Οι θαυμαστές της - που είναι σχεδόν όλα τα εκατομμύρια των Αράβων - την αποκαλούν “Άστρο και Αηδόνι της Ανατολής”, “Κυρία”, “Τέταρτη Πυραμίδα” και υποστηρίζουν ότι πάνω από την Ουμ Καλσούμ υπάρχει μόνο το Κοράνι. Πολλοί την χαρακτηρίζουν και ως “Το αφιόνι του αραβικού λαού”. Όμως στην ουσία, όχι μόνο δεν αποκοίμισε αλλά αντιθέτως αφύπνισε με την φωνή της τον αραβικό εθνικισμό.
ΣΑΝ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ
Η διαδρομή της Ουμ Καλσούμ μοιάζει με τις ιστορίες που ξετυλίγονται σε ρομαντικά μυθιστορήματα. Μια απλή χωριατοπούλα, έρχεται στην πόλη όπου εκπαιδεύοντας την φωνή και το πνεύμα της μέσα στους κήπους των ποιητών, κατακτά με το ταλέντο της ένα - ένα τα σκαλοπάτια της κοινωνικής καταξίωσης και αναδεικνύεται μέσω των τραγουδιών της επάξια πρέσβειρα της Αιγύπτου.
Κάνοντας συντροφιά με κορυφαίες πνευματικές προσωπικότητες - συγγραφείς και ποιητές - όπως οι Ζαχαρία Άχμαντ και Άχμαντ Ράμι, στα τριάντα της μόλις χρόνια γίνεται ηγερία των κρυφών νοημάτων και της ποιητικής γνώσης. Κάτοχος της ψαλτικής τέχνης που διδάχτηκε από τον πατέρα της, προικισμένη με εκπληκτική μνήμη και μεγάλη αντίληψη, με τέλεια εκφορά του λόγου και σπάνια αισθαντικότητα μπορούσε να ερμηνεύσει αλάνθαστα και το δυσκολότερο τραγούδι.
ΣΑΓΗΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΟΙΝΟ
Βγήκε στο καλλιτεχνικό στερέωμα σε μια εποχή που οι τραγουδιστές έπιναν και κάπνιζαν ναρκωτικά. Ειδικά για τις γυναικείες μορφές του χώρου δεν υπήρχε κανένας σεβασμός από την μεριά του κόσμου που τις θεωρούσε και τις αποκαλούσε - όπως και τις χορεύτριες της “κοιλιάς” - πόρνες. Μάλιστα για να τις κερδίσουν οι άντρες άναβαν τα τσιγάρα τους καίγοντας χαρτονομίσματα και έπιναν ποτό από τα γοβάκια τους.
Η Καλσούμ κατόρθωσε να τιθασεύσει αυτό το δύσκολο κοινό. Σεμνή, ντυμένη αυστηρά, πάγωνε τους πάντες με το βλέμμα της και τους σαγήνευε με τη φωνή της. Το τραγούδι της ήταν μια ιεροτελεστία. Και μπροστά σε μια τέτοια ιέρεια, οι άντρες δεν μπορούσαν παρά μόνο να υποκλιθούν. Οι κινήσεις των χεριών της, ο τρόπος που κινούσε το μαντήλι που πάντοτε κρατούσε, το χαρακτηριστικό κτύπημα του ποδιού της, αποτελούσαν μερικούς από τους κώδικες επικοινωνίας με το κοινό της που αντιδρούσε ανάλογα. Την στιγμές που τραγουδούσε, μεθυσμένη κι η ίδια από τις μουσικές και τους στίχους που ερμήνευε, έφτανε σε μια ανυπέρβλητη κατάσταση έκστασης που στα αραβικά λέγεται “σαλτάνα”. Τότε άρχιζε να αυτοσχεδιάζει ποικιλότροπα με την φωνή της και να επαναλαμβάνει τους στίχους τους, προσδίδοντάς τους κάθε φορά και διαφορετικό νόημα συνεπαίρνοντας το κοινό που χειροκροτούσε όρθιο και της ζητούσε περισσότερες και με νέα μορφή εκτελέσεις... του ίδιου κομματιού. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένα τραγούδι συνολικής διάρκειας είκοσι λεπτών η Ουμ Καλσούμ ήταν ικανή να το επιμηκύνει κατά μία ή και μιάμιση ώρα ερμηνεύοντας το με εντελώς διαφορετική τεχνοτροπία, αίσθημα και πάθος και συνθέτοντας μοναδικά - μ’ ένα εντελώς χαρισματικό επιλεκτικό ύφος - αποσπάσματα του ίδιου του τραγουδιού, δημιουργώντας εκ νέου πάνω στην αρχική εκδοχή.
