Το 2000 η Αμερικανική Ακαδημία Κινηματογράφου τίμησε τον Ηλία Καζάν με ένα Όσκαρ για τη συνολική προσφορά του στην 7η Τέχνη. Ο μεγάλος σκηνοθέτης ανέβαινε τα σκαλιά με το στρωμένο κόκκινο χαλί και τη στιγμή που είθισται ο τιμώμενος να γνωρίζει την αποθέωση, αρκετοί αποφάσισαν να μη σηκωθούν από τη θέση τους, δείχνοντας με αυτό τον τρόπο την απαξίωσή τους στο πρόσωπό του, αρνούμενοι να ξεχάσουν μια ιστορία προδοσίας που χρονολογεί σήμερα περισσότερο από μισό αιώνα.
Μια σκηνή αποθέωσης και σιωπηρής κατακραυγής. Μια εικόνα χαρακτηριστική για το δημιουργό και άνθρωπο Ηλία Καζάν. Τον τεράστιο σκηνοθέτη, η καριέρα του οποίου στιγματίστηκε από τη συνεργασία του με την επιτροπή αντιαμερικανικών υποθέσεων.
Ακόμη και όταν πέθανε ο Καζάν, ο συνάδελφός του Ζυλ Ντασσέν -αυτοεξόριστος στη Γαλλία εξαιτίας του γεγονότος ότι καταδόθηκε από τον Καζάν- είχε αναφέρει: «Ήταν πολύ σπουδαίος δημιουργός, μακάρι ο Θεός να τον συγχωρέσει για ό,τι έκανε».
Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, ο μεγαλύτερος Έλληνας σκηνοθέτης δεν έχει τιμηθεί μέχρι σήμερα από το επίσημο ελληνικό κράτος. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, που μέχρι σήμερα, θεωρώντας προφανώς την υπόθεση Καζάν ένα μεγάλο ταμπού, δεν έχει πραγματοποιήσει αφιέρωμα στο έργο του.
Η Ταινιοθήκη της Ελλάδος παρουσιάζει στις 9-19 Οκτωβρίου ένα μεγάλο αναδρομικό αφιέρωμα με τίτλο «Αναφορά στον Ηλία Καζάν», το οποίο περιλαμβάνει σχεδόν ολόκληρη τη φιλμογραφία του σπουδαίου σκηνοθέτη.
Δεκαπέντε ταινίες, καθώς και ένα ντοκιμαντέρ για τη ζωή και το έργο του, διά χειρός Μάρτιν Σκορσέζε. Από τα αδιαφιλονίκητα αριστουργήματά του («Λεωφορείον ο Πόθος», «Το λιμάνι της αγωνίας», «Ανατολικά της Εδέμ», «Αμέρικα Αμέρικα», «Μια μορφή μέσα στο πλήθος») μέχρι ταινίες λιγότερο γνωστές («Βίβα Ζαπάτα», «Άνθρωπος σε τεντωμένο σκοινί», «Ο συμβιβασμός») ή εντελώς άγνωστες στο ευρύ κοινό («Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν», «Συμφωνία κυριών», «Μπούμερανγκ») κ.ά. η Ταινιοθήκη μάς επανασυστήνει τον Έλληνα δημιουργό που εκνευριζόταν όταν τον αποκαλούσαν Ελία, και επέμενε στις πατρογονικές του ρίζες, με χαρακτηριστικότερη όλων την ταινία «America America», όπου ο αξέχαστος πρωταγωνιστής τής ταινίας Στάθης Γιαλελής κυνηγά τις χίμαιρές του στη μακρινή Αμερική. Το αμερικάνικο όνειρο, που στην περίπτωση του Ηλία Καζάν ξεπέρασε και την πιο δραστήρια εφηβική φαντασία.
