Ο Μάνος Ελευθερίου είναι από τους ανθρώπους που είχε την φιλοσοφία του «άδραξε την μέρα», ένας ζωντανός άνθρωπος που αφουγκραζόταν και ήταν μέσα στη ζωή.
Ο πολυγραφότατος Συριανός ποιητής κατάφερε να είναι σήμερα ένας μύθος με πηγή το λαϊκό συναίσθημα. Κινούνταν με διακριτικότητα ανάμεσά μας, με τα γυαλιά, την τραγιάσκα και το κομψό ντύσιμό του, ένας λαϊκός αριστοκράτης ποιητής, αλλά και πεζογράφος και μελετητής. Σχεδίαζε μάλιστα κι ένα βιβλίο με θέμα τα 15 χρόνια της ζωής του Μάρκου Βαμβακάρη στην Ερμούπολη. Επίσης ήταν φανατικός συλλέκτης παλιών φωτογραφιών. Μικρός ήθελε να γίνει δεσπότης. Ήταν θαυμαστής της ηθοποιού Μαρία Μοντέζ στα καουμπόικα έργα. Στο ποδόσφαιροo είχε προτίμηση στην ΑΕΚ. Αγαπημένο του στέκι ήταν το καφέ «Ορφέας» στον Στοά Πεσμαζόγλου.
Και αν δεν έχει τραγουδηθεί ο Μάνος Ελευθερίου. Ενδεικτικά μερικά τραγούδια του που μάλλον θα μας συντροφεύουν σε αρκετό βάθος χρόνου: «Τα λόγια και τα χρόνια τα χαμένα», «Το τρένο φεύγει στις οκτώ», «Η εκδρομή», «Μη χτυπάς σ’ ένα σπίτι κλειστό», «Σ’ αυτή τη γειτονιά», «Το παλικάρι έχει καημό», «Παραπονεμένα Λόγια», «Οι Ελεύθεροι κι Ωραίοι», «Άλλος για Χίο τράβηξε», «Ο χάρος βγήκε παγανιά», «Ο Άμλετ της Σελήνης», «Κάτω από τη μαρκίζα», «Θα σε ξανάβρω στους μπαξέδες», «Αυστραλία», «Έγινε ο κόσμος καφενές», «Δρόμοι του Βερολίνου» και φυσικά ο «Άγιος Φεβρουάριος», τι να πρωτοθυμηθεί κανείς από ένα κατάλογο μακρύ.
Τον είχα συναντήσει μέσα Μαΐου του 2005 στο σπίτι του στο Νέο Ψυχικό με αφορμή τις δύο ανθολογίες τραγουδιών του που κυκλοφόρησαν η μία μετά την άλλη με διαφορά δύο ημερών και εκεί βρίσκονται τα περισσότερα «διαμάντια» που έχει γράψει. Τα τραγούδια πάντα αποτελούν αφορμή για ιστορίες…
Με ποιο τραγούδι είχατε κάνει την εμφάνισή σας στη δισκογραφία;
«Ρημαγμένοι Κήποι» με τον Χρήστο Λεοντή που το τραγούδησε η Έφη Παναγιώτου το 1963, στην Κολούμπια σε μικρό δίσκο. Μετά τον τραγούδησαν η Χάρις Αλεξίου και η Δήμητρα Γαλάνη. Το είχε πει και ο Κώστας Χατζής τότε. Πήραμε προκαταβολή πεντακόσιες δραχμές. Πολλά λεφτά. Ο πρώτος μεγάλος δίσκος που ήταν τα Λαϊκά Νο 1 του Μίκη Θεοδωράκη το 1971, στο Παρίσι, με τον τίτλο Theothorakis Dirige Theodoraki, με τον Αντώνη Καλογιάννη και την Μαρία Δημητριάδη. Στην Ελλάδα ο πρώτος δίσκος με τραγούδια μου, που κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά ήταν ο Άγιος Φεβρουάριος σε μουσική Δήμου Μούτση, ένας δίσκος που τον πρώτο καιρό δεν πήγε εμπορικά. Τότε υπήρχε μόνο το ραδιόφωνο και η διαφήμιση στις εφημερίδες. Κάποια στιγμή κάτι έγραψε ο Ψαθάς, κάτι η περίπτωση του Νίκου Κοεμτζή που έκανε ν’ ακουστεί πολύ το τραγούδι ο Χάρος Βγήκε Παγανιά και μετά ο δίσκος άρχισε να πουλάει. Ένας δίσκος φόρος τιμής, κατά κάποιο τρόπο, στις χαμένες πατρίδες. Ακόμη και σήμερα κάνει πωλήσεις αυτός ο δίσκος που ξαναβγήκε πρόπερσι και πούλησε είκοσι χιλιάδες κόπιες, σημαντικό νούμερο για επανέκδοση.
