενορχήστρωσα κατά την αισθητική του όλου έργου. Γιατί το νόημα ήταν όλα αυτά να ξαναγίνουν μια αδιάσπαστη όσο και πολυεπίπεδη ενότητα. Έτσι λοιπόν, για να γυρίσω στην ερώτηση, το αρτεσιανό φρέαρ του εαυτού μου σήκωσε όλο το βάρος του έργου, ένα φρέαρ που μπορεί υπογείως να επικοινωνεί με τον γενικότερο υδροφόρο ορίζοντα, ωστόσο ότι μπαίνει σε αυτό φιλτράρεται από τα ίδια περιβάλλοντα πετρώματα. Όμως δεν αρνούμαι τις γενικές μου επιρροές από τον Ρώσο θαλασσογράφο Αivazowski και τον Βολανάκη, τον τρόπο που αναφέρει τον Μέλβιλ και τον Μόμπυ Ντίκ ο μέγας Ανδρέας Εμπειρίκος, τον αρχετυπικό Όμηρο και φυσικά τον Αθανάσιο Χριστοδούλου. Όσον αφορά δε στην μουσική δεν το κρύβω ότι έκλεψα λίγο τον κινηματογραφικό μου εαυτό και τον συμφωνικό εαυτό μου εξ ίσου. Αλλά και τον θεατρικό, τώρα που το σκέφτομαι.
Το πάντρεμά σου με τον Κακλέα και τα ολογράμματα είναι από έρωτα ή ένα καλοβαλμένο συνοικέσιο;
Όχι δα και συνοικέσιο. Κατ’ αρχήν πρώτα ρώτησα λεπτομερώς έλληνες ειδικούς για το τί μπορούν να κάνουν και κάτω από ποιες συνθήκες τα ολογράμματα. Και έγραψα το λιμπρέτο ξέροντας ότι όλα αυτά, αν και δεν έχουν ξαναγίνει, είναι δυνατόν να γίνουν. Έτσι όλες οι εικόνες των ολογραμμάτων και των 3D αναγράφονται στο ίδιο το λιμπρέτο. Ο Κακλέας είναι προσωπικός μου φίλος αγαπημένος- όπως και ο Μανώλης Παντελιδάκης από τα νεανικά μου χρόνια της Νομικής. Με τον Γιάννη-και τον Μανώλη- κάναμε τότε πρώτα την «Αγγέλα» του Σεβαστίκογλου στο Παγοποιείο- να σκεφτείτε. Σκηνοθέτησε (και με μεγάλη επιτυχία) παραστάσεις στο Ηρώδειο με μουσικά έργα μου όπως το «Όσο Υπάρχουν Αχαιοί». Πάνω από όλα όμως είμαστε φίλοι- πιο φίλοι από ότι συνεργάτες. Τον εκτιμώ και τον θαυμάζω. Ο «Τυχαίος Θάνατος ενός Αναρχικού» που παίζεται τώρα, είναι μια πολύ σπουδαία όσο και ακραία διασκεδαστική σκηνοθεσία του που νομίζω πώς πρέπει όλοι να δουν. Ο Κακλέας όμως δεν διερωτήθηκε στιγμή όταν πήρε το έργο. Ούτε δευτερόλεπτο. Είπε αμέσως «ναι» και βούτηξε. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό ενός ταλαντούχου ανθρώπου. Ότι το ταλέντο του νικά την λογική του, την σωφροσύνη της αυτοσυντήρησης. Γι’ αυτό και πάντα εκπλήσσει. Επειδή έχει ταλέντο μπορεί να ριψοκινδυνεύει. Δεν είμαστε τυχαία φίλοι. Συνεννοούμαστε με τα μάτια κλειστά. Τον σέβομαι απεριόριστα.
Πόσο «επίκαιρη» και «διαδραστική» μπορεί να είναι στις μέρες μας μια ιστορία που γράφτηκε σχεδόν δύο αιώνες πριν;
Επικοινωνιακή αρκεί να είναι. Αρκεί να περάσει από τον τη σκηνή προς το κοινό ένα τεράστιο ποτάμι που λέγεται Έπος Μόμπυ Ντίκ και να φανεί σαν δέκα δευτερόλεπτα. Ο θεατής αλλάζει την παράσταση μέσα του, με αυτό που έχει ανάγκη να πάρει πρώτο, αυτό που τον ήλκυσε πρώτο, αυτό που τον γοήτευσε πρώτο. Ο καθένας παίρνει μαζί του φεύγοντας την δική του παράσταση. Εν συνεχεία άδηλα το έργο μέσα του ζει και μεγαλώνει προς την ολοκλήρωση του. Δεν είναι λίγοι οι θεατές από τις πρώτες εννέα παραστάσεις, αυτές που διέκοψε η πανδημία, που μου γράφουν ότι θα ξαναέρθουν γιατί το έργο τους «στοιχειώνει» έκτοτε και το πήραν να το διαβάσουν. Η διάδραση λοιπόν θα ήταν επίσης το κοινό να τρέξει να βρει το βιβλίο. Γιατί ακόμα και εάν ο θεατής το έχει διαβάσει- κυρίως δε αυτός - θα τρέξει να το ξαναδιαβάσει για να αντλήσει νέα κοιτάσματα που ίσως δεν είχε εντοπίσει. Όσον αφορά δε στα φιλοσοφικά του ζητήματα, αυτά παραμένουν αναπάντητα και σήμερα. Σήμερα μάλιστα η ανάγκη της απάντησης είναι μέγιστης σημασίας για την ίδια την ανθρωπότητα. Ο «Τζόκερ», το θέμα της γνωστής ταινίας, είναι αυτό που δημιουργεί σε μια κοινωνία η έλλειψη «ηθικού» κώδικα. Βίαιες αναταραχές και δυστυχία καταστολής χωρίς εκατέρωθεν εκπεφρασμένη αιτία, χωρίς εκπεφρασμένο αίτημα, χωρίς επικοινωνιακή γλώσσα.