Παιδί μεταναστών από την Κωνσταντινούπολη, ο Ηλίας Καζάν ξεκίνησε την καριέρα του ως ηθοποιός στο θέατρο Group Theatre (1932-1939), με την πρώτη του σκηνοθεσία να έρχεται το 1942 στην παράσταση «Με τα δόντια» του Θόρντον Γουάιλντερ. Έκτοτε άρχισε ν' ανεβάζει με αυξανόμενη επιτυχία έργα διάσημων Αμερικανών συγγραφέων, όπως του Τενεσί Ουίλιαμς και του Τζον Στάινμπεκ, έργα των οποίων σκηνοθέτησε στη συνέχεια και στον κινηματογράφο.
Πριν αναφερθούμε στο πέρασμα του Ηλία Καζάν στην 7η Τέχνη, οφείλουμε να σημειώσουμε δύο γεγονότα για τα οποία και μόνο θα άξιζε να γραφτεί το όνομά του με χρυσά γράμματα στην Ιστορία της Τέχνης -και εν προκειμένω της δραματικής. Ο Ηλίας Καζάν υπήρξε συνιδρυτής το 1947 της περίφημης δραματικής σχολής Actor's Studio, από την οποία αποφοίτησε όλη η αφρόκρεμα του Χόλυγουντ (στην ατελείωτη λίστα βρίσκουμε μεταξύ άλλων τους Μάρλον Μπράντο, Τζέιμς Ντιν, Ρόμπερτ Ντε Νίρο, Μέριλ Στριπ, Αλ Πατσίνο, Τζακ Νίκολσον, Σον Πεν, Αντονι Χόπκινς) και μέσα από την οποία καθιερώθηκε η εξίσου περίφημη υποκριτική μέθοδος «Στανισλάφσκι» -η οποία είχε ξεκινήσει από το Group Theatre-, όπου για να ερμηνεύσει κανείς ένα ρόλο έπρεπε προηγουμένως να τον βιώσει στην καθημερινότητά του. Έτσι φτάνουμε επί παραδείγματι έπειτα από μερικές δεκαετίες ο Ρόμπερτ Ντε Νίρο να οδηγεί επί δύο μήνες ένα ταξί στους δρόμους της Νέας Υόρκης, προκειμένου να ερμηνεύσει τον ταξιτζή στην ομώνυμη ταινία του Μάρτιν Σκορσέζε.
Το 1945, αμέσως μετά τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ο Ηλίας Καζάν πραγματοποιεί το πέρασμά του στην 7η Τέχνη με το «Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν», μεταφορά του ομώνυμου αυτοβιογραφικού βιβλίου της Μπέτι Σμιθ, όπου μέσα από τη ζωή της ο σκηνοθέτης συνθέτει το πορτρέτο της εργατικής τάξης.
Μια ταινία που απέσπασε δύο Όσκαρ ερμηνείας για τους πρωταγωνιστές και απέφερε στον Καζάν το πρώτο του συμβόλαιο με τη Fox. Τη στιγμή που στην Ευρώπη και ειδικά στην Ιταλία ο νεορρεαλισμός κυριαρχούσε, δεν θα ήταν δυνατό να μην επηρεαστεί και ο αμερικανικόπς κινηματογράφος. Οι επόμενες ταινίες του Καζάν -χωρίς να συνδέονται άμεσα με τα «συντρίμμια» του πόλεμου στην Ευρώπη- διακρίνονται για το έντονο κοινωνικό τους περιεχόμενο, με τη δεύτερη ταινία του, «Συμφωνία Κυρίων», να θέτει στο επίκεντρο το πολύ προχωρημένο όσο και επίκαιρο ιστορικά θέμα του αντισημιτισμού. Οι επόμενες ταινίες του («Μπούμερανγκ» και «Πανικός στους δρόμους») θα χαρακτηριστούν ημιντοκιμαντέρ και είναι αισθητικά επηρεασμένες από τον ιταλικό ρεαλισμό, με εξωτερικά γυρίσματα σε φυσικούς χώρους και αρκετούς ερασιτέχνες ηθοποιούς.
Η πρώτη αναμφισβήτητα μεγάλη στιγμή του θα έρθει το 1951 με το «Λεωφορείο ο Πόθος», με τον Μάρλον Μπράντο (Κοβάλσκι) να σημαδεύει με την ερμηνεία του ένα ρόλο που θα μείνει για πάντα στην ιστορία του κινηματογράφου και του θεάτρου.
