Να σου πω καταρχάς Μιχάλη, πως είναι αρκετή η συγκίνηση μου, που σμίγουμε πρώτη φορά κατ’ αυτόν τον τρόπο, σε μια «ενώπιος-ενωπίω» συζήτηση... Και τούτο το συναίσθημα ξεκίνησε από τη διαδρομή μου στην παραλιακή μέχρι να φθάσω εδώ, ακούγοντας τραγούδια που μου θύμισαν τα φοιτητικά μου χρόνια στο Ρέθυμνο το ’95... Τότε που εγώ έπαιζα μουσική σε διάφορα μαγαζιά κι εσύ ερχόσουν σαν πελάτης, αργά, μετά το τέλος των δικών σου παραστάσεων σε τοπικά μουσικά καφενεία, όπως το «Οινωδείο» και άλλα… Σεμνός, ήσυχος, γλυκός άνθρωπος, που έβγαζε ένα ξεχωριστό σεβασμό, προς τους συνανθρώπους του... Είναι όμορφο λοιπόν που έχουμε κοινές εικόνες κι αναφορές από εκείνα τα χρόνια! Μίλησε μου για το τότε, πώς ήτανε και το τώρα πώς είναι...
Από τότε μέχρι τώρα Άρη μου έχουν αλλάξει πολλά πράγματα... Τότε παίζαμε πιο πολλές ώρες, ήταν λιγάκι πιο ανέμελα. Τώρα πιστεύω πως η εποχή μας «καλεί» στις συνθήκες της, όλους τους ανθρώπους...
Έχουν δηλαδή αλλάξει οι συνθήκες, αλλά και οι νοοτροπίες ακόμα και στο δικό σας χώρο;
Ε, βέβαια μια κοινωνία όταν αλλάζει ένα γρανάζι της, έχει στην αλυσίδα της, πολλά άλλα που επηρεάζονται...
Τα προηγούμενα χρόνια που εγώ σε θυμάμαι, αλλά και πολύ πριν από εκείνα, ωσότου ανέβεις στην Αθήνα, ήταν πιο «παραδοσιακά» κατά κάποιο τρόπο για το Μιχάλη;
Το ’84-’85,ναι ήταν πιο παραδοσιακά. Έπαιξα και σε ανάλογους άλλωστε χώρους τότε με το Λεωνίδα Κλάδο...
Ο Λεωνίδας Κλάδος ήταν ένας «σταθμός» για το Μιχάλη...
Βέβαια, έμεινα κοντά του από 11 μέχρι 18 χρονών, ήταν «σχολείο» για εμένα. Ο Λεωνίδας Κλάδος, ανήκει σ’ αυτά τα τρία «χρώματα» της γενιάς του, Μουντάκης, Σκορδαλός, Κλάδος κι ένιωθα μεγάλη συγκίνηση, όταν τους έβλεπα ν’ ανταμώνουνε και προσπαθούσα να συγκρατήσω τις στιγμές αυτές, να μη τις ξεχάσω ποτέ...
Επόμενο «σχολείο» σε εκείνα τα χρόνια, ή λίγο αργότερα;
Μετά υπηρέτησα τη στρατιωτική μου θητεία και συνέχισα την πορεία μου, όπου ξανασυναντήθηκα με τον Κλάδο και κάναμε για άλλα δύο χρόνια παρέα και μετά αποχαιρέτισα αυτόν τον «κύκλο» και συνέχισα τη διαδρομή μόνος μου, ώσπου κάποια στιγμή συναντήθηκα με το Νίκο Μαμαγκάκη... Με κάλεσε ο Νίκος αρχές του ’97... Είχε δει μια εκπομπή στην τηλεόραση, του Χρήστου Παπαδόπουλου, που είχα πάει το ’96 και με πήρε τηλέφωνο, στον Ομαλό, που ήμουν τότε και η πρώτη του κουβέντα, που μου είπε ήταν «Παιδί μου διαβάζεις νότες;»
Ο Νίκος Μαμαγκάκης, με καταγωγή από το Ρέθυμνο κι αυτός, από τον Πρίνo;
Ναι, κι απ’ τα Μετόχια... Έκατσα δίπλα του 7 με 8 χρόνια συνολικά, γιατί ανάμεσα στη συνεργασία μας, έκανα και μια μικρή διακοπή... Παράλληλα έκανα και τις προσωπικές μου δουλειές, τα «προσωπικά μου γούστα», να το πω κι έτσι προσπαθώντας να καταθέσω τις δικές μου ιδέες, πάνω στη μουσική πάντοτε...