Στις μέρες το «κακό» δείχνει να κερδίζει τη μάχη με το «καλό» σε όλα τα επίπεδα της ζήσης ακόμη και στην τέχνη. Το παιχνίδι χάνεται ή υπάρχουν ελπίδες-σημάδια για ρεφάρισμα και ποια είν’ αυτά;
Το λέω συχνά, ο Θεός του Καλού έχει πέσει θύμα της αφελούς προπαγάνδας του ότι είναι ανίκητος. Όμως είναι μέγα ψεύδος. Χάνει. Και πολύ συχνά δυστυχώς ο θεός του Κακού αποδεικνύεται ισχυρότερος. Μόνο με τη δική μας συνειδητή βοήθεια ο Θεός του Καλού μπορεί να νικά. Το ρεφάρισμα λοιπόν είναι στα δικά μας χέρια. Εμείς πρέπει να καταλάβουμε ότι στο κακό υπάρχει χάος. Ό τι πρόσκαιρα κερδίζεις το χάνεις σίγουρα μετά, αφού δεν μπορείς μέσα σε αυτό το χάος να διατηρήσεις και να χτίσεις. Μόνο στο Καλό υπάρχει το Μέγα Συμφέρον. Θα μεταφέρω το επαναστατικός τραγούδι του ιερέα των φαλαινοθήρων, Πατέρα Μάπλς:
Αλίμονο σ’ εκείνον που σβήνει τη φωτιά,
το Δίκιο όταν την θέλει αναμμένη.
Ευλογημένος που σηκώνει το ανίκητο εαυτό του
στους ναύαρχους ενάντια και τους θεούς τη Γής.
Αυτός ο Πατριώτης είναι ο Μέγας του Ουρανού.
Αλίμονο σ’ εκείνον που καλμάρει τα νερά,
το δίκιο όταν ζητάει τρικυμία.
Ευλογημένος που δεν χάνει μια στιγμή την δύναμή του
στον πάτο όταν ποντίζεται του Κόσμου το καράβι.
Αυτός ο Πατριώτης είναι ο Μέγας του Ουρανού.
Η παράσταση μπορεί να αγγίξει νεαρότερα ακροατήρια, κι αν ναι, υπάρχουν «σχέδια» για την προσέγγισή τους;
Είναι εμφανώς μια νεανική, μοντέρνα και νεωτερική παράσταση. Το επαναστατικό της στοιχείο είναι πασιφανές. Το θεαματικό της στοιχείο (που ισοφαρίζει σε θεαματικότητα τον κινηματογράφο) προστιθέμενο στην ζώσα ενέργεια του θεάτρου φέρνει το θέαμα αυτό στον 21ο αιώνα. Θα έλεγα πώς είναι μια παιδική, εφηβική παράσταση με την σοφία και το βάθος ενός επαναστάτη συγγραφέα. Τέλος, οι εκπληκτικοί μας νέοι πρωταγωνιστές φέρουν το νέο ήθος που θα ελκύσει και θα γοητεύσει τους νεώτερους θεατές μας.
Τι σημαίνει η άποψη που έχεις διατυπώσει: Ο καθένας άνθρωπος έχει το δικό του Μόμπυ Ντικ;
Μομπυ Ντίκ είναι το όριο μας. Ο τοίχος που μας φυλακίζει. Το ανίκητο εμπόδιο. Αυτό που πάντα μας σταματά. Και αυτό που όλοι μας θέλουμε να γκρεμίσουμε για να πάμε πιο πέρα, να δούμε πιο κει. Ο Μόμπυ Ντίκ είναι το σύνορο της ανθρώπινης μας, πεπερασμένης δυνατότητας. Απλά για τον καθένα αυτό είναι κάτι διαφορετικό.
Λαϊκά τραγούδι, σαν κι αυτά με το δικό σου χαρακτήρα, που μας έχεις φιλέψει στο παρελθόν, συνεχίζεις να γράφεις;
Και βέβαια Η Άννα της Κοκκινιάς με τον Μαργαρίτη και αυτά με τον Θέμη Αδαμαντίδη από το νέο «Λόγω Τιμής» ήταν τα τελευταία που βγήκαν. Όμως άλλο βγάζω και άλλο γράφω. Αυτό τον μήνα έγραψα και ενορχήστρωσα δέκα νέα τραγούδια «στο όνομα» της Μαρίκας Νίνου πάνω στους στίχους του σπουδαίου μας ποιητή Γιώργου Μπλάνα. Θα τα ηχογραφήσω εντός του διμήνου. Αλλά και άλλα πού επίσης ηχογραφώ αυτό τον καιρό. Μέσα σε αυτά υπάρχουν και ακραιφνώς λαϊκά τραγούδια και πιο σύνθετα με λαϊκές πάντα καταβολές.
Θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένας κύκλος Μόμπυ Ντικ με τέτοια ματιά;
Όλα είναι δυνατόν να γίνονται από κάποιον και κάποτε. Η επιτυχία και η αποτυχία μας κρίνονται μόνο εκ των υστέρων. Ο Καββαδίας είναι κατά πως είδα, παιδί του Μέλβιλ. Η Μαρίζα Κώχ έκανε πρώτη έναν υπέροχα ολόκληρο κύκλο «χιτζάζ» Καβαδία, αξεπέραστο. Ο Σπανός έκανε έναν υπέροχο ευρωπαϊκότερο Καβαδία επίσης. Όμως ο δωρικός Θερμαστής του Μπάτη έχει θεϊκή υπόσταση και αξία. Αυτός πιο πολύ από όλους θα μπορούσε να είναι όντως τραγούδι πάνω στο «Πίκουοντ», το καράβι του Μόμπυ Ντίκ, αν το Πίκουοντ είχε προλάβει τον ατμό και υπήρχε έλληνας ναύτης εκεί πάνω. Ο Μόμπυ Ντίκ σε ελληνικό λαϊκό τραγούδι θα ήταν ευκολότερα από το «Γιούσουρι» του Ανδρέα Καρκαβίτσα. Γιατί η Τέχνη
έχει και τόπο και χρόνο δημιουργίας. Έγραψα τον Μομπυ Ντίκ σε μια Ελλάδα του 21ου αιώνα με εκατομμύρια πρόσφυγες εξελληνισμένους, που είναι πλέον κομμάτι της πολυπολιτισμικής Δύσης. Το 50 και το 60 μάλλον δεν θα το είχα διανοηθεί.
Το δημόσιο ραδιόφωνο, στο οποίο έχεις κομβική θέση, δείχνει στοιχεία θετικής κινητικότητας που συνοδεύεται και από αντίκρισμα, στην «ουσία» αλλά και στα «νούμερα». Ποιο είναι το επόμενο στοίχημα;
Νομίζω περισσότερη ουσία και λιγότερη σημασία στα νούμερα. Περιφρονώντας τα νούμερα ανεβάζεις το ακροατήριο σου και μετά αυξάνεις με το σωστό εκπεμπόμενο περιεχόμενο τα «σωστά» νούμερα σου. Υπάρχουν λοιπόν δύο είδη «νούμερων». Τα μαύρα και τα λευκά. Τα μαύρα αγοράζονται στιγμιαία. Τα λευκά χτίζονται. Περιφρονώντας τα νούμερα (το είχα βγάλει από τις μετρήσεις τελείως για δύο χρόνια) το Τρίτο από 0,2% έφτασε το 2% σε δύο χρόνια (όταν ξαναμπήκαμε στη μέτρηση) και άγγιξε το 5,8 % λίγο πριν το Μαύρο. Και ξέρετε, το 3% είναι ένα άφθαστο νούμερο ακόμα και για τα μεγάλα ευρωπαϊκά «Τρίτα Προγράμματα», το BBC 3, την RAI3, το France Musique, το Γερμανικό Τρίτο κλπ. Σήμερα έχουμε -με μισό δίκτυο πομπών από ότι τότε - 2,9% και παραμένουμε στην Ευρωπαϊκή κορυφή. Και κανείς ποτέ δεν μίλησε για τα νούμερα αυτά στους παραγωγούς μας. Και ούτε βγήκαμε ποτέ να κάνουμε τον σπουδαίο για τα νούμερα μας. Είμαστε πιο σοβαροί από αυτό. Οι παραγωγοί μας κάνουν τη δουλειά τους χωρίς να ξέρουν καν τι νούμερα φέρνουν. Όλοι μαζί δουλεύουν για το Τρίτο χωρίς αφελή άγχη. Ο έλεγχος των παραγωγών είναι μόνο στην συνέπεια την πρωτοτυπία και την σοβαρότητα και είναι 99% αυτοέλεγχος.
Βαριά ευχαριστώ που χρωστάς;
Την dr Κλημεντίνη Καραγεωργίου, χωρίς αυτήν απλά δεν θα υπήρχα καν για να γράψω το έργο αυτό, που το έγραψα σχεδόν κατάκοιτος. Και βέβαια χωρίς παράλληλα τις αναγεννητικές περιποιήσεις της αγαπημένης μου Βερόνικας Δαβάκη που στήριξε την θυσία αυτή με ίσο πάθος. Την Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών και πρωτίστως τον Αντώνη Παπαδημητρίου και την Αφροδίτη Παναγιωτάκου που ασμένως ανέβηκαν σε αυτό το ταξείδι. (Παρακαλώ επιτρέψατε μου το -ει στη λέξη αυτή, με ι το ταξίδι δεν φθάνει ούτε στην Αίγινα). Last but not least, τον λογοτέχνη Αθανάσιο Χριστοδούλου, τον Alain Guèrne, τον Aivazowski, τον Γιάννη Κακλέα, τους ηθοποιούς-τραγουδιστές μας και τον μαέστρο μας, τον Αλέξη Πρίφτη.
Τι σε φοβίζει;
Όχι ο Θάνατος. Αλλά ο Χρόνος μέχρι τότε. Να μην προλάβω να γράψω όσα «χρωστάω», τώρα μάλιστα που ίσως κάτι να έμαθα πιά.