Την ίδια χρονιά όμως η επιτροπή αντιαμερικανικών ενεργειών επανέρχεται έπειτα από μια περίοδο επίσημης παύσης των ερευνών -το FBI φυσικά δεν είχε σταματήσει στιγμή να ερευνά από το 1947- και αρκετοί φίλα προσκείμενοι στον κομμουνισμό, προκειμένου να διασωθούν, συνεργάζονται καταδίδοντας συναδέλφους τους. Μεταξύ αυτών που καταδόθηκαν υπήρξαν και ο Ζυλ Ντασσέν και ο Τζόζεφ Λόουζι, που αυτοεξορίστηκαν σε Γαλλία και Αγγλία προκειμένου να συνεχίσουν να δημιουργούν, ενώ άλλοι, όπως ο Ντάλτον Τράμπο, χρησιμοποιούν ψευδώνυμο. Μεταξύ των καταδοτών στη γνωστή υπόθεση με τους κομμουνιστές σεναριογράφους, εκτός από τον Καζάν, αξίζει να αναφερθεί και ο Jack Warner της γνωστής Warner Bros. Στο πλαίσιο της ίδιας υπόθεσης, το 1948, ο Μπέρτολτ Μπρεχτ εγκαταλείπει την Αμερική και το Χόλυγουντ με το οποίο συνεργαζόταν και επιστρέφει στην Α. Γερμανία.
Στη συνέχεια της καριέρας του ο Καζάν θα μας χαρίσει τα γνωστά αριστουργήματά του, σε πολλά από τα οποία το βάρος της ενοχής, τα ηθικά διλήμματα εμφανίζονται με τον πλέον άμεσο τρόπο. Όπως με την αμέσως επόμενη ταινία του, το «Βίβα Ζαπάτα», που λειτουργεί ως απολογία και προσπάθεια επιστροφής στις ρίζες του, το ριζοσπαστικό θέατρο και την αριστερή ιδεολογία, αλλά και στην κορυφαία ταινία της καριέρας του, «Το λιμάνι της αγωνίας», μία συνδήλωση ως προς το θέμα της πίστης και της προδοσίας που σάρωσε τα Όσκαρ, εκτινάσσοντας παράλληλα την καριέρα του Μάρλον Μπράντο.
Του ΓΙΑΝΝΗ Ε. ΣΤΑΜΟΥ
Πηγή: www.enet.gr
Μια σκηνή αποθέωσης και σιωπηρής κατακραυγής. Μια εικόνα χαρακτηριστική για το δημιουργό και άνθρωπο Ηλία Καζάν. Τον τεράστιο σκηνοθέτη, η καριέρα του οποίου στιγματίστηκε από τη συνεργασία του με την επιτροπή αντιαμερικανικών υποθέσεων.
Ακόμη και όταν πέθανε ο Καζάν, ο συνάδελφός του Ζυλ Ντασσέν -αυτοεξόριστος στη Γαλλία εξαιτίας του γεγονότος ότι καταδόθηκε από τον Καζάν- είχε αναφέρει: «Ήταν πολύ σπουδαίος δημιουργός, μακάρι ο Θεός να τον συγχωρέσει για ό,τι έκανε».
Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, ο μεγαλύτερος Έλληνας σκηνοθέτης δεν έχει τιμηθεί μέχρι σήμερα από το επίσημο ελληνικό κράτος. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, που μέχρι σήμερα, θεωρώντας προφανώς την υπόθεση Καζάν ένα μεγάλο ταμπού, δεν έχει πραγματοποιήσει αφιέρωμα στο έργο του.
Η Ταινιοθήκη της Ελλάδος παρουσιάζει στις 9-19 Οκτωβρίου ένα μεγάλο αναδρομικό αφιέρωμα με τίτλο «Αναφορά στον Ηλία Καζάν», το οποίο περιλαμβάνει σχεδόν ολόκληρη τη φιλμογραφία του σπουδαίου σκηνοθέτη.