Τα έργα του Μαμαγκάκη ήταν συγκεκριμένα πράγματα, αυτό που ζητούσε ο συνθέτης, χωρίς προσωπικές παρεμβάσεις, του τραγουδιστή, είτε του μουσικού, γιατί έπαιζα και τραγουδούσα στους δίσκους του. Λαούτο, λύρα κάποιες φορές - στο «Ροδινό», στο «Μακρυγιάννη» - και τραγούδισμα... Υπήρχε μια σοβαρότητα και μια αποστασιοποίηση από την οικειότητα των συναισθημάτων σου, όταν «υπερδιεγείρεσαι» παίζοντας, όταν ενθουσιάζεσαι πολύ και το «καταθέτεις»... Κι αυτό ξέρεις, καμιά φορά δεν είναι και τόσο ωραίο, δε χρειάζεται, είναι πιο καλό να υπάρχει κάποια εγκράτεια, που δημιουργεί μια περισσότερη εσωτερικότητα... Αυτό λοιπόν το χαρακτηριστικό, ήταν ένα από τα πολλά που πήρα και νιώθω την τιμή και την τύχη, που τα «κληρονόμησα» από αυτόν το σπουδαίο άνθρωπο: Την ψυχραιμία, γιατί η μουσική είναι άτακτη κι εμείς πολεμούμε να βάλουμε μια τάξη σε κάποιες νότες, σε κάποιους φθόγγους, σε κάποιους ήχους και συχνότητες κι όλα ετούτα διαδοχικά να δημιουργούν μια ροή τέτοια, ούτως ώστε να σου προσφέρει εσένα αγωγή και συναίσθημα.
Η σχέση σας ήταν τόσο στενή, όπως μου έχεις ξαναπεί, με τον αείμνηστο Νίκο Μαμαγκάκη...
Πάντα με συγκινεί...
Είναι νωπή ακόμα η «φυγή» του Μιχάλη μου και βλέπω τη συγκίνηση σου... Έλεγα λοιπόν, ότι αν και ήσασταν μακριά για ένα διάστημα, εσύ στο Βέλγιο, μιλούσατε με τις ώρες στο τηλέφωνο.
Ναι... Και μέχρι το τέλος του... Μέχρι την τελευταία στιγμή, μιλούσαμε καθημερινά... Ήταν ένας άνθρωπος, που είχε πράγματα μέσα του πολλά, γνώσεις πολλές, αλλά ο αυτοσεβασμός του, η επίγνωσή του, η σοφία του, δεν του επέτρεπαν να τα πολυεξωτερικεύει... Κι όταν «λύσαμε» από αυτή τη συνθήκη κι εμπιστευόταν ο ένας τον άλλον, αρχίσαμε να λέμε πολλά πράγματα...
Το πιο σημαντικό, που θυμάσαι από το Νίκο Μαμαγκάκη;
Είναι πάρα πολλά τα σημαντικά, το πιο σημαντικό δεν το ‘χω ακόμα αξιολογήσει, είναι πάρα πολλές οι «πληροφορίες»... Πολύ σημαντικό ήταν σου είπα αυτό, η ψυχραιμία... Να παίζεις δύσκολα πράγματα - είναι δύσκολος ο Νίκος - και να τραγουδάς και μετά να βλέπεις πόσο δίκαιο είχε... Αυτό μου έκανε μεγάλη εντύπωση.