Μια ευχή;
Να με πιάσει το προσδόκιμο των 120-150 χρόνων που πρόσφατα ανακοινώθηκε ως εφικτός στόχος στα επόμενα σχετικά λίγα χρόνια. Να την βγάλω καθαρή μέχρι τότε. Και να υποβάλλω αίτηση για το νέο προσδόκιμον. Έχω κι άλλη. Να την πώ; Nα απαλλαγεί η Ελλάδα από τον φεουδαρχικό της ψυχισμό. Να περάσουμε κάποτε στην Αναγέννηση. Αυτό μας πάει πολύ περισσότερο αδερφέ μου, όχι η βαθιά, ανίκητη δουλοπαροικιακή νοοτροπία που είναι ιστορικά επίκτητη μεν, τόσο επίμονη δε. Κάποιος να θεωρείται εκ γενετής αφέντης και κάποιος να σκύβει εξ ορισμού το κεφάλι. Είναι θέμα συνειδητοποίησης και απόφασης. Σε δυο δευτερόλεπτα μπορούμε να το κάνουμε ο καθένας μας. Και τότε αυτόματα και το Κράτος υποχρεωτικά θα μας ακολουθήσει. Όλα τα κακά της Μοίρας μας εκεί και οφείλονται και κρύβονται. Από το me-too μέχρι την κομματαρχική πολιτική ζωή της πολλαπλά εξαγορασμένης ψήφου. Η γενικευμένη οικογενειοκρατία χωρίς αποδεδειγμένη αξία. Η γενικευμένη αστήρικτη μη εκπεφρασμένη καχυποψία που οδηγεί αναπόφευκτα στη συνολική κρυφή συκοφαντία. Όμως και παράλληλα η χωρίς καμιάν αντίσταση αιώνια αποδοχή της κοινωνικής ανισότητας. Και ότι ακόμα βάλει ο νους σας.
Αφορμή γι’ αυτή τη συνομιλίας με το Δημήτρη Παπαδημητρίου το νέο του εγχείρημα, Μόμπυ Ντικ, που μετά την αναγκαστική «σιωπή» του λόγω των μέτρων κατά της πανδημίας, κάνει πρεμιέρα στις 15 Φεβρουαρίου στο Christmas Theater.
Πότε διάβασες για πρώτη φορά το μυθιστόρημα;
Θα πρέπει να ήταν το 1968 όταν το «πρόλαβα» από τον μεσαίο μου αδερφό και το πήρα μόλις το τέλειωσε (για δεύτερη απανωτή φορά εάν δεν απατώμαι) η ανάγνωσή του από τον μεγάλο. Τρύπωσα -κάτι πολύ σπάνιο για να το θυμάμαι- σπώντας μιαν άτυπη ιεραρχία που είχε δημιουργήσει, ως κατά τρία έτη νεώτερος, η ανάγκη κάπως να ωριμάσω πριν να διαβάσω τα ίδια βιβλία. Πάντως έτσι και αλλιώς τα διάβαζα πολύ πιο νωρίς από ότι ήταν«σωστό». Οι γονείς μου όμως και τα αδέρφια μου επέχαιραν.
Τι σε εντυπωσίασε, άγγιξε περισσότερο;
Σε εκείνη την ηλικία η περιπέτεια, το βαθύ ρομαντικό στοιχείο: του «καταραμένου» καπετάνιου, του ευαίσθητου ανθρωποφάγου Κουίκουεγκ (!), το ατελεύτητο ταξίδι, οι τρικυμίες . Η θεματική πρωτοτυπία. Αυτό το βιβλίο δεν έμοιαζε με κανένα. Μη σας κάνει εντύπωση ωστόσο, ο ρομαντισμός- με το σκληρό, αληθινό του πρόσωπο- μου ήταν ήδη πολύ οικείος και γοητευτικός μέσα από μεγάλα ρομαντικά μουσικά έργα που ήταν ήδη στο καθημερινό μας πρόγραμμα και μας είχαν εντυπωσιάσει. Και τις μεγάλες θαλασσογραφίες που ακόμη πάντα με κυριεύουν, όποτε τις θυμάμαι. Αλλά μόνο αυτά. Τόσο που δεν θυμάμαι εάν υπήρχαν καν στο βιβλίο οι θεοσοφικές αναζητήσεις, θα υπήρχαν βέβαια αλλά από αυτό το βιβλίο ο καθείς παίρνει ότι έχει ανάγκη εκείνη την στιγμή. Γι’ αυτό είναι και παιδικό, γιατί στέκει πλήρως σε κάθε περίπτωση.
Πόσες φορές το διάβασες από τότε;
Άλλες δύο μέχρι τη φορά που το διάβασα στα αγγλικά (αμέσως μετά την επιστροφή μου από την Αμερική) και μετά ξανά στα γαλλικά σε μετάφραση του Alain Guerne από την οποία έκλεψα το θράσος να επαναφέρω το έργο στην Ομηρική συνταγή του τραγουδισμένου έπους. Όμως μπροστά στην μνημειώδη μετάφραση του Αθανάσιου Χριστοδούλου (εκδ. Gutemberg) στέκομαι και θα στέκομαι πάντοτε προσοχή. Ο άνθρωπος αυτός μετέφρασε το έργο σαν απευθείας να γράφτηκε στα ελληνικά. Χωρίς να ξεφεύγει μάλιστα ούτε πόντο από το πρωτότυπο. Αυτό είναι ένα αληθινό θαύμα.