Δεκαπέντε ταινίες, καθώς και ένα ντοκιμαντέρ για τη ζωή και το έργο του, διά χειρός Μάρτιν Σκορσέζε. Από τα αδιαφιλονίκητα αριστουργήματά του («Λεωφορείον ο Πόθος», «Το λιμάνι της αγωνίας», «Ανατολικά της Εδέμ», «Αμέρικα Αμέρικα», «Μια μορφή μέσα στο πλήθος») μέχρι ταινίες λιγότερο γνωστές («Βίβα Ζαπάτα», «Άνθρωπος σε τεντωμένο σκοινί», «Ο συμβιβασμός») ή εντελώς άγνωστες στο ευρύ κοινό («Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν», «Συμφωνία κυριών», «Μπούμερανγκ») κ.ά. η Ταινιοθήκη μάς επανασυστήνει τον Έλληνα δημιουργό που εκνευριζόταν όταν τον αποκαλούσαν Ελία, και επέμενε στις πατρογονικές του ρίζες, με χαρακτηριστικότερη όλων την ταινία «America America», όπου ο αξέχαστος πρωταγωνιστής τής ταινίας Στάθης Γιαλελής κυνηγά τις χίμαιρές του στη μακρινή Αμερική. Το αμερικάνικο όνειρο, που στην περίπτωση του Ηλία Καζάν ξεπέρασε και την πιο δραστήρια εφηβική φαντασία.
Παιδί μεταναστών από την Κωνσταντινούπολη, ο Ηλίας Καζάν ξεκίνησε την καριέρα του ως ηθοποιός στο θέατρο Group Theatre (1932-1939), με την πρώτη του σκηνοθεσία να έρχεται το 1942 στην παράσταση «Με τα δόντια» του Θόρντον Γουάιλντερ. Έκτοτε άρχισε ν' ανεβάζει με αυξανόμενη επιτυχία έργα διάσημων Αμερικανών συγγραφέων, όπως του Τενεσί Ουίλιαμς και του Τζον Στάινμπεκ, έργα των οποίων σκηνοθέτησε στη συνέχεια και στον κινηματογράφο.
Πριν αναφερθούμε στο πέρασμα του Ηλία Καζάν στην 7η Τέχνη, οφείλουμε να σημειώσουμε δύο γεγονότα για τα οποία και μόνο θα άξιζε να γραφτεί το όνομά του με χρυσά γράμματα στην Ιστορία της Τέχνης -και εν προκειμένω της δραματικής. Ο Ηλίας Καζάν υπήρξε συνιδρυτής το 1947 της περίφημης δραματικής σχολής Actor's Studio, από την οποία αποφοίτησε όλη η αφρόκρεμα του Χόλυγουντ (στην ατελείωτη λίστα βρίσκουμε μεταξύ άλλων τους Μάρλον Μπράντο, Τζέιμς Ντιν, Ρόμπερτ Ντε Νίρο, Μέριλ Στριπ, Αλ Πατσίνο, Τζακ Νίκολσον, Σον Πεν, Αντονι Χόπκινς) και μέσα από την οποία καθιερώθηκε η εξίσου περίφημη υποκριτική μέθοδος «Στανισλάφσκι» -η οποία είχε ξεκινήσει από το Group Theatre-, όπου για να ερμηνεύσει κανείς ένα ρόλο έπρεπε προηγουμένως να τον βιώσει στην καθημερινότητά του. Έτσι φτάνουμε επί παραδείγματι έπειτα από μερικές δεκαετίες ο Ρόμπερτ Ντε Νίρο να οδηγεί επί δύο μήνες ένα ταξί στους δρόμους της Νέας Υόρκης, προκειμένου να ερμηνεύσει τον ταξιτζή στην ομώνυμη ταινία του Μάρτιν Σκορσέζε.
Το 1945, αμέσως μετά τη λήξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ο Ηλίας Καζάν πραγματοποιεί το πέρασμά του στην 7η Τέχνη με το «Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν», μεταφορά του ομώνυμου αυτοβιογραφικού βιβλίου της Μπέτι Σμιθ, όπου μέσα από τη ζωή της ο σκηνοθέτης συνθέτει το πορτρέτο της εργατικής τάξης.