Πώς αισθάνεστε όταν ακούτε τα τραγούδια στο πάλκο σαν παρατηρητής καθισμένος σε ένα τραπέζι;
Όταν πέσει πολύ χειροκρότημα νοιώθω τη χαρά που έδωσα στον κόσμο. Πολλές φορές εάν είναι σπουδαία η ερμηνεία τα δύο τρίτα της επιτυχίας ανήκουν σε άλλον. Ο φόβος είναι εάν δώσω ένα τραγούδι και τόσο η μουσική όσο και η ερμηνεία είναι κακές τότε τι γίνεται; Βγαίνουν και τραγούδια με εκπληκτική μουσική και με δεύτερους στίχους που γίνονται μεγάλες επιτυχίες. Τώρα πια δεν γράφω τραγούδια. Ανέκδοτα τραγούδια μου έχουν στα χέρια τους οι Μίκης Θεοδωράκης, Χρήστος Νικολόπουλος, Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, Ηλίας Ανδριόπουλος. Θέλαμε να κάνουμε ένα δίσκο με τον αξέχαστο Σταύρο Κουγιουμτζή που ήταν σπουδαίος φίλος και σπουδαίος συνθέτης.
Σ’ ένα στίχο σας γράψατε «Τι ζήλεψες τι τα ‘θελες τα ένδοξα Παρίσια. Έτσι κι αλλιώς ο κόσμος παντού είναι τεκές…» Στην μνήμη Χειμωνά…
Ο Χειμωνάς είχε πάει στο Παρίσι να τελειώσει το έργο του Γερτρούδη που δεν βρέθηκε τελικά. Μυστηριώδης εξαφάνιση. Τα πέταξε στον Σηκουάνα; Ποιος ξέρει; Ο Χειμωνάς είναι πίσω από τον τίτλο Άμλετ της Σελήνης το ποίημα που μελοποίησε ο Θάνος Μικρούτσικος και τα λόγια των τρελών αφορούν την ιδιότητά του, μια και ήταν ψυχίατρος. Ο στίχος μου …και μάγευες με φάρμακα την άσωτη σιωπή, αφορά τα φάρμακα που έδινε. Κι εμένα μου έδινε φάρμακα, αλλά δεν έπαιρνε ποτέ ο ίδιος.
Ποια είναι η ιστορία που υπάρχει πίσω από το τραγούδι «Το Τρένο Φεύγει Στις Οκτώ»;
Το έγραψα πολύ νέος, όταν υπηρετούσα στα Γιάννενα στρατιώτης, και ένας από τους συναδέλφους μου είχε πάει στην Κατερίνη στο ουζερί του Λευτέρη και μου διηγούταν περιπέτειες. Ένα ουζερί που πριν μερικά χρόνια παραχώρησε τη θέση του σε ένα σουπερμάρκετ. Με είχαν καλέσει μάλιστα την τελευταία ημέρα που θα λειτουργούσε τιμής ένεκεν που το έκανα διάσημο, όπως είπαν.
Είχε συνωμοτικό τίτλο αν κάνει κανείς ένα συνειρμό με τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη…
Κι όμως το έγραψα πολύ πριν την δικτατορία. Μου θυμίζετε την περίπτωση του τραγουδιού μου Θα Σε Ξανάβρω Στους Μπαξέδες 3 Του Σεπτέμβρη Να Περνάς… που έγινε ο ύμνος του ΠΑΣΟΚ λόγω 3 του Σεπτέμβρη, αλλά το είχαμε γράψει με τον Ηλία Ανδριόπουλο για τον Μακρυγιάννη που έκανε το σύνταγμα 3 Σεπτεμβρίου του 1843 και πριν ιδρυθεί το ΠΑΣΟΚ…
Η «Αυστραλία», το τραγούδι σας που αγαπήθηκε με τη φωνή της Χάρις Αλεξίου, είχε τη δική του ιστορία;
Είναι μια αληθινή ιστορία που την έκανα τραγούδι. Υπάρχει ένας άντρας που μένει στην Αχαρνών και μια γυναίκα εκεί κοντά, στην Πλατεία Βικτωρίας. Αυτή δούλευε στον ΟΤΕ της περιοχής και αυτός έφευγε από εκεί και πήγαινε στην Ελευσίνα. Είχαν σχέση και εκείνος της είπε ότι θα πάει στην Αυστραλία και μετά χώρισαν. Μετά κι οι δυο παντρεύτηκαν. Πέρασαν οκτώ χρόνια για να ξανασυνταντηθούν τυχαία στο ζαχαροπλαστείο της γειτονιάς. Εκείνη πίστευε ότι ο πρώην φίλος της είχε πάει στην Αυστραλία. Τελικά δεν πήγε ποτέ.
Έχετε συναντήσει φιλικά σας πρόσωπα μετά από καιρό;
Κυρίως παλιούς συναδέλφους από το στρατό, με τους οποίους ανταλλάσσουμε επισκεπτήρια, καρτ ποστάλ και τηλεφωνιόμαστε που και που. Ορισμένους τους φοβάμαι γιατί δεν θα δω παιδιά είκοσι χρονών, αλλά εξηνταπεντάρηδες. Άλλους τους αναγνωρίζω, άλλους όχι. Όπως και μια κοπέλα που είχα γνωρίσει στα Γιάννενα και την είδα μετά από χρόνια και δεν την αναγνώρισα.