Ποιοι οι λόγοι που σε ώθησαν να το μετατρέψεις σε παράσταση στις μέρες μας;
Εγώ το μετέτρεψα αρχικά σε λιμπρέτο και μετά σε ένα μουσικό έργο. Παράσταση και μάλιστα σπουδαία, έγινε από τον Γιάννη Κακλέα. Είμαστε λοιπόν μπροστά σε έναν Νέο Άνθρωπο και σε έναν Νέο Κόσμο. Είμαστε πλέον ήδη σε αυτήν την νέα περίοδο που ο Μέλβιλ προφητεύει. Θεϊκές ιδιότητες και δυνάμεις δημιουργίας και καταστροφής ανήκουν πιά σε πολλούς λαούς της Γης. Σε πολλούς βιομηχάνους, πολλούς στρατιωτικούς ηγέτες. Σε πολλούς επιστήμονες. Ατομικές βόμβες που μπορούν να καταστρέψουν τον πολιτισμό μας πενήντα φορές, ρομπότ ακόμα και έμβια ρομπότ, ανθρώπινοι κλώνοι, προσδόκιμο ζωής τα 150 χρόνια. Πώς θα αντέξει ο άνθρωπος να είναι τόσο ισχυρός χωρίς να αναδημιουργήσει τον Θεό του- τον ηθικό του κώδικα στο νέο του μπόι; Τον συμβατικό Θεό του τον «ξεπέρασε», τον περιφρονεί ως αφελή. Όμως ο θηριώδης Νέος Άνθρωπος εξακολουθεί να είναι μέσα του ένα ανώριμο, ανασφαλές και άτακτο παιδάκι. Ένα πολύ κακό παιδάκι. Ένα πολύ φοβισμένο παιδάκι- τώρα φοβάται και τον εαυτό του, την δύναμή του. Ο κάπτεν-Αχαάβ και η εποχή του ήδη ανακαλούσαν τον Θεό στην τάξη, να φανερωθεί, να αναλάβει τίς ευθύνες του απέναντι στο μεγαλωμένο παιδί του. Να φανερωθεί. Γιατί με το μυαλό ήταν πιά δύσκολο να δεχθεί τον παλαιό, ξεπερασμένο ηθικό κώδικα.
Πόσο απαιτητική ήταν η όλη διαδικασία;
Μεγάλα καράβια μεγάλες φουρτούνες! Μιλάμε για δύσκολα πράγματα. Ασυμμάζευτα! Ένα βιβλίο 1000 σελίδων έπρεπε να γίνει 120, έμμετρο και συχνά ομοιοκατάληκτο. Όμως όσο πιο απαιτητικό τόσο μεγαλύτερη η ηδονή. Η μουσική σύνθεση γινόταν όπως καταλαβαίνετε παράλληλα στο μυαλό μου. Ο Μόμπυ Ντίκ είναι ένα τόσο ελεφάντινο- φαλαινώδες- έργο που αν απλά αποφασίσεις να βάλεις δοξάρια στα έγχορδα θα σου πάρει ένα μήνα. Αν αποφασίσεις να «το ξανακοιτάξεις» καλού κακού θα σου πάρει δυό. Και – ευτυχώς- ρέει σαν να είναι λαϊκό τραγούδι. Γιατί είναι ένα λαϊκό έργο, μια λαϊκή παράσταση.
Από ποια «πηγάδια» άντλησες εμπνεύσεις για τη μουσική του έργου;
Δεν αντλώ ποτέ από ξένα πηγάδια εκτός και εάν το κάνω τιμητικά για το ξένο πηγάδι, και το κατονομάζω. Εδώ λοιπόν το κύριο σώμα, το 96% είναι από το δικό μου πηγάδι. Το 4% είναι τα αναφερόμενα η υπαινισσόμενα τραγούδια από τον ίδιο τον Μέλβιλ που λειτουργούν ως on, ως χοροί και τραγούδια του πληρώματος. Εκεί με πολύ χαρά θυμήθηκα τον θρασύτατο νεαρό κινηματογραφικό συνθέτη του Ηλεκτρικου Άγγελου που «ήξερε» να γράφει όλα τα μουσικά είδη του πλανήτη! Έτσι έγραψα- δικά μου φυσικά- ιταλικά, δανέζικα, μαλτέζικα, ισπανικά, Ταϊτινά, αμερικανικά, ινδιάνικα, ιρλανδέζικα , αφρικανικά θέματα και φυσικά Αμερικανικά, ακόμα και ένα που τραγουδιέται στα αγγλικά είναι πλήρως δικό μου, ακόμα και τα λόγια! Εκτός μόνο από ένα, που μάλιστα δεν αναφέρεται καν από τον Μέλβιλ, αλλά υπήρχε ήδη στην εποχή του ως μεγάλη επιτυχία: To “King of the Cannibal Island", που μετέφρασα εμμέτρως , συνέπτυξα και φυσικά ενορχήστρωσα κατά την αισθητική του όλου έργου. Γιατί το νόημα ήταν όλα αυτά να ξαναγίνουν μια αδιάσπαστη όσο και πολυεπίπεδη ενότητα. Έτσι λοιπόν, για να γυρίσω στην ερώτηση, το αρτεσιανό φρέαρ του εαυτού μου σήκωσε όλο το βάρος του έργου, ένα φρέαρ που μπορεί υπογείως να επικοινωνεί με τον γενικότερο υδροφόρο ορίζοντα, ωστόσο ότι μπαίνει σε αυτό φιλτράρεται από τα ίδια περιβάλλοντα πετρώματα. Όμως δεν αρνούμαι τις γενικές μου επιρροές από τον Ρώσο θαλασσογράφο Αivazowski και τον Βολανάκη, τον τρόπο που αναφέρει τον Μέλβιλ και τον Μόμπυ Ντίκ ο μέγας Ανδρέας Εμπειρίκος, τον αρχετυπικό Όμηρο και φυσικά τον Αθανάσιο Χριστοδούλου. Όσον αφορά δε στην μουσική δεν το κρύβω ότι έκλεψα λίγο τον κινηματογραφικό μου εαυτό και τον συμφωνικό εαυτό μου εξ ίσου. Αλλά και τον θεατρικό, τώρα που το σκέφτομαι.