Σ’ είχε ξεχωρίσει κιόλας, γιατί κάποια στιγμή είχε εκμυστηρευτεί πως «μετά τον Ανδρέα Ροδινό, μόνο από το Μιχάλη Τζουγανάκη περιμένω κάτι»...
Τι να πω τώρα..;
O Μιχάλης ταπεινός, ακόμα κι εδώ, που μιλάμε για τον αγαπημένο του Νίκο Μαμαγκάκη... Θαρρώ όμως πως ο χαρακτήρας σου είναι έτσι, δεν είναι πως αυτή η εκρηκτικότητα που βλέπουμε πάνω στη σκηνή, δεν παντρεύεται με τις υπόλοιπες πτυχές της ιδιοσυγκρασίας σου... Δεν ήταν μόνο η γνωριμία σου με κάποιους σημαντικούς ανθρώπους της μουσικής, που σου δώσανε αυτή την «πνοή» σαν άνθρωπο, αλλά ήταν και οι καταβολές από την οικογένεια σου...
Ναι, μεγάλωσα με πειθαρχία και σεβασμό... Ήμουν ο μικρότερος, αλλά μου μάθανε πως να σέβομαι και με σεβαστήκανε κι εμένα... Κι έτσι κι εγώ με τα παιδιά ιδιαίτερα είμαι πολύ προσεχτικός. Με όλους άλλωστε, αλλά με τα παιδιά κάτι παραπάνω... Αν δεν υπάρχει πειθαρχία, όσο αντάρτης και να ‘σαι δεν πιάνει τόπο! Αν δεν είσαι πειθαρχημένος κι ακριβής, δεν είσαι μάγος!
Σοφές κουβέντες! Άλλοι, στη συνέχεια, σταθμοί στη «μουσική σου ζωή»;
Ήταν η συνεργασία μου με τη Γλυκερία στη Σφεντόνα το 2005, έχω κάνει και τη συναυλία στη «Σκιά των Βράχων» εγώ πιο πριν, το 2004... Στη Σφεντόνα, λοιπόν με τη Γλυκερία, το Γεράσιμο τον Ανδρεάτο, την Καίτη Κουλιά και την Πίτσα Παπαδοπούλου και μετά συναντιόμαστε με το Γιώργο Νταλάρα.
Με το Γιώργο Νταλάρα πώς προέκυψε η συνάντηση;
Μας είχε ακούσει στη Σφεντόνα με τη Γλυκερία και μετά δεν είχαμε κάποια επαφή. Ώσπου ένα απόγευμα χτύπησε το τηλέφωνο και μου λένε «θα σας πάρει ο κ. Νταλάρας». Η συνάντηση με το Γιώργο Νταλάρα, ήταν πραγματικά «βαρύ πυροβολικό»... Για το Γιώργο όλοι ξέρουμε, αλλά τα περιείχε όλα: σπουδαίους μουσικούς, τεχνικούς, ηχολήπτες, που ξέρεις πως κι εμένα μου αρέσουν πολύ όλα αυτά... Ήταν λοιπόν όλα στην πένα! Άψογος! Κι αυτός είδες, πειθαρχημένος πάντα και καπετάνιος στο καράβι του...
Γυρίσατε μαζί όλη την Ευρώπη...
Βέβαια, το 2006 και μετά με το Encore Tour ξανά το 2010...
Η χημική αυτή ένωση των δυο σας, ως μουσικών, πώς ήταν;
Αχ, να ‘μασταν λίγο πιο κοντά ηλικιακά! Λίγο! Όχι για το θέμα αντοχής, όχι! Για τη φάση της ζωής του καθενός, γι’ αυτό το λέω! Εγώ βρίσκομαι σε μια φάση που θέλω να «καταθέσω», ο Γιώργος έχει «καταθέσει», «καταθέτει» και θέλει και να διαρμιστεί, όπως λέμε, να βάλει σε τάξη υποθέτω κάποια πράγματα...
Θεωρείς δηλαδή ότι είχατε να δώσετε πάρα πολλά κοινά πράγματα, ακόμα περισσότερα από τα πολλά που έχετε ήδη μοιραστεί, αν ήσασταν κοντύτερα ηλικιακά...