Μιλήστε μου για την πρώτη ποιητική συλλογή σας «Ο Συνοικισμός» που κυκλοφόρησε το 1962…
Ένας συμβολικός τίτλος. Με βοήθησε ο πατέρας μου κι πήγα σ’ ένα τυπογραφείο όπου έδωσα χίλιες πεντακόσιες δραχμές και εξέδωσα μονάχος. Δεν ήξερα πολλά τότε για εκδόσεις. Έπρεπε κάπως να ξεκινήσω. Γράφτηκαν δυο κριτικές, το πήγα σε βιβλιοπωλεία, πούλησε κιόλας. Ίσως περιέχει και τα καλύτερα μου ποιήματα. Ελεύθερος στίχος. Ήταν μια δουλειά δώδεκα χρόνων. Δεν τα έχω διαβάσει από τότε. Ποτέ ότι γράφω δεν το ξαναδιαβάζω. Και τα τραγούδια μια φορά τ’ ακούω και μετά τυχαία στο ραδιόφωνο κάποιου ταξί. Από την παιδική μου ηλικία δυο-τρία ποιήματα μόνο έχουν σωθεί.
Έχετε τις δικές σας, λατρεμένες λέξεις, από το πλούσιο ελληνικό λεξιλόγιο;
Αρέσκομαι να γράφω μόνο λέξεις. Μία από αυτές η λέξη κάλπης, που παραπέμπει στο κάλπικο άνθρωπο. Αλλά και νοθεία, νόθο αποτέλεσμα…
Πιστεύετε ότι υπάρχουν σημαντικοί ποιητές που είναι παραγκωνισμένοι;
Γιατί να μην είναι περιζήτητος ο Κώστας Τριπολίτης που γράφει εκπληκτικούς στίχους; Ευτυχώς είδα που ξεπήδησε με τρία - τέσσερα πολύ καλά τραγούδια η Λίνα Δημοπούλου. Υπάρχει και ο Μπαλαμπανίδης.
Σας είχε κινήσει το ενδιαφέρον το σουρεαλιστικό κίνημα στις τέχνες;
Πάρα πολύ. Νομίζω ότι καλύτεροι υπερρεαλιστές ήταν οι Έλληνες. Ο Οδυσσέας Ελύτης ήταν πολύ μεγαλύτερος από το πατέρα του υπερρεαλισμού Αντρέ Μπρετόν. Η Ελλάδα επίσης γέννησε έναν Εγγονόπουλο και έναν Εμπειρίκο. Επιζών είναι ο Νάνος Βαλαωρίτης. Και ο Κακλαβάνος. Ο σουρεαλισμός τώρα έχει μεταφερθεί στην πολιτική. Οι πολιτικοί είναι οι υπερρεαλιστές.
Ναι δεν μπορεί να τους καταλάβει ο πολύ κόσμος… Μου έρχεται στο μυαλό ο στίχος σας «Δεν είναι κόσμος εδώ και μήτε τόπος για να ζήσουμε. Χρυσάφι ντροπής στοιβάζουν οι άνθρωποι…».
Πάντα οι άνθρωποι κυνηγούσαν τον πλούτο για μια καλύτερη ζωή, αλλά τώρα το πράγμα έχει εξελιχθεί σε λύσσα. Βεβαίως υπάρχουν τα είδωλα από την τηλεόραση. Τα πρόσωπα τα δακτυλοδεικτούμενα.
Πώς αισθάνεστε όταν ακούτε ένα τραγούδι σας σε τηλεοπτικές εκπομπές ανάδειξης νέων τραγουδιστών;
Συμπάθεια. Πώς αλλιώς θα επιβιώσουν αυτά τα παιδιά; Πού θα βρουν κάποιον να τους βοηθήσει; Ποια πόρτα θα χτυπήσουν; Αυτή είναι η μόνη πρόσβαση για να βγουν από το αυγό, να σπάσουν το τσόφλι. Δεν είναι καλοί, αλλά και δεύτεροι και τρίτοι. Μα εδώ υπάρχουν δεύτεροι και τρίτοι επαγγελματίες τραγουδιστές που τραγουδούν δεκαπέντε χρόνια.
Σε ένα παιδικό δωμάτιο είδα γραμμένη τη λέξη «βαριέμαι». Μια λέξη που ίσως απεικονίζει ανάγλυφα το σημερινό τοπίο. Η αδράνεια πώς μετατρέπεται σε δράση;
Η λέξη βαριέμαι είναι συνώνυμη της λέξης ανία. Εάν δεν υπάρχουν δίπλα σου άνθρωποι να σε βοηθήσουν να ξεπεράσεις την ανία σου, προσανάμματα ν’ ανάψουν τη φωτιά, επόμενο είναι να αισθάνεσαι έτσι. Αν γράφουν, βαριέμαι, μικρά παιδιά, νομίζω είναι ένα σκέρτσο, εάν το γράφουν μεγάλοι είναι δυστυχία, γιατί οι μεγάλοι μπορούν να έχουν τα πράγματα που τους αρέσουν. Οι περισσότεροι δεν έχουν ανακαλύψει τι μπορούν να κάνουν. Ακόμη και η συλλογή από κουτάκια σπίρτων είναι κάτι. Ένας γνωστός μου πήρε σύνταξη και κάνει εκπληκτικά πράγματα εκεί που δεν έπιαναν τα χέρια του. Αυτό του έδωσε ζωή. Βγάζει και λεφτά από τα υπέροχα καραβάκια του. Κανείς δεν ξέρει τι δυνάμεις κρύβει μέσα του. Και σε άγριες περιόδους οι άνθρωποι έδειξαν ένα θάρρος, άνθρωποι που θεωρούσαμε ακόμη και αστείους, όπως στην περίοδο της κατοχής, γυναικούλες της γειτονιάς, ποιος θα περίμενες τις χωριάτισσες της Πίνδου να πηγαίνουν πολεμοφόδια στους στρατιώτες; Αν πηγαίνεις πέντε ώρες στο καφενείο και μετά σέρνεις τα βήματά σου, το ‘χασες το παιχνίδι. Αν κάθεσαι οκνός και δεν κάνεις τίποτα συμβάλλεις σε αυτή την αθλιότητα του κόσμου.