Μια ταινία που απέσπασε δύο Όσκαρ ερμηνείας για τους πρωταγωνιστές και απέφερε στον Καζάν το πρώτο του συμβόλαιο με τη Fox. Τη στιγμή που στην Ευρώπη και ειδικά στην Ιταλία ο νεορρεαλισμός κυριαρχούσε, δεν θα ήταν δυνατό να μην επηρεαστεί και ο αμερικανικόπς κινηματογράφος. Οι επόμενες ταινίες του Καζάν -χωρίς να συνδέονται άμεσα με τα «συντρίμμια» του πόλεμου στην Ευρώπη- διακρίνονται για το έντονο κοινωνικό τους περιεχόμενο, με τη δεύτερη ταινία του, «Συμφωνία Κυρίων», να θέτει στο επίκεντρο το πολύ προχωρημένο όσο και επίκαιρο ιστορικά θέμα του αντισημιτισμού. Οι επόμενες ταινίες του («Μπούμερανγκ» και «Πανικός στους δρόμους») θα χαρακτηριστούν ημιντοκιμαντέρ και είναι αισθητικά επηρεασμένες από τον ιταλικό ρεαλισμό, με εξωτερικά γυρίσματα σε φυσικούς χώρους και αρκετούς ερασιτέχνες ηθοποιούς.
Η πρώτη αναμφισβήτητα μεγάλη στιγμή του θα έρθει το 1951 με το «Λεωφορείο ο Πόθος», με τον Μάρλον Μπράντο (Κοβάλσκι) να σημαδεύει με την ερμηνεία του ένα ρόλο που θα μείνει για πάντα στην ιστορία του κινηματογράφου και του θεάτρου.
Την ίδια χρονιά όμως η επιτροπή αντιαμερικανικών ενεργειών επανέρχεται έπειτα από μια περίοδο επίσημης παύσης των ερευνών -το FBI φυσικά δεν είχε σταματήσει στιγμή να ερευνά από το 1947- και αρκετοί φίλα προσκείμενοι στον κομμουνισμό, προκειμένου να διασωθούν, συνεργάζονται καταδίδοντας συναδέλφους τους. Μεταξύ αυτών που καταδόθηκαν υπήρξαν και ο Ζυλ Ντασσέν και ο Τζόζεφ Λόουζι, που αυτοεξορίστηκαν σε Γαλλία και Αγγλία προκειμένου να συνεχίσουν να δημιουργούν, ενώ άλλοι, όπως ο Ντάλτον Τράμπο, χρησιμοποιούν ψευδώνυμο. Μεταξύ των καταδοτών στη γνωστή υπόθεση με τους κομμουνιστές σεναριογράφους, εκτός από τον Καζάν, αξίζει να αναφερθεί και ο Jack Warner της γνωστής Warner Bros. Στο πλαίσιο της ίδιας υπόθεσης, το 1948, ο Μπέρτολτ Μπρεχτ εγκαταλείπει την Αμερική και το Χόλυγουντ με το οποίο συνεργαζόταν και επιστρέφει στην Α. Γερμανία.
Στη συνέχεια της καριέρας του ο Καζάν θα μας χαρίσει τα γνωστά αριστουργήματά του, σε πολλά από τα οποία το βάρος της ενοχής, τα ηθικά διλήμματα εμφανίζονται με τον πλέον άμεσο τρόπο. Όπως με την αμέσως επόμενη ταινία του, το «Βίβα Ζαπάτα», που λειτουργεί ως απολογία και προσπάθεια επιστροφής στις ρίζες του, το ριζοσπαστικό θέατρο και την αριστερή ιδεολογία, αλλά και στην κορυφαία ταινία της καριέρας του, «Το λιμάνι της αγωνίας», μία συνδήλωση ως προς το θέμα της πίστης και της προδοσίας που σάρωσε τα Όσκαρ, εκτινάσσοντας παράλληλα την καριέρα του Μάρλον Μπράντο.
Του ΓΙΑΝΝΗ Ε. ΣΤΑΜΟΥ
Πηγή: www.enet.gr