Ναι, όχι πως έχει σημασία η ηλικία, αλλά ως σου είπα η φάση! Αν ήταν δηλαδή η ζωή μας και η καριέρα μας στην ίδια φάση!
Μα ακριβώς γι’ αυτό αγαπηθήκαμε! Στις πρόβες γελούσανε, ας πούμε, οι δικοί μου οι μουσικοί και μου λέγανε «τί σου θυμίζει αυτό; Τόση ομοιότητα;»! Δεν τον είχαν ξαναδεί ποτέ, ούτε ο Τσικαλάκης ο Μιχάλης, ούτε ο Γιώργης ο Σκορδαλός, ούτε ο Στριλιγκάς! Και οι τρεις λοιπόν είπανε το ίδιο! «Παιδιά δε μπορεί! Το ίδιο σχεδόν στις πρόβες;» Εντάξει ο καθένας γενικότερα έχει το χαρακτήρα του, αλλά έτσι είναι! Γιατί δεν ήρθαμε να «παίζουμε», δεν είναι καφενείο! Ήρθαμε να κάνουμε πρόβα 4 ώρες; 4 ώρες, με το διάλειμμα τους όπως πρέπει, αλλά να δουλέψουμε με συνείδηση και συνέπεια! Δε μπορώ να κοροϊδεύω τον εαυτό μου! Δεν μπορώ να μελετάω τις υπόλοιπες 14 ώρες και να ‘ρχομαι εδώ 4 ώρες και να σας δουλεύω!
Αυτό δηλαδή το φαινόμενο πιστεύεις συμβαίνει γενικότερα;
Όχι, όχι... Οι άνθρωποι που είναι στην μπροστινή γραμμή, δεν τους παίρνει να κοροϊδέψουν, έτσι είναι τα πράγματα, αλλιώς δε βγαίνει το «υλικό»...
Μια που μιλάμε για ένα κοινό αγαπημένο μας πρόσωπο... Αυτές τις ασχημονίες πριν 1,5 χρόνο στις συναυλίες του με «Ελεύθερη Είσοδο», πώς τις αντιμετώπισες;
Την αλήθεια; Ξέρεις τί είπα; «Γεια σου καπετάνιε μου, γράφεις ιστορία»! Γιατί ο καθένας μπορεί να πάρει το κόμμα και να το κάνει θέμα, ή και το «και» και να το κάνει θέμα! Βέβαια, θα μου πεις, αλλάζει το κείμενο... Αλλά εγώ άλλο θέλω να σου πω: Ο Γιώργος Νταλάρας έχει αποδείξει, δε χρειάζεται να αποδείξει, τί να αποδείξει τώρα; Τώρα θα αποδείξει άλλα άμα θέλεις στον εαυτό του! Έχει επιβεβαιωθεί! Για ποιά να μιλήσουμε; Για το Μνημόνιο; Ποιό, το τελεσίδικο; Ή για όλα τ’ άλλα που λένε; Δες το αντικειμενικά, πες ότι δεν είναι φίλος σου ο Γιώργος... Ένας άνθρωπος έχει κόσμο, έχει μεγάλη προσέλευση κοινού... Και πώς έχει πέντε χρήματα, πώς έχει κάποιες οικονομικές αποδοχές φταίει αυτός δηλαδή, γιατί δεν τα πέταξε στον κάδο; Συγγνώμη τί θα θέλατε αν ήταν ο γιος σας, ο αδερφός σας, ο πατέρας σας; Κρατήθηκε, δεν ξέφυγε, δεν αλήτεψε, ήταν σταθερός από την αρχή μέχρι το τέλος... Εγώ συνεργάστηκα μαζί του, ήταν άψογος, σε όλα του! Λοιπόν; Τί να του χρεώσω; Τί; Όσοι πραγματικά τσατίζονται, να σηκωθούν να πάνε να τα βάλουν με άλλους! Αυτός τα «πήρε»; Αυτός τα δούλεψε και πλήρωσε και την εφορία του!