Το πάντρεμά σου με τον Κακλέα και τα ολογράμματα είναι από έρωτα ή ένα καλοβαλμένο συνοικέσιο;
Όχι δα και συνοικέσιο. Κατ’ αρχήν πρώτα ρώτησα λεπτομερώς έλληνες ειδικούς για το τί μπορούν να κάνουν και κάτω από ποιες συνθήκες τα ολογράμματα. Και έγραψα το λιμπρέτο ξέροντας ότι όλα αυτά, αν και δεν έχουν ξαναγίνει, είναι δυνατόν να γίνουν. Έτσι όλες οι εικόνες των ολογραμμάτων και των 3D αναγράφονται στο ίδιο το λιμπρέτο. Ο Κακλέας είναι προσωπικός μου φίλος αγαπημένος- όπως και ο Μανώλης Παντελιδάκης από τα νεανικά μου χρόνια της Νομικής. Με τον Γιάννη-και τον Μανώλη- κάναμε τότε πρώτα την «Αγγέλα» του Σεβαστίκογλου στο Παγοποιείο- να σκεφτείτε. Σκηνοθέτησε (και με μεγάλη επιτυχία) παραστάσεις στο Ηρώδειο με μουσικά έργα μου όπως το «Όσο Υπάρχουν Αχαιοί». Πάνω από όλα όμως είμαστε φίλοι- πιο φίλοι από ότι συνεργάτες. Τον εκτιμώ και τον θαυμάζω. Ο «Τυχαίος Θάνατος ενός Αναρχικού» που παίζεται τώρα, είναι μια πολύ σπουδαία όσο και ακραία διασκεδαστική σκηνοθεσία του που νομίζω πώς πρέπει όλοι να δουν. Ο Κακλέας όμως δεν διερωτήθηκε στιγμή όταν πήρε το έργο. Ούτε δευτερόλεπτο. Είπε αμέσως «ναι» και βούτηξε. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό ενός ταλαντούχου ανθρώπου. Ότι το ταλέντο του νικά την λογική του, την σωφροσύνη της αυτοσυντήρησης. Γι’ αυτό και πάντα εκπλήσσει. Επειδή έχει ταλέντο μπορεί να ριψοκινδυνεύει. Δεν είμαστε τυχαία φίλοι. Συνεννοούμαστε με τα μάτια κλειστά. Τον σέβομαι απεριόριστα.
Πόσο «επίκαιρη» και «διαδραστική» μπορεί να είναι στις μέρες μας μια ιστορία που γράφτηκε σχεδόν δύο αιώνες πριν;
Επικοινωνιακή αρκεί να είναι. Αρκεί να περάσει από τον τη σκηνή προς το κοινό ένα τεράστιο ποτάμι που λέγεται Έπος Μόμπυ Ντίκ και να φανεί σαν δέκα δευτερόλεπτα. Ο θεατής αλλάζει την παράσταση μέσα του, με αυτό που έχει ανάγκη να πάρει πρώτο, αυτό που τον ήλκυσε πρώτο, αυτό που τον γοήτευσε πρώτο. Ο καθένας παίρνει μαζί του φεύγοντας την δική του παράσταση. Εν συνεχεία άδηλα το έργο μέσα του ζει και μεγαλώνει προς την ολοκλήρωση του. Δεν είναι λίγοι οι θεατές από τις πρώτες εννέα παραστάσεις, αυτές που διέκοψε η πανδημία, που μου γράφουν ότι θα ξαναέρθουν γιατί το έργο τους «στοιχειώνει» έκτοτε και το πήραν να το διαβάσουν. Η διάδραση λοιπόν θα ήταν επίσης το κοινό να τρέξει να βρει το βιβλίο. Γιατί ακόμα και εάν ο θεατής το έχει διαβάσει- κυρίως δε αυτός - θα τρέξει να το ξαναδιαβάσει για να αντλήσει νέα κοιτάσματα που ίσως δεν είχε εντοπίσει. Όσον αφορά δε στα φιλοσοφικά του ζητήματα, αυτά παραμένουν αναπάντητα και σήμερα. Σήμερα μάλιστα η ανάγκη της απάντησης είναι μέγιστης σημασίας για την ίδια την ανθρωπότητα. Ο «Τζόκερ», το θέμα της γνωστής ταινίας, είναι αυτό που δημιουργεί σε μια κοινωνία η έλλειψη «ηθικού» κώδικα. Βίαιες αναταραχές και δυστυχία καταστολής χωρίς εκατέρωθεν εκπεφρασμένη αιτία, χωρίς εκπεφρασμένο αίτημα, χωρίς επικοινωνιακή γλώσσα.
Στις μέρες το «κακό» δείχνει να κερδίζει τη μάχη με το «καλό» σε όλα τα επίπεδα της ζήσης ακόμη και στην τέχνη. Το παιχνίδι χάνεται ή υπάρχουν ελπίδες-σημάδια για ρεφάρισμα και ποια είν’ αυτά;
Το λέω συχνά, ο Θεός του Καλού έχει πέσει θύμα της αφελούς προπαγάνδας του ότι είναι ανίκητος. Όμως είναι μέγα ψεύδος. Χάνει. Και πολύ συχνά δυστυχώς ο θεός του Κακού αποδεικνύεται ισχυρότερος. Μόνο με τη δική μας συνειδητή βοήθεια ο Θεός του Καλού μπορεί να νικά. Το ρεφάρισμα λοιπόν είναι στα δικά μας χέρια. Εμείς πρέπει να καταλάβουμε ότι στο κακό υπάρχει χάος. Ό τι πρόσκαιρα κερδίζεις το χάνεις σίγουρα μετά, αφού δεν μπορείς μέσα σε αυτό το χάος να διατηρήσεις και να χτίσεις. Μόνο στο Καλό υπάρχει το Μέγα Συμφέρον. Θα μεταφέρω το επαναστατικός τραγούδι του ιερέα των φαλαινοθήρων, Πατέρα Μάπλς:
Αλίμονο σ’ εκείνον που σβήνει τη φωτιά,
το Δίκιο όταν την θέλει αναμμένη.