Σ’ εκείνες τις αξεπέραστες στιγμές η Καλσούμ γινόταν η προσωποποίηση της αραβικής λέξης “ταράμπ” που μεταφράζεται ως η πλήρωση των αισθήσεων, η πεμπτουσία της συγκίνησης του έρωτα και της ηδονής, η έκσταση της ομορφιάς και της ύπαρξης.
ΑΠΟ ΤΟ ΜΑΡΟΚΟ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΠΕΡΣΙΑ
Κάθε πρώτη Πέμπτη του μήνα, η Καλσούμ συνήθιζε να επικοινωνεί με τα εκατομμύρια των θαυμαστών της, τραγουδώντας ζωντανά στο ραδιόφωνο. Ολόκληρος ο αραβικός κόσμος, από το Μαρόκο μέχρι την Περσία, καθόταν με ευλάβεια μπροστά στις ραδιοφωνικές συσκευές για να απολαύσει την θεία φωνή της. Στο καφενείο των καλλιτεχνών του Καϊρου, που τιμητικά έφερε το όνομά της, οι συγκεντρωμένοι ομότεχνοί της, άκουγαν σιωπηλά και με άμετρη αφοσίωση την μετάδοση των ραδιοφωνικών συναυλιών της και μετά σχολίαζαν τα τραγούδια και τα νοήματά τους. Γιατί η Καλσούμ θεωρούνταν από όλους ως η πρωτοπόρος και ο σηματοδότης των εξελίξεων στον χώρο της. Κάθε της κίνηση κι ερμηνεία είχαν ξεχωριστή δύναμη και βαρύτητα. Ο σεβασμός και η αναγνώριση του κοινού αλλά και του καλλιτεχνικού κόσμου είχε προσδώσει σε κάθε της βήμα - τόσο επαγγελματικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο - θρυλικές διαστάσεις. Και η Καλσούμ έχοντας συναίσθηση του ειδικού αυτού βάρους που είχε στις αποσκευές της και του ρόλου που όφειλε να διαδραματίσει στα κοινωνικοπολιτισμικά δρώμενα του κόσμους της φρόντισε να σταθεί επάξια στις απαιτήσεις και τις προσδοκίες του.
ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΤΟΥ ΝΕΙΛΟΥ
Ανάμεσα στους φανατικούς θαυμαστές συγκαταλέγεται και ο Νάσερ, ο οποίος ήταν κυριολεκτικά ερωτευμένος με την φωνή της. Πριν την ανατροπή του Φαρούκ, είχε παρακολουθήσει όλες τις κινηματογραφικές ταινίες της και δεν είχε χάσει ούτε μια συναυλία της. Στα πρώτα βήματα της περίφημης επανάστασης του όταν πληροφορήθηκε ότι έκοψαν της Ουμ Καλσούμ από το ραδιόφωνο και την έπαψαν από πρόεδρο του συνδικάτου, κάλεσε ο ίδιος τον υπεύθυνο αξιωματικό του ραδιοσταθμού και του ζήτησε εξηγήσεις για το συγκεκριμένο γεγονός. Εκείνος του απάντησε ότι αυτό συνέβη γιατί η Ουμ Καλσούμ συμμετείχε δυναμικά στα προγράμματα του προηγούμενου καθεστώτος. Η ανταπάντηση του Νάσερ ήταν παροιμιώδης: Και οι πυραμίδες του Νείλου υπήρχαν με το παλαιότερο καθεστώτος. Μήπως πρέπει να καταστραφούν και αυτές; Με αφορμή το παραπάνω περιστατικό η Καλσούμ συνδέθηκε με το Νάσερ, με πολύ στενή φιλία και υπόστήριξε ένθερμα την επανάσταση του ερμηνεύοντας εθνικιστικά άσματα που εκθείαζαν τον “ωραιότερο Αιγύπτιο”.