Υπάρχουν ημέρες απραξίας στη ζωή σας και πώς λειτουργούσαν;
Οι φορές που έκανα διακοπές είναι μετρημένες στα δάκτυλα του ενός χεριού. Την περίοδο που έγραφα τον Καιρό Των Χρυσανθέμων κρατούσα σημειώσεις για το νέο μυθιστόρημα «Η Γυναίκα Που Πέθανε Δυο Φορές». Τώρα έχει τελειώσει και θα κυκλοφορήσει του χρόνου. Αφορά μια γνωστή προσωπικότητα της ελληνικής κοινωνίας που έχει σχέση με τα Δεκεμβριανά. Η ιστορία φθάνει μέχρι το 1995. Διάβασα ότι έχει γραφεί για τα Δεκεμβριανά, τον εμφύλιο και μετά σε εφημερίδες της εποχές, πέρασα ατέλειωτες ώρες σε βιβλιοθήκες.
Για το συνάδελφό σας Αμερικανό ποιητή Μπομπ Ντίλαν τι γνώμη έχετε;
Μεγάλος ποιητής και τραγουδοποιός, έκανε πολύ καλή δουλειά. Στην Ελλάδα κάτι αντίστοιχο έχει γίνει με το Διονύση Σαββόπουλο. Ένας άλλος είναι ο Δήμος Μούτσης που έγραφε τους στίχους και τη μουσική και τα τραγουδούσε ο ίδιος. Αλλά ο Μούτσης δεν το συνέχισε. Στο Ενέχυρο έκανε εκπληκτική δουλειά. Μπορούσε να γράψει και ρεμπέτικο και ελαφρό τραγούδι και λαϊκό, αλλά και όπερα. Κάποτε ήθελε να κάνει κάτι τέτοιο, τη δεκαετία του εβδομήντα.
Υπήρξατε φίλαθλος;
Ναι, της ΑΕΚ. Θαύμαζα τον Λινοξυλάκη. Τώρα βλέπω ποδόσφαιρο στην τηλεόραση.
Τα «Τροπάρια Για Φονιάδες» τι αφορούσαν;
Λίγοι είναι πάντα αυτοί που κάνουν όλη τη ζημιά που αλλάζουν ονόματα μετά και παίρνουν τη θέση τους κάποιοι άλλοι. Δεν στερεύουν ποτέ. Έκανε καλή δουλειά ο Θάνος Μικρούτσικος στα «Τροπάρια Για Φονιάδες».
Η αντι-πυρηνική διαδήλωση στη Νέα Υόρκη με το μυαλό στο Ναγκασάκι και τη Χιροσίμα εν όψει και επικείμενου πολέμου στο Ιράν σας φέρνει κάποιες σκέψεις;
Δεν ξέρω κατά πόσο οι Ιρακινοί είναι ισάξιοι με τους Βιετκόνγκ για να νικήσουν τους Αμερικανούς, αλλά μακροχρόνια νομίζω ότι θα την πατήσουν. Επίσης δεν πιστεύω ότι οι νεκροί είναι όσοι μας λένε. Άλλωστε το πρώτο θύμα στον πόλεμο είναι η αλήθεια. Μπορεί ένας πόλεμος που κρατά τόσα χρόνια να έχει μόνο χίλιους τετρακόσιους νεκρούς; Εφ’ όσον δεν βρέθηκαν όπλα έπρεπε να φύγουν. Λένε ότι πρέπει να αποκαταστήσουν την τάξη. Ποια τάξη; Αποθαρρυντικό επίσης για την ειρήνη είναι ότι βγήκε ο Μπλαιρ. Μεγάλα συμφέροντα…
Ας μιλήσουμε όμως για τα άλλα, τα ωραία της ζωής…
Μ’ αρέσουν τα καφενεία. Τα παλιά τρένα με πολύ καπνό. Πάρα πολλές φορές είχα ταξιδέψει με το τρενάκι Πειραιάς - Πέραμα. Υποφέρω όταν βλέπω χιλιάδες πεύκα να καταστρέφονται. Δεν είναι ανάγκη να υποφέρεις κανείς για τα πολύ μεγάλα πράγματα…
Αν ρωτάς να σου πω - Στέλιος Καζαντζίδης
Το μοναδικό τραγούδι του Μάνου Ελευθερίου που τραγούδησε ο Στέλιος Καζαντζίδης. Μουσική: Θανάσης Πολυκανδριώτης.