Στο κάτω-κάτω της γραφής σ’ εκείνη τη φάση, προσέφερε την τέχνη του αφιλοκερδώς! Το οποίο είδαμε ότι στην πορεία το κάνανε κι άλλοι! Ο Γιώργος όμως αντιμετώπισε ένα μένος, όχι λαού, γιατί ήμουν παρών στα επεισόδια, αλλά ανθρώπων τους οποίους τους αντιμετωπίζουμε και σήμερα! Χρυσαυγίτες, αναρχοδήθεν, αναρχοαριστεροί, αναρχοδεξιόστροφοι, που δεν έχουν καμία ταυτότητα και είναι οι γνωστοί «μπαχαλάκηδες»... Δεν ήταν λαός τα 50 άτομα, μέσα στους δυο χιλιάδες!
Έτσι μπράβο! Αυτό θα σου ‘λεγα τώρα! Αυτό το ξέσπασμα ήταν τελείως ή υποκινούμενο, ή από «ψευτοχουλιγκάνους», όπως τους αποκαλώ. Δε βρίσκεις την καρδιά να το κάνεις σ’ έναν άνθρωπο, που έχει προσφέρει πολιτισμό, έχει πάει την Ελλάδα σ’ όλο τον κόσμο και την έχει αντιπροσωπεύσει με πραγματικό κύρος κι αξιοπρέπεια... Δεν έχει την ψυχή να το κάνει ένας αξιοπρεπής άνθρωπος, ένας συνειδητοποιημένος, ένας που ήξερε γιατί το έκανε... Γιατί δεν υπάρχει «γιατί»... Αγανάκτηση μόνο αν έχεις επειδή είναι πετυχημένος και τον ζηλεύεις! Όμως πήγαινε αλλού, δεν είναι εδώ συγκέντρωση να μιλήσει κάποιος πολιτικός, τραγούδια θα πούμε!
Και στο εξωτερικό υπάρχουν αυτά τα φαινόμενα...
Βεβαίως, ο Bob Dylan ήτανε, που μόλις πήρε την ηλεκτρική κιθάρα, που μ’ αυτή έγραψε τα μεγάλα τραγούδια, του πετάγαν ντομάτες! Και λέω, τί; O άνθρωπος, έκλεισε ένα κύκλο κι ανοίγει έναν άλλον! Πειράζει; Ζωγράφος είναι! Πώς ζωγραφίζει τώρα με ξυλομπογιές, θα ζωγραφίζει έτσι για πάντα, αν είναι ο Πικάσο;
Ε, ναι και στο εξωτερικό υπάρχουν και εκείνοι που κατηγορούν τον Bono, τον Springsteen, τον Sting, τον Jagger, γιατί βγάζουν τόσα χρήματα...
Μα γιατί πηγαίνει τόσος κόσμος!
Στην Ελλάδα όμως υπάρχει ίσως τόσο έντονα το «γιατί αυτός κι όχι εγώ»... Ακόμα και ανάμεσα σε συναδέλφους! Γιατί, για να το κλείσω το θέμα αυτό, άκουσα κάποιους συναδέλφους του να λένε τότε, «ο Γιώργος, το χρειαζότανε το γιαουρτάκι του»...
Να σου πω κάτι! Στην ιστορία του Γιώργου, εγώ δε δίνω σ’ αυτά σημασία! Ήταν κάτι σαν το κερασάκι στην τούρτα! Και ποιός είναι αυτός που το ‘πε μωρέ; Και τί έχει κάνει αυτός; Πού ‘ντονε να τονε δω, να δω τί έχει κάνει αυτός για την κοινωνία... Γιατί αυτός, που δεν έχει κάνει τίποτα το’ πε! Γιατί βαριέται να σηκωθεί από τον καναπέ του, από την καλόβολιά του, απ’ όλα τα σχετικά... Και μόλις δει ότι «κουνάει λίγο, λίγο αυτή η κολόνα; να τη ρίξουμε, να τη σπρώξουμε να πέσει»... Όχι δεν πέφτει η κολόνα! Γιατί είναι συνδεμένη με το κτίριο με δοκάρια, έχει υποδομή...