Από τις αρχές τής δεκαετίας του ΄60, ειδικό συνεργείο του πρώτου τηλεοπτικού σταθμού της Αιγύπτου την ακολουθούσε σε κάθε της καλλιτεχνική παρουσία καταγράφοντας τις ζωντανές της εμφανίσεις. Έτσι σήμερα έχουμε στην διάθεσή μας τις μαγικές αυτές εικόνες που πρωταγωνιστούσε η τεράστια αυτή ερμηνεύτρια. Ίσως ορισμένοι χαρακτηρισμοί να φαντάξουν υπερβολικοί στον ανυποψίαστο ακροατή. Απλώς για να υπάρξει ένα μέτρο σύγκρισης που θα καθοδηγήσει τους αναγνώστες στην κατανόηση του μεγέθους της Καλσούμ, θα λέγαμε ότι κατά κάποιον τρόπο ήταν για τον αραβικό κόσμο ότι και ο Στέλιος Καζαντζίδης για τον ελληνικό λαό...Αν μάλιστα ανατρέξετε στα χρόνια του ΄50. του ΄60 αλλά και του ΄70 θα καταλάβετε την ενδεικτική παρομοίωση.
Στις 3 Φεβρουαρίου του 1975, όταν η Καλσούμ έφυγε από την ζωή, στην Αίγυπτο αντήχησε ο μεγαλύτερος θρήνος που γνώρισε ποτέ το αραβικό γίγνεσθαι. Μια λαοθάλασσα πλημμύρισε τους δρόμους με πανό και τεράστιες φωτογραφίες της. Παρά τα δρακόντεια μέτρα της αστυνομίας ο θρηνώδης αυτός ανθρώπινος ποταμός δεν ήταν δυνατόν να συγκρατηθεί και να τιθασευτεί. Κατά την διάρκεια της περιφοράς της σωρού, κι ενώ το φέρετρό της το σήκωναν στους ώμους τους άντρες του ειδικού αγήματος, έγινε συμπλοκή, με αποτέλεσμα να κλαπεί το φέρετρο το οποίο και χέρι με χέρι μεταφέρθηκε και ενταφιάστηκε στην πόλη των νεκρών και όχι στο νεκροταφείο της “αριστοκρατίας”.
ΖΩΝΤΑΝΟΣ ΜΥΘΟΣ
Μπορεί να έχουν περάσει σχεδόν 50 χρόνια από το θάνατό της αλλά το φαινόμενο Ουμ Καλσούμ εξακολουθεί να παραμένει ζωντανό ακόμα και σήμερα. Κάθε απόγευμα, στις πέντε η ώρα, ένας από τους ραδιοφωνικούς σταθμούς του Καΐρου, που φέρει το όνομά της μεταδίδει ένα από τα χαρακτηριστικά “μακράς διάρκειας” τραγούδια της. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι όλοι ακούν την φωνή της με την ίδια θρησκευτική ευλάβεια και κατάνυξη. Και πως θα μπορούσε να μην συμβαίνει κάτι ανάλογο, αφού ένας από τους σπουδαιότερους τίτλους που τις έχουν αποδώσει είναι και αυτός της “μητέρας” τους.
Στο χωριό που γεννήθηκε, οι κάτοικοι, αντιμετωπίζοντάς την ως πρόσωπο ιερό, συνηθίζουν να βαφτίζουν με το όνομά της τα μικρά κορίτσια τους. Ακόμη και ο Νομπελίστας συγγραφέας Ναγκίμπ Μαχφούζ, είχε ονομάσει την μεγαλύτερη σε ηλικία θυγατέρα του Ουμ Καλσούμ. Στο κέντρο της Αθήνας, επί της Αγίου Κωνσταντίνου, η φωτογραφία και το όνομα της δέσποζαν στην ταμπέλα και την βιτρίνα του καφενείου των Αιγύπτιων μεταναστών. Ουμ Καλσούμ. Ένα όνομα θρύλος. Ένα από τα αθάνατα μνημεία του λαμπρού αιγυπτιακού πολιτισμού.
* Πολύτιμος βοηθός στην συγγραφή αυτής της μονογραφίας ήταν ο συγγραφέας και συλλέκτης Μανουήλ Τασούλας
** Από τις εκδόσεις “Οδός Πανός” κυκλοφορεί το βιβλίο του Μανουήλ Τασούλα σχετικά με τον βίο και το έργο της μεγάλης Ουμ Καλσούμ.