Ευλογημένος που σηκώνει το ανίκητο εαυτό του
στους ναύαρχους ενάντια και τους θεούς τη Γής.
Αυτός ο Πατριώτης είναι ο Μέγας του Ουρανού.
Αλίμονο σ’ εκείνον που καλμάρει τα νερά,
το δίκιο όταν ζητάει τρικυμία.
Ευλογημένος που δεν χάνει μια στιγμή την δύναμή του
στον πάτο όταν ποντίζεται του Κόσμου το καράβι.
Αυτός ο Πατριώτης είναι ο Μέγας του Ουρανού.
Η παράσταση μπορεί να αγγίξει νεαρότερα ακροατήρια, κι αν ναι, υπάρχουν «σχέδια» για την προσέγγισή τους;
Είναι εμφανώς μια νεανική, μοντέρνα και νεωτερική παράσταση. Το επαναστατικό της στοιχείο είναι πασιφανές. Το θεαματικό της στοιχείο (που ισοφαρίζει σε θεαματικότητα τον κινηματογράφο) προστιθέμενο στην ζώσα ενέργεια του θεάτρου φέρνει το θέαμα αυτό στον 21ο αιώνα. Θα έλεγα πώς είναι μια παιδική, εφηβική παράσταση με την σοφία και το βάθος ενός επαναστάτη συγγραφέα. Τέλος, οι εκπληκτικοί μας νέοι πρωταγωνιστές φέρουν το νέο ήθος που θα ελκύσει και θα γοητεύσει τους νεώτερους θεατές μας.
Τι σημαίνει η άποψη που έχεις διατυπώσει: Ο καθένας άνθρωπος έχει το δικό του Μόμπυ Ντικ;
Μομπυ Ντίκ είναι το όριο μας. Ο τοίχος που μας φυλακίζει. Το ανίκητο εμπόδιο. Αυτό που πάντα μας σταματά. Και αυτό που όλοι μας θέλουμε να γκρεμίσουμε για να πάμε πιο πέρα, να δούμε πιο κει. Ο Μόμπυ Ντίκ είναι το σύνορο της ανθρώπινης μας, πεπερασμένης δυνατότητας. Απλά για τον καθένα αυτό είναι κάτι διαφορετικό.
Λαϊκά τραγούδι, σαν κι αυτά με το δικό σου χαρακτήρα, που μας έχεις φιλέψει στο παρελθόν, συνεχίζεις να γράφεις;
Και βέβαια Η Άννα της Κοκκινιάς με τον Μαργαρίτη και αυτά με τον Θέμη Αδαμαντίδη από το νέο «Λόγω Τιμής» ήταν τα τελευταία που βγήκαν. Όμως άλλο βγάζω και άλλο γράφω. Αυτό τον μήνα έγραψα και ενορχήστρωσα δέκα νέα τραγούδια «στο όνομα» της Μαρίκας Νίνου πάνω στους στίχους του σπουδαίου μας ποιητή Γιώργου Μπλάνα. Θα τα ηχογραφήσω εντός του διμήνου. Αλλά και άλλα πού επίσης ηχογραφώ αυτό τον καιρό. Μέσα σε αυτά υπάρχουν και ακραιφνώς λαϊκά τραγούδια και πιο σύνθετα με λαϊκές πάντα καταβολές.
Θα μπορούσε να δημιουργηθεί ένας κύκλος Μόμπυ Ντικ με τέτοια ματιά;
Όλα είναι δυνατόν να γίνονται από κάποιον και κάποτε. Η επιτυχία και η αποτυχία μας κρίνονται μόνο εκ των υστέρων. Ο Καββαδίας είναι κατά πως είδα, παιδί του Μέλβιλ. Η Μαρίζα Κώχ έκανε πρώτη έναν υπέροχα ολόκληρο κύκλο «χιτζάζ» Καβαδία, αξεπέραστο. Ο Σπανός έκανε έναν υπέροχο ευρωπαϊκότερο Καβαδία επίσης. Όμως ο δωρικός Θερμαστής του Μπάτη έχει θεϊκή υπόσταση και αξία. Αυτός πιο πολύ από όλους θα μπορούσε να είναι όντως τραγούδι πάνω στο «Πίκουοντ», το καράβι του Μόμπυ Ντίκ, αν το Πίκουοντ είχε προλάβει τον ατμό και υπήρχε έλληνας ναύτης εκεί πάνω. Ο Μόμπυ Ντίκ σε ελληνικό λαϊκό τραγούδι θα ήταν ευκολότερα από το «Γιούσουρι» του Ανδρέα Καρκαβίτσα. Γιατί η Τέχνη
έχει και τόπο και χρόνο δημιουργίας. Έγραψα τον Μομπυ Ντίκ σε μια Ελλάδα του 21ου αιώνα με εκατομμύρια πρόσφυγες εξελληνισμένους, που είναι πλέον κομμάτι της πολυπολιτισμικής Δύσης. Το 50 και το 60 μάλλον δεν θα το είχα διανοηθεί.