Μα έτσι είναι! Λογικό δεν είναι; Αυτή δεν είναι η φύση των πραγμάτων; Μέχρι να αλλάξει, να μεταλλαχτεί κι αυτή, να γίνει κάτι άλλο... Θα αναβαθμιστεί κι αυτή δεν μπορεί! Ο άνθρωπος δεν έχει αλλάξει τα τελευταία χιλιάδες χρόνια, έτσι τουλάχιστον γράφουν! Και πρέπει να γίνει ένα κλικ να αλλάξει αυτό, γιατί δεν παίζουμε μουσική με τη μεζούρα... Δεν πρέπει να υπάρχει ανταγωνισμός, όπως γίνεται σε ένα άθλημα, είναι διαφορετικά στη μουσική...
Πλάι στο Γιώργο Νταλάρα, έχεις συνυπάρξει μαζί και με τη Dulce Pontes, το Στέφανο Κορκολή, το Στόκα και πιο μετά με το Βασίλη Παπακωνσταντίνου... Και με άλλα δηλαδή μεγέθη! Πώς τα θυμάσαι αυτά;
Όλα είχαν τη δική τους ιστορία, τη δική τους γοητεία, τις αναμνήσεις, τις ωραίες στιγμές! Ήταν πολύ συναρπαστικό και συγκινητικό μαζί, όταν πάνω στο live, στο παίξιμο, στο τραγούδισμα, υπήρχε αυτή η ενέργεια μεταξύ μας, με όλες τις κορυφώσεις της! Όλες οι συνεργασίες αυτές, ήταν στιγμές υπέροχες!
Θεωρώ ότι σε εξιτάρει να βρίσκεσαι δίπλα σε ξεχωριστούς μουσικούς... Ο Μιχάλης, ως μουσικός, το λαούτο θα μπορούσε να το παίζει και χωρίς να τραγουδά, γιατί το λαούτο με τα κύτταρα του Μιχάλη, είναι «ένα»!
Έτσι είναι, δε θα μπορούσα όμως να μην τραγουδάω! Όταν πρωτόδαν άνθρωπο πάνω σ’ ένα άλογο, νόμιζαν πως δε διαχωρίζονταν, πως είναι ένα ζώο! Έτσι είναι για μένα το λαούτο! Συμπληρώνει ο ένας το άλλο! Υπάρχουν κορυφώσεις στη φωνή, υπάρχουν κορυφώσεις στο παίξιμο και υπάρχουν και οι κορυφώσεις που έχεις σαν οντότητα, σαν καλλιτέχνης! Αυτές λοιπόν οι κορυφώσεις είναι πολύ δυνατές, γιατί συνυπάρχουν και τα δυο μαζί!
Είναι δηλαδή τα δύο πρόσωπα του Μιχάλη...
Έτσι! Είμαι και τραγουδιστής και μουσικός! Πατάω δηλαδή με το ένα πόδι εδώ, με τ’ άλλο εκεί! Καταλαβαίνω τί θέλει «ο ένας κι ο άλλος» και μπορώ αν είμαι δίκαιος να τα φέρω πολύ κοντά αυτά τα δυο και τότε γεννιούνται υπέροχες στιγμές! Γιατί αγγίζω συγκινητικά συναισθήματα! Το πόσο τέλεια θα τραγουδήσουμε, ή θα παίξουμε, δεν έχει σημασία μπροστά σ’ αυτό, που θα νιώσουμε! Ένα midi τραγουδάει τις νότες τέλεια, αν τις μετρήσεις! Όμως δε σ’ αρέσει, γιατί δεν έχει ψυχή!
Θυμάμαι κάτι που είχε πει ο Γιώργος πάνω σ’ αυτό... «Το να είσαι τραγουδιστής δε φτάνει, αν δεν είσαι και μουσικός»...