***Η παραπάνω μονογραφία περιλαμβάνεται στην εκδοτική σειρά «Κώστας Μπαλαχούτης – Η ιστορία του λαϊκού τραγουδιού» (εκδόσεις Victory). Απαγορεύεται η όποια αναδημοσίευσή της ή τμήματος αυτής.
ΣΑΝ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ
Η διαδρομή της Ουμ Καλσούμ μοιάζει με τις ιστορίες που ξετυλίγονται σε ρομαντικά μυθιστορήματα. Μια απλή χωριατοπούλα, έρχεται στην πόλη όπου εκπαιδεύοντας την φωνή και το πνεύμα της μέσα στους κήπους των ποιητών, κατακτά με το ταλέντο της ένα - ένα τα σκαλοπάτια της κοινωνικής καταξίωσης και αναδεικνύεται μέσω των τραγουδιών της επάξια πρέσβειρα της Αιγύπτου.
Κάνοντας συντροφιά με κορυφαίες πνευματικές προσωπικότητες - συγγραφείς και ποιητές - όπως οι Ζαχαρία Άχμαντ και Άχμαντ Ράμι, στα τριάντα της μόλις χρόνια γίνεται ηγερία των κρυφών νοημάτων και της ποιητικής γνώσης. Κάτοχος της ψαλτικής τέχνης που διδάχτηκε από τον πατέρα της, προικισμένη με εκπληκτική μνήμη και μεγάλη αντίληψη, με τέλεια εκφορά του λόγου και σπάνια αισθαντικότητα μπορούσε να ερμηνεύσει αλάνθαστα και το δυσκολότερο τραγούδι.
ΣΑΓΗΝΕΥΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΟΙΝΟ
Βγήκε στο καλλιτεχνικό στερέωμα σε μια εποχή που οι τραγουδιστές έπιναν και κάπνιζαν ναρκωτικά. Ειδικά για τις γυναικείες μορφές του χώρου δεν υπήρχε κανένας σεβασμός από την μεριά του κόσμου που τις θεωρούσε και τις αποκαλούσε - όπως και τις χορεύτριες της “κοιλιάς” - πόρνες. Μάλιστα για να τις κερδίσουν οι άντρες άναβαν τα τσιγάρα τους καίγοντας χαρτονομίσματα και έπιναν ποτό από τα γοβάκια τους.
Η Καλσούμ κατόρθωσε να τιθασεύσει αυτό το δύσκολο κοινό. Σεμνή, ντυμένη αυστηρά, πάγωνε τους πάντες με το βλέμμα της και τους σαγήνευε με τη φωνή της. Το τραγούδι της ήταν μια ιεροτελεστία. Και μπροστά σε μια τέτοια ιέρεια, οι άντρες δεν μπορούσαν παρά μόνο να υποκλιθούν. Οι κινήσεις των χεριών της, ο τρόπος που κινούσε το μαντήλι που πάντοτε κρατούσε, το χαρακτηριστικό κτύπημα του ποδιού της, αποτελούσαν μερικούς από τους κώδικες επικοινωνίας με το κοινό της που αντιδρούσε ανάλογα. Την στιγμές που τραγουδούσε, μεθυσμένη κι η ίδια από τις μουσικές και τους στίχους που ερμήνευε, έφτανε σε μια ανυπέρβλητη κατάσταση έκστασης που στα αραβικά λέγεται “σαλτάνα”. Τότε άρχιζε να αυτοσχεδιάζει ποικιλότροπα με την φωνή της και να επαναλαμβάνει τους στίχους τους, προσδίδοντάς τους κάθε φορά και διαφορετικό νόημα συνεπαίρνοντας το κοινό που χειροκροτούσε όρθιο και της ζητούσε περισσότερες και με νέα μορφή εκτελέσεις... του ίδιου κομματιού. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένα τραγούδι συνολικής διάρκειας είκοσι λεπτών η Ουμ Καλσούμ ήταν ικανή να το επιμηκύνει κατά μία ή και μιάμιση ώρα ερμηνεύοντας το με εντελώς διαφορετική τεχνοτροπία, αίσθημα και πάθος και συνθέτοντας μοναδικά - μ’ ένα εντελώς χαρισματικό επιλεκτικό ύφος - αποσπάσματα του ίδιου του τραγουδιού, δημιουργώντας εκ νέου πάνω στην αρχική εκδοχή.