Το δημόσιο ραδιόφωνο, στο οποίο έχεις κομβική θέση, δείχνει στοιχεία θετικής κινητικότητας που συνοδεύεται και από αντίκρισμα, στην «ουσία» αλλά και στα «νούμερα». Ποιο είναι το επόμενο στοίχημα;
Νομίζω περισσότερη ουσία και λιγότερη σημασία στα νούμερα. Περιφρονώντας τα νούμερα ανεβάζεις το ακροατήριο σου και μετά αυξάνεις με το σωστό εκπεμπόμενο περιεχόμενο τα «σωστά» νούμερα σου. Υπάρχουν λοιπόν δύο είδη «νούμερων». Τα μαύρα και τα λευκά. Τα μαύρα αγοράζονται στιγμιαία. Τα λευκά χτίζονται. Περιφρονώντας τα νούμερα (το είχα βγάλει από τις μετρήσεις τελείως για δύο χρόνια) το Τρίτο από 0,2% έφτασε το 2% σε δύο χρόνια (όταν ξαναμπήκαμε στη μέτρηση) και άγγιξε το 5,8 % λίγο πριν το Μαύρο. Και ξέρετε, το 3% είναι ένα άφθαστο νούμερο ακόμα και για τα μεγάλα ευρωπαϊκά «Τρίτα Προγράμματα», το BBC 3, την RAI3, το France Musique, το Γερμανικό Τρίτο κλπ. Σήμερα έχουμε -με μισό δίκτυο πομπών από ότι τότε - 2,9% και παραμένουμε στην Ευρωπαϊκή κορυφή. Και κανείς ποτέ δεν μίλησε για τα νούμερα αυτά στους παραγωγούς μας. Και ούτε βγήκαμε ποτέ να κάνουμε τον σπουδαίο για τα νούμερα μας. Είμαστε πιο σοβαροί από αυτό. Οι παραγωγοί μας κάνουν τη δουλειά τους χωρίς να ξέρουν καν τι νούμερα φέρνουν. Όλοι μαζί δουλεύουν για το Τρίτο χωρίς αφελή άγχη. Ο έλεγχος των παραγωγών είναι μόνο στην συνέπεια την πρωτοτυπία και την σοβαρότητα και είναι 99% αυτοέλεγχος.
Βαριά ευχαριστώ που χρωστάς;
Την dr Κλημεντίνη Καραγεωργίου, χωρίς αυτήν απλά δεν θα υπήρχα καν για να γράψω το έργο αυτό, που το έγραψα σχεδόν κατάκοιτος. Και βέβαια χωρίς παράλληλα τις αναγεννητικές περιποιήσεις της αγαπημένης μου Βερόνικας Δαβάκη που στήριξε την θυσία αυτή με ίσο πάθος. Την Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών και πρωτίστως τον Αντώνη Παπαδημητρίου και την Αφροδίτη Παναγιωτάκου που ασμένως ανέβηκαν σε αυτό το ταξείδι. (Παρακαλώ επιτρέψατε μου το -ει στη λέξη αυτή, με ι το ταξίδι δεν φθάνει ούτε στην Αίγινα). Last but not least, τον λογοτέχνη Αθανάσιο Χριστοδούλου, τον Alain Guèrne, τον Aivazowski, τον Γιάννη Κακλέα, τους ηθοποιούς-τραγουδιστές μας και τον μαέστρο μας, τον Αλέξη Πρίφτη.
Τι σε φοβίζει;
Όχι ο Θάνατος. Αλλά ο Χρόνος μέχρι τότε. Να μην προλάβω να γράψω όσα «χρωστάω», τώρα μάλιστα που ίσως κάτι να έμαθα πιά.
Μια ευχή;
Να με πιάσει το προσδόκιμο των 120-150 χρόνων που πρόσφατα ανακοινώθηκε ως εφικτός στόχος στα επόμενα σχετικά λίγα χρόνια. Να την βγάλω καθαρή μέχρι τότε. Και να υποβάλλω αίτηση για το νέο προσδόκιμον. Έχω κι άλλη. Να την πώ; Nα απαλλαγεί η Ελλάδα από τον φεουδαρχικό της ψυχισμό. Να περάσουμε κάποτε στην Αναγέννηση. Αυτό μας πάει πολύ περισσότερο αδερφέ μου, όχι η βαθιά, ανίκητη δουλοπαροικιακή νοοτροπία που είναι ιστορικά επίκτητη μεν, τόσο επίμονη δε. Κάποιος να θεωρείται εκ γενετής αφέντης και κάποιος να σκύβει εξ ορισμού το κεφάλι. Είναι θέμα συνειδητοποίησης και απόφασης. Σε δυο δευτερόλεπτα μπορούμε να το κάνουμε ο καθένας μας. Και τότε αυτόματα και το Κράτος υποχρεωτικά θα μας ακολουθήσει. Όλα τα κακά της Μοίρας μας εκεί και οφείλονται και κρύβονται. Από το me-too μέχρι την κομματαρχική πολιτική ζωή της πολλαπλά εξαγορασμένης ψήφου. Η γενικευμένη οικογενειοκρατία χωρίς αποδεδειγμένη αξία. Η γενικευμένη αστήρικτη μη εκπεφρασμένη καχυποψία που οδηγεί αναπόφευκτα στη συνολική κρυφή συκοφαντία. Όμως και παράλληλα η χωρίς καμιάν αντίσταση αιώνια αποδοχή της κοινωνικής ανισότητας. Και ότι ακόμα βάλει ο νους σας.