Οπωσδήποτε... Κατάλαβα τί λέει, γιατί οι σπουδές ενός τραγουδιστής της όπερας είναι αλλιώς και ένας καλλιτέχνης, που παίζει για τον κόσμο, για το λαό και κάνει συναυλίες, είτε παίζει σε μικρούς χώρους - δεν έχει σημασία - απευθύνεται με έναν άλλον τρόπο λειτουργίας στο κοινό του... Δεν είναι δηλαδή όπως ο τενόρος, ή ο σοπράνο, γιατί αυτοί μπορεί να μην έχουν πτυχίο στο πιάνο, θα ‘χουν κάνει βέβαια κάποια θεωρία, σολφέζ, αρμονία, θα ‘χουν κάνει δηλαδή κι εκείνοι μαθήματα μουσικής... Δε γίνεται χωρίς μουσικό όργανο, λείπουν κομμάτια από το πάζλ... Γίνεσαι άρτιος, αλλά μέχρι ενός σημείου σε κάποια πράγματα, σε κάποιες μορφές εξέλιξής σου σαν καλλιτέχνης... Εξελίσσεσαι στο να βγάζεις τη φωνή σου, να τη χειρίζεσαι και να την τοποθετείς ωραία, αλλά δεν είναι μόνο αυτά... Μπορεί να τα ‘χω κάνει κι εγώ αυτά στο παρελθόν, σε νεώτερη ηλικία, αλλά δεν είναι εκεί το θέμα μου! Προσέχω και το «σίγμα», πως θα το πω, αλλά όλα αυτά μαζί κλείνονται και σφραγίζονται σε ένα στο τέλος...
Να γυρίσουμε πριν στα «μεγέθη», που έχεις συνυπάρξει. Με το Βασίλη Παπακωνσταντίνου;
Ο Βασίλης είναι ιστορία! Έχει μεγαλώσει τη μισή Ελλάδα!
Έχεις και τη ροκ πλευρά σου κι εσύ!
Την έχω! Έτσι μου λένε, ότι υπάρχει κι αυτό το στοιχείο! Δε θα ‘θελα ποτέ να έχω ταμπέλα, να πω ότι είμαι «αυτό», ή «σαν αυτό»! Θέλω να είμαι σαν αυτό που αισθάνομαι, να ψάχνω και να το βρίσκω... Υπάρχει και το τζαζ και το παραδοσιακό, το ροκ, υπάρχει και το black metal μέσα μου! Το flamengo, το μεσογειακό, πολλά πράγματα... Είμαι ανοιχτός άνθρωπος, γιατί μεγάλωσα στα πρώτα χρόνια της ζωής μου με άλλους λαούς, στο Βέλγιο, με άλλων εθνικοτήτων παιδιά... Κι όταν μοιράζεσαι το παιχνίδι σου και βλέπεις πως γίνεται να το μοιραστούμε όλοι μαζί, να παίξουμε όλοι μαζί, να μη μαλώσουμε και να σεβόμαστε ο ένας τον άλλον! Ο ένας είχε τον Αλλάχ του, τον Μωάμεθ του, εγώ είχα το Χριστό και την Παναγίτσα μου... Δεν αναφέραμε ποτέ κάτι διαφορετικό, τα παιδιά είναι πολύ πιο έξυπνα, βλέπουν πολύ πιο εύκολα την ουσία και την αξία των πραγμάτων...
Όσο ήσουν έξω, ήταν πηγή έμπνευσης η έλλειψη της κρητικής θάλασσας;
Τότε δεν είχα καταλάβει τίποτα! Είναι σίγουρο, πως όταν ήρθαμε στην Ελλάδα και στην Κρήτη, άνοιξε με άλλους ρυθμούς ο εαυτός μου κι αναπτύχθηκε. Η θάλασσα πάντα είναι έμπνευση και πάντα είναι καλή για τον άνθρωπο, εφόσον τη σέβεται.
Αφήνοντας και το Βασίλη Παπακωνστντίνου, τα τελευταία 3 χρόνια ο Μιχάλης δεν είναι πλάι με κάποιον, εμφανίζεται μόνος του... Αποτελεί επιλογή σου;
Ναι, επιλογή μου είναι! Θέλω να βάλω μια τάξη!