Σ’ εκείνες τις αξεπέραστες στιγμές η Καλσούμ γινόταν η προσωποποίηση της αραβικής λέξης “ταράμπ” που μεταφράζεται ως η πλήρωση των αισθήσεων, η πεμπτουσία της συγκίνησης του έρωτα και της ηδονής, η έκσταση της ομορφιάς και της ύπαρξης.
ΑΠΟ ΤΟ ΜΑΡΟΚΟ ΜΕΧΡΙ ΤΗΝ ΠΕΡΣΙΑ
Κάθε πρώτη Πέμπτη του μήνα, η Καλσούμ συνήθιζε να επικοινωνεί με τα εκατομμύρια των θαυμαστών της, τραγουδώντας ζωντανά στο ραδιόφωνο. Ολόκληρος ο αραβικός κόσμος, από το Μαρόκο μέχρι την Περσία, καθόταν με ευλάβεια μπροστά στις ραδιοφωνικές συσκευές για να απολαύσει την θεία φωνή της. Στο καφενείο των καλλιτεχνών του Καϊρου, που τιμητικά έφερε το όνομά της, οι συγκεντρωμένοι ομότεχνοί της, άκουγαν σιωπηλά και με άμετρη αφοσίωση την μετάδοση των ραδιοφωνικών συναυλιών της και μετά σχολίαζαν τα τραγούδια και τα νοήματά τους. Γιατί η Καλσούμ θεωρούνταν από όλους ως η πρωτοπόρος και ο σηματοδότης των εξελίξεων στον χώρο της. Κάθε της κίνηση κι ερμηνεία είχαν ξεχωριστή δύναμη και βαρύτητα. Ο σεβασμός και η αναγνώριση του κοινού αλλά και του καλλιτεχνικού κόσμου είχε προσδώσει σε κάθε της βήμα - τόσο επαγγελματικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο - θρυλικές διαστάσεις. Και η Καλσούμ έχοντας συναίσθηση του ειδικού αυτού βάρους που είχε στις αποσκευές της και του ρόλου που όφειλε να διαδραματίσει στα κοινωνικοπολιτισμικά δρώμενα του κόσμους της φρόντισε να σταθεί επάξια στις απαιτήσεις και τις προσδοκίες του.
ΠΥΡΑΜΙΔΑ ΤΟΥ ΝΕΙΛΟΥ
Ανάμεσα στους φανατικούς θαυμαστές συγκαταλέγεται και ο Νάσερ, ο οποίος ήταν κυριολεκτικά ερωτευμένος με την φωνή της. Πριν την ανατροπή του Φαρούκ, είχε παρακολουθήσει όλες τις κινηματογραφικές ταινίες της και δεν είχε χάσει ούτε μια συναυλία της. Στα πρώτα βήματα της περίφημης επανάστασης του όταν πληροφορήθηκε ότι έκοψαν της Ουμ Καλσούμ από το ραδιόφωνο και την έπαψαν από πρόεδρο του συνδικάτου, κάλεσε ο ίδιος τον υπεύθυνο αξιωματικό του ραδιοσταθμού και του ζήτησε εξηγήσεις για το συγκεκριμένο γεγονός. Εκείνος του απάντησε ότι αυτό συνέβη γιατί η Ουμ Καλσούμ συμμετείχε δυναμικά στα προγράμματα του προηγούμενου καθεστώτος. Η ανταπάντηση του Νάσερ ήταν παροιμιώδης: Και οι πυραμίδες του Νείλου υπήρχαν με το παλαιότερο καθεστώτος. Μήπως πρέπει να καταστραφούν και αυτές; Με αφορμή το παραπάνω περιστατικό η Καλσούμ συνδέθηκε με το Νάσερ, με πολύ στενή φιλία και υπόστήριξε ένθερμα την επανάσταση του ερμηνεύοντας εθνικιστικά άσματα που εκθείαζαν τον “ωραιότερο Αιγύπτιο”.