Ο πολυγραφότατος Συριανός ποιητής κατάφερε να είναι σήμερα ένας μύθος με πηγή το λαϊκό συναίσθημα. Κινούνταν με διακριτικότητα ανάμεσά μας, με τα γυαλιά, την τραγιάσκα και το κομψό ντύσιμό του, ένας λαϊκός αριστοκράτης ποιητής, αλλά και πεζογράφος και μελετητής. Σχεδίαζε μάλιστα κι ένα βιβλίο με θέμα τα 15 χρόνια της ζωής του Μάρκου Βαμβακάρη στην Ερμούπολη. Επίσης ήταν φανατικός συλλέκτης παλιών φωτογραφιών. Μικρός ήθελε να γίνει δεσπότης. Ήταν θαυμαστής της ηθοποιού Μαρία Μοντέζ στα καουμπόικα έργα. Στο ποδόσφαιροo είχε προτίμηση στην ΑΕΚ. Αγαπημένο του στέκι ήταν το καφέ «Ορφέας» στον Στοά Πεσμαζόγλου.
Και αν δεν έχει τραγουδηθεί ο Μάνος Ελευθερίου. Ενδεικτικά μερικά τραγούδια του που μάλλον θα μας συντροφεύουν σε αρκετό βάθος χρόνου: «Τα λόγια και τα χρόνια τα χαμένα», «Το τρένο φεύγει στις οκτώ», «Η εκδρομή», «Μη χτυπάς σ’ ένα σπίτι κλειστό», «Σ’ αυτή τη γειτονιά», «Το παλικάρι έχει καημό», «Παραπονεμένα Λόγια», «Οι Ελεύθεροι κι Ωραίοι», «Άλλος για Χίο τράβηξε», «Ο χάρος βγήκε παγανιά», «Ο Άμλετ της Σελήνης», «Κάτω από τη μαρκίζα», «Θα σε ξανάβρω στους μπαξέδες», «Αυστραλία», «Έγινε ο κόσμος καφενές», «Δρόμοι του Βερολίνου» και φυσικά ο «Άγιος Φεβρουάριος», τι να πρωτοθυμηθεί κανείς από ένα κατάλογο μακρύ.
Τον είχα συναντήσει μέσα Μαΐου του 2005 στο σπίτι του στο Νέο Ψυχικό με αφορμή τις δύο ανθολογίες τραγουδιών του που κυκλοφόρησαν η μία μετά την άλλη με διαφορά δύο ημερών και εκεί βρίσκονται τα περισσότερα «διαμάντια» που έχει γράψει. Τα τραγούδια πάντα αποτελούν αφορμή για ιστορίες…
Με ποιο τραγούδι είχατε κάνει την εμφάνισή σας στη δισκογραφία;
«Ρημαγμένοι Κήποι» με τον Χρήστο Λεοντή που το τραγούδησε η Έφη Παναγιώτου το 1963, στην Κολούμπια σε μικρό δίσκο. Μετά τον τραγούδησαν η Χάρις Αλεξίου και η Δήμητρα Γαλάνη. Το είχε πει και ο Κώστας Χατζής τότε. Πήραμε προκαταβολή πεντακόσιες δραχμές. Πολλά λεφτά. Ο πρώτος μεγάλος δίσκος που ήταν τα Λαϊκά Νο 1 του Μίκη Θεοδωράκη το 1971, στο Παρίσι, με τον τίτλο Theothorakis Dirige Theodoraki, με τον Αντώνη Καλογιάννη και την Μαρία Δημητριάδη. Στην Ελλάδα ο πρώτος δίσκος με τραγούδια μου, που κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά ήταν ο Άγιος Φεβρουάριος σε μουσική Δήμου Μούτση, ένας δίσκος που τον πρώτο καιρό δεν πήγε εμπορικά. Τότε υπήρχε μόνο το ραδιόφωνο και η διαφήμιση στις εφημερίδες. Κάποια στιγμή κάτι έγραψε ο Ψαθάς, κάτι η περίπτωση του Νίκου Κοεμτζή που έκανε ν’ ακουστεί πολύ το τραγούδι ο Χάρος Βγήκε Παγανιά και μετά ο δίσκος άρχισε να πουλάει. Ένας δίσκος φόρος τιμής, κατά κάποιο τρόπο, στις χαμένες πατρίδες. Ακόμη και σήμερα κάνει πωλήσεις αυτός ο δίσκος που ξαναβγήκε πρόπερσι και πούλησε είκοσι χιλιάδες κόπιες, σημαντικό νούμερο για επανέκδοση.