Από τις αρχές τής δεκαετίας του ΄60, ειδικό συνεργείο του πρώτου τηλεοπτικού σταθμού της Αιγύπτου την ακολουθούσε σε κάθε της καλλιτεχνική παρουσία καταγράφοντας τις ζωντανές της εμφανίσεις. Έτσι σήμερα έχουμε στην διάθεσή μας τις μαγικές αυτές εικόνες που πρωταγωνιστούσε η τεράστια αυτή ερμηνεύτρια. Ίσως ορισμένοι χαρακτηρισμοί να φαντάξουν υπερβολικοί στον ανυποψίαστο ακροατή. Απλώς για να υπάρξει ένα μέτρο σύγκρισης που θα καθοδηγήσει τους αναγνώστες στην κατανόηση του μεγέθους της Καλσούμ, θα λέγαμε ότι κατά κάποιον τρόπο ήταν για τον αραβικό κόσμο ότι και ο Στέλιος Καζαντζίδης για τον ελληνικό λαό...Αν μάλιστα ανατρέξετε στα χρόνια του ΄50. του ΄60 αλλά και του ΄70 θα καταλάβετε την ενδεικτική παρομοίωση.
Στις 3 Φεβρουαρίου του 1975, όταν η Καλσούμ έφυγε από την ζωή, στην Αίγυπτο αντήχησε ο μεγαλύτερος θρήνος που γνώρισε ποτέ το αραβικό γίγνεσθαι. Μια λαοθάλασσα πλημμύρισε τους δρόμους με πανό και τεράστιες φωτογραφίες της. Παρά τα δρακόντεια μέτρα της αστυνομίας ο θρηνώδης αυτός ανθρώπινος ποταμός δεν ήταν δυνατόν να συγκρατηθεί και να τιθασευτεί. Κατά την διάρκεια της περιφοράς της σωρού, κι ενώ το φέρετρό της το σήκωναν στους ώμους τους άντρες του ειδικού αγήματος, έγινε συμπλοκή, με αποτέλεσμα να κλαπεί το φέρετρο το οποίο και χέρι με χέρι μεταφέρθηκε και ενταφιάστηκε στην πόλη των νεκρών και όχι στο νεκροταφείο της “αριστοκρατίας”.
ΖΩΝΤΑΝΟΣ ΜΥΘΟΣ
Μπορεί να έχουν περάσει σχεδόν 50 χρόνια από το θάνατό της αλλά το φαινόμενο Ουμ Καλσούμ εξακολουθεί να παραμένει ζωντανό ακόμα και σήμερα. Κάθε απόγευμα, στις πέντε η ώρα, ένας από τους ραδιοφωνικούς σταθμούς του Καΐρου, που φέρει το όνομά της μεταδίδει ένα από τα χαρακτηριστικά “μακράς διάρκειας” τραγούδια της. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι όλοι ακούν την φωνή της με την ίδια θρησκευτική ευλάβεια και κατάνυξη. Και πως θα μπορούσε να μην συμβαίνει κάτι ανάλογο, αφού ένας από τους σπουδαιότερους τίτλους που τις έχουν αποδώσει είναι και αυτός της “μητέρας” τους.
Στο χωριό που γεννήθηκε, οι κάτοικοι, αντιμετωπίζοντάς την ως πρόσωπο ιερό, συνηθίζουν να βαφτίζουν με το όνομά της τα μικρά κορίτσια τους. Ακόμη και ο Νομπελίστας συγγραφέας Ναγκίμπ Μαχφούζ, είχε ονομάσει την μεγαλύτερη σε ηλικία θυγατέρα του Ουμ Καλσούμ. Στο κέντρο της Αθήνας, επί της Αγίου Κωνσταντίνου, η φωτογραφία και το όνομα της δέσποζαν στην ταμπέλα και την βιτρίνα του καφενείου των Αιγύπτιων μεταναστών. Ουμ Καλσούμ. Ένα όνομα θρύλος. Ένα από τα αθάνατα μνημεία του λαμπρού αιγυπτιακού πολιτισμού.
* Πολύτιμος βοηθός στην συγγραφή αυτής της μονογραφίας ήταν ο συγγραφέας και συλλέκτης Μανουήλ Τασούλας
** Από τις εκδόσεις “Οδός Πανός” κυκλοφορεί το βιβλίο του Μανουήλ Τασούλα σχετικά με τον βίο και το έργο της μεγάλης Ουμ Καλσούμ.
***Η παραπάνω μονογραφία περιλαμβάνεται στην εκδοτική σειρά «Κώστας Μπαλαχούτης – Η ιστορία του λαϊκού τραγουδιού» (εκδόσεις Victory). Απαγορεύεται η όποια αναδημοσίευσή της ή τμήματος αυτής.