Πώς αισθάνεστε όταν ακούτε τα τραγούδια στο πάλκο σαν παρατηρητής καθισμένος σε ένα τραπέζι;
Όταν πέσει πολύ χειροκρότημα νοιώθω τη χαρά που έδωσα στον κόσμο. Πολλές φορές εάν είναι σπουδαία η ερμηνεία τα δύο τρίτα της επιτυχίας ανήκουν σε άλλον. Ο φόβος είναι εάν δώσω ένα τραγούδι και τόσο η μουσική όσο και η ερμηνεία είναι κακές τότε τι γίνεται; Βγαίνουν και τραγούδια με εκπληκτική μουσική και με δεύτερους στίχους που γίνονται μεγάλες επιτυχίες. Τώρα πια δεν γράφω τραγούδια. Ανέκδοτα τραγούδια μου έχουν στα χέρια τους οι Μίκης Θεοδωράκης, Χρήστος Νικολόπουλος, Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, Ηλίας Ανδριόπουλος. Θέλαμε να κάνουμε ένα δίσκο με τον αξέχαστο Σταύρο Κουγιουμτζή που ήταν σπουδαίος φίλος και σπουδαίος συνθέτης.
Σ’ ένα στίχο σας γράψατε «Τι ζήλεψες τι τα ‘θελες τα ένδοξα Παρίσια. Έτσι κι αλλιώς ο κόσμος παντού είναι τεκές…» Στην μνήμη Χειμωνά…
Ο Χειμωνάς είχε πάει στο Παρίσι να τελειώσει το έργο του Γερτρούδη που δεν βρέθηκε τελικά. Μυστηριώδης εξαφάνιση. Τα πέταξε στον Σηκουάνα; Ποιος ξέρει; Ο Χειμωνάς είναι πίσω από τον τίτλο Άμλετ της Σελήνης το ποίημα που μελοποίησε ο Θάνος Μικρούτσικος και τα λόγια των τρελών αφορούν την ιδιότητά του, μια και ήταν ψυχίατρος. Ο στίχος μου …και μάγευες με φάρμακα την άσωτη σιωπή, αφορά τα φάρμακα που έδινε. Κι εμένα μου έδινε φάρμακα, αλλά δεν έπαιρνε ποτέ ο ίδιος.
Ποια είναι η ιστορία που υπάρχει πίσω από το τραγούδι «Το Τρένο Φεύγει Στις Οκτώ»;
Το έγραψα πολύ νέος, όταν υπηρετούσα στα Γιάννενα στρατιώτης, και ένας από τους συναδέλφους μου είχε πάει στην Κατερίνη στο ουζερί του Λευτέρη και μου διηγούταν περιπέτειες. Ένα ουζερί που πριν μερικά χρόνια παραχώρησε τη θέση του σε ένα σουπερμάρκετ. Με είχαν καλέσει μάλιστα την τελευταία ημέρα που θα λειτουργούσε τιμής ένεκεν που το έκανα διάσημο, όπως είπαν.
Είχε συνωμοτικό τίτλο αν κάνει κανείς ένα συνειρμό με τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη…
Κι όμως το έγραψα πολύ πριν την δικτατορία. Μου θυμίζετε την περίπτωση του τραγουδιού μου Θα Σε Ξανάβρω Στους Μπαξέδες 3 Του Σεπτέμβρη Να Περνάς… που έγινε ο ύμνος του ΠΑΣΟΚ λόγω 3 του Σεπτέμβρη, αλλά το είχαμε γράψει με τον Ηλία Ανδριόπουλο για τον Μακρυγιάννη που έκανε το σύνταγμα 3 Σεπτεμβρίου του 1843 και πριν ιδρυθεί το ΠΑΣΟΚ…
Η «Αυστραλία», το τραγούδι σας που αγαπήθηκε με τη φωνή της Χάρις Αλεξίου, είχε τη δική του ιστορία;
Είναι μια αληθινή ιστορία που την έκανα τραγούδι. Υπάρχει ένας άντρας που μένει στην Αχαρνών και μια γυναίκα εκεί κοντά, στην Πλατεία Βικτωρίας. Αυτή δούλευε στον ΟΤΕ της περιοχής και αυτός έφευγε από εκεί και πήγαινε στην Ελευσίνα. Είχαν σχέση και εκείνος της είπε ότι θα πάει στην Αυστραλία και μετά χώρισαν. Μετά κι οι δυο παντρεύτηκαν. Πέρασαν οκτώ χρόνια για να ξανασυνταντηθούν τυχαία στο ζαχαροπλαστείο της γειτονιάς. Εκείνη πίστευε ότι ο πρώην φίλος της είχε πάει στην Αυστραλία. Τελικά δεν πήγε ποτέ.
Έχετε συναντήσει φιλικά σας πρόσωπα μετά από καιρό;
Κυρίως παλιούς συναδέλφους από το στρατό, με τους οποίους ανταλλάσσουμε επισκεπτήρια, καρτ ποστάλ και τηλεφωνιόμαστε που και που. Ορισμένους τους φοβάμαι γιατί δεν θα δω παιδιά είκοσι χρονών, αλλά εξηνταπεντάρηδες. Άλλους τους αναγνωρίζω, άλλους όχι. Όπως και μια κοπέλα που είχα γνωρίσει στα Γιάννενα και την είδα μετά από χρόνια και δεν την αναγνώρισα.
Μιλήστε μου για την πρώτη ποιητική συλλογή σας «Ο Συνοικισμός» που κυκλοφόρησε το 1962…
Ένας συμβολικός τίτλος. Με βοήθησε ο πατέρας μου κι πήγα σ’ ένα τυπογραφείο όπου έδωσα χίλιες πεντακόσιες δραχμές και εξέδωσα μονάχος. Δεν ήξερα πολλά τότε για εκδόσεις. Έπρεπε κάπως να ξεκινήσω. Γράφτηκαν δυο κριτικές, το πήγα σε βιβλιοπωλεία, πούλησε κιόλας. Ίσως περιέχει και τα καλύτερα μου ποιήματα. Ελεύθερος στίχος. Ήταν μια δουλειά δώδεκα χρόνων. Δεν τα έχω διαβάσει από τότε. Ποτέ ότι γράφω δεν το ξαναδιαβάζω. Και τα τραγούδια μια φορά τ’ ακούω και μετά τυχαία στο ραδιόφωνο κάποιου ταξί. Από την παιδική μου ηλικία δυο-τρία ποιήματα μόνο έχουν σωθεί.
Έχετε τις δικές σας, λατρεμένες λέξεις, από το πλούσιο ελληνικό λεξιλόγιο;
Αρέσκομαι να γράφω μόνο λέξεις. Μία από αυτές η λέξη κάλπης, που παραπέμπει στο κάλπικο άνθρωπο. Αλλά και νοθεία, νόθο αποτέλεσμα…
Πιστεύετε ότι υπάρχουν σημαντικοί ποιητές που είναι παραγκωνισμένοι;
Γιατί να μην είναι περιζήτητος ο Κώστας Τριπολίτης που γράφει εκπληκτικούς στίχους; Ευτυχώς είδα που ξεπήδησε με τρία - τέσσερα πολύ καλά τραγούδια η Λίνα Δημοπούλου. Υπάρχει και ο Μπαλαμπανίδης.
Σας είχε κινήσει το ενδιαφέρον το σουρεαλιστικό κίνημα στις τέχνες;
Πάρα πολύ. Νομίζω ότι καλύτεροι υπερρεαλιστές ήταν οι Έλληνες. Ο Οδυσσέας Ελύτης ήταν πολύ μεγαλύτερος από το πατέρα του υπερρεαλισμού Αντρέ Μπρετόν. Η Ελλάδα επίσης γέννησε έναν Εγγονόπουλο και έναν Εμπειρίκο. Επιζών είναι ο Νάνος Βαλαωρίτης. Και ο Κακλαβάνος. Ο σουρεαλισμός τώρα έχει μεταφερθεί στην πολιτική. Οι πολιτικοί είναι οι υπερρεαλιστές.
Ναι δεν μπορεί να τους καταλάβει ο πολύ κόσμος… Μου έρχεται στο μυαλό ο στίχος σας «Δεν είναι κόσμος εδώ και μήτε τόπος για να ζήσουμε. Χρυσάφι ντροπής στοιβάζουν οι άνθρωποι…».
Πάντα οι άνθρωποι κυνηγούσαν τον πλούτο για μια καλύτερη ζωή, αλλά τώρα το πράγμα έχει εξελιχθεί σε λύσσα. Βεβαίως υπάρχουν τα είδωλα από την τηλεόραση. Τα πρόσωπα τα δακτυλοδεικτούμενα.
Πώς αισθάνεστε όταν ακούτε ένα τραγούδι σας σε τηλεοπτικές εκπομπές ανάδειξης νέων τραγουδιστών;
Συμπάθεια. Πώς αλλιώς θα επιβιώσουν αυτά τα παιδιά; Πού θα βρουν κάποιον να τους βοηθήσει; Ποια πόρτα θα χτυπήσουν; Αυτή είναι η μόνη πρόσβαση για να βγουν από το αυγό, να σπάσουν το τσόφλι. Δεν είναι καλοί, αλλά και δεύτεροι και τρίτοι. Μα εδώ υπάρχουν δεύτεροι και τρίτοι επαγγελματίες τραγουδιστές που τραγουδούν δεκαπέντε χρόνια.
Σε ένα παιδικό δωμάτιο είδα γραμμένη τη λέξη «βαριέμαι». Μια λέξη που ίσως απεικονίζει ανάγλυφα το σημερινό τοπίο. Η αδράνεια πώς μετατρέπεται σε δράση;
Η λέξη βαριέμαι είναι συνώνυμη της λέξης ανία. Εάν δεν υπάρχουν δίπλα σου άνθρωποι να σε βοηθήσουν να ξεπεράσεις την ανία σου, προσανάμματα ν’ ανάψουν τη φωτιά, επόμενο είναι να αισθάνεσαι έτσι. Αν γράφουν, βαριέμαι, μικρά παιδιά, νομίζω είναι ένα σκέρτσο, εάν το γράφουν μεγάλοι είναι δυστυχία, γιατί οι μεγάλοι μπορούν να έχουν τα πράγματα που τους αρέσουν. Οι περισσότεροι δεν έχουν ανακαλύψει τι μπορούν να κάνουν. Ακόμη και η συλλογή από κουτάκια σπίρτων είναι κάτι. Ένας γνωστός μου πήρε σύνταξη και κάνει εκπληκτικά πράγματα εκεί που δεν έπιαναν τα χέρια του. Αυτό του έδωσε ζωή. Βγάζει και λεφτά από τα υπέροχα καραβάκια του. Κανείς δεν ξέρει τι δυνάμεις κρύβει μέσα του. Και σε άγριες περιόδους οι άνθρωποι έδειξαν ένα θάρρος, άνθρωποι που θεωρούσαμε ακόμη και αστείους, όπως στην περίοδο της κατοχής, γυναικούλες της γειτονιάς, ποιος θα περίμενες τις χωριάτισσες της Πίνδου να πηγαίνουν πολεμοφόδια στους στρατιώτες; Αν πηγαίνεις πέντε ώρες στο καφενείο και μετά σέρνεις τα βήματά σου, το ‘χασες το παιχνίδι. Αν κάθεσαι οκνός και δεν κάνεις τίποτα συμβάλλεις σε αυτή την αθλιότητα του κόσμου.
Υπάρχουν ημέρες απραξίας στη ζωή σας και πώς λειτουργούσαν;
Οι φορές που έκανα διακοπές είναι μετρημένες στα δάκτυλα του ενός χεριού. Την περίοδο που έγραφα τον Καιρό Των Χρυσανθέμων κρατούσα σημειώσεις για το νέο μυθιστόρημα «Η Γυναίκα Που Πέθανε Δυο Φορές». Τώρα έχει τελειώσει και θα κυκλοφορήσει του χρόνου. Αφορά μια γνωστή προσωπικότητα της ελληνικής κοινωνίας που έχει σχέση με τα Δεκεμβριανά. Η ιστορία φθάνει μέχρι το 1995. Διάβασα ότι έχει γραφεί για τα Δεκεμβριανά, τον εμφύλιο και μετά σε εφημερίδες της εποχές, πέρασα ατέλειωτες ώρες σε βιβλιοθήκες.
Για το συνάδελφό σας Αμερικανό ποιητή Μπομπ Ντίλαν τι γνώμη έχετε;
Μεγάλος ποιητής και τραγουδοποιός, έκανε πολύ καλή δουλειά. Στην Ελλάδα κάτι αντίστοιχο έχει γίνει με το Διονύση Σαββόπουλο. Ένας άλλος είναι ο Δήμος Μούτσης που έγραφε τους στίχους και τη μουσική και τα τραγουδούσε ο ίδιος. Αλλά ο Μούτσης δεν το συνέχισε. Στο Ενέχυρο έκανε εκπληκτική δουλειά. Μπορούσε να γράψει και ρεμπέτικο και ελαφρό τραγούδι και λαϊκό, αλλά και όπερα. Κάποτε ήθελε να κάνει κάτι τέτοιο, τη δεκαετία του εβδομήντα.
Υπήρξατε φίλαθλος;
Ναι, της ΑΕΚ. Θαύμαζα τον Λινοξυλάκη. Τώρα βλέπω ποδόσφαιρο στην τηλεόραση.
Τα «Τροπάρια Για Φονιάδες» τι αφορούσαν;
Λίγοι είναι πάντα αυτοί που κάνουν όλη τη ζημιά που αλλάζουν ονόματα μετά και παίρνουν τη θέση τους κάποιοι άλλοι. Δεν στερεύουν ποτέ. Έκανε καλή δουλειά ο Θάνος Μικρούτσικος στα «Τροπάρια Για Φονιάδες».
Η αντι-πυρηνική διαδήλωση στη Νέα Υόρκη με το μυαλό στο Ναγκασάκι και τη Χιροσίμα εν όψει και επικείμενου πολέμου στο Ιράν σας φέρνει κάποιες σκέψεις;
Δεν ξέρω κατά πόσο οι Ιρακινοί είναι ισάξιοι με τους Βιετκόνγκ για να νικήσουν τους Αμερικανούς, αλλά μακροχρόνια νομίζω ότι θα την πατήσουν. Επίσης δεν πιστεύω ότι οι νεκροί είναι όσοι μας λένε. Άλλωστε το πρώτο θύμα στον πόλεμο είναι η αλήθεια. Μπορεί ένας πόλεμος που κρατά τόσα χρόνια να έχει μόνο χίλιους τετρακόσιους νεκρούς; Εφ’ όσον δεν βρέθηκαν όπλα έπρεπε να φύγουν. Λένε ότι πρέπει να αποκαταστήσουν την τάξη. Ποια τάξη; Αποθαρρυντικό επίσης για την ειρήνη είναι ότι βγήκε ο Μπλαιρ. Μεγάλα συμφέροντα…
Ας μιλήσουμε όμως για τα άλλα, τα ωραία της ζωής…
Μ’ αρέσουν τα καφενεία. Τα παλιά τρένα με πολύ καπνό. Πάρα πολλές φορές είχα ταξιδέψει με το τρενάκι Πειραιάς - Πέραμα. Υποφέρω όταν βλέπω χιλιάδες πεύκα να καταστρέφονται. Δεν είναι ανάγκη να υποφέρεις κανείς για τα πολύ μεγάλα πράγματα…
Αν ρωτάς να σου πω - Στέλιος Καζαντζίδης
Το μοναδικό τραγούδι του Μάνου Ελευθερίου που τραγούδησε ο Στέλιος Καζαντζίδης. Μουσική: Θανάσης Πολυκανδριώτης.