Αυτός πραγματικά είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο για την Κρήτη! Είναι βράχος! Με στάση ζωής, με αξιοπρέπεια, ήθος και χρώμα... χρώμα Σκουλά!
Ο Πάρις ο Περυσινάκης, τον ονόμασε ο «Παρθενώνας μας»!
Κοίτα, είναι ζωντανός, δε μπορώ να τον κάμω είδωλο! Αλλά ότι έχει από βράχο, μέχρι αρμύρα και θάλασσα μέσα του, τα ‘χει! Και γι’ αυτό έχει ψυχή, είναι μερακλής! Είναι ψύχραιμος, σοβαρός, όσο χρειάζεται, ξέρει να κρατάει αποστάσεις, είναι πειθαρχημένος και δεν εγκατέλειψε αυτό που πιστεύει: το δίκαιο, το ηθικό, το όμορφο... και οι επιλογές του είναι αυτές που τον καθορίζουν. Ήταν υπέροχη η συναυλία στο Βράχων, μου άρεσε πάρα πολύ, το ευχαριστήθηκα μ’ ένα τρόπο διαφορετικό! Τον θαύμασα που έπαιξε και τραγούδησε...
Ήσουν κι εσύ πέρυσι στο Ηρώδειο, στο δικό του αφιέρωμα!
Ναι, είχα πάει κι εγώ, είχα λάβει μέρος και τις δυο βραδιές! Αλλά πάνω απ’ όλα είναι που νιώθεις πως μερακλώνεις παίζοντας μαζί του, υπάρχει μια απίστευτη «γκρούβα»! «Γκρουβάρεις», έχεις την ευθύνη να διαχειριστείς την ορχήστρα, για να επιλέγει εκείνος το πότε πρέπει να «μπαίνει» και να συντονίζει τα πράγματα, το ρυθμό και όλα τα’ άλλα! Αυτό είναι καλλιτεχνική μαγεία!
Σου λείπει η αίσθηση, που δεν πρόλαβες το Νίκο Ξυλούρη;
Οπωσδήποτε, θα ‘θελα πάρα πολύ να τον είχα γνωρίσει! Παρόλο που μπορεί κανείς να τον καταλάβει λίγο πολύ από την ψυχή, που έχει καταθέσει μέσα στα τραγούδια του κι από τον μοναδικό τρόπο, που τα έχει ερμηνεύσει... Αλλά πιστεύω πως... ανταμώνουν οι άνθρωποι, δεν ξέρω...
Για να πούμε εδά τί θα συμβεί και στις Γραμμές, όπου θα ξεκινήσεις τις εμφανίσεις σου αυτήν την Παρασκευή 18/10!
Οι Γραμμές είναι μια μουσική σκηνή στο Γκάζι, στην Κωνσταντινουπόλεως, με την ιστορία της! Θα ξεκινήσουμε με αναφορά σε παλιές δισκογραφικές δουλειές, φθάνοντας έως και σήμερα, σε κομμάτια, που δεν έχουν ακόμα κυκλοφορήσει! Και μέσα στο πρόγραμμα, θα υπάρξουν και στιγμές, που θα δανειστούμε τραγούδια, από τραγουδοποιούς αγαπημένους! Θα ‘θελα πολύ μάλιστα στις βραδιές αυτές, μέσα σ’ όλη αυτήν την ένταση, να μπορούσα να παίξω και τραγούδια του Μαμαγκάκη... Και σε ήχους θα φθάσουμε μέχρι πολύ πίσω, έως και σε δρόμους «μινωικούς», που λέμε...
Θα ‘σαι μόνος σου, ή θα έχεις δίπλα σου και κάποιους άλλους, ανά διαφορετική βραδιά;
Θα φιλοξενήσουμε κάποιους, αλλά αυτό θα αποτελεί έκπληξη! Δε μ’ αρέσει να είναι στημένο! Εμένα μ’ αρέσει να βρεθεί εκεί ο άλλος και να γίνει, ν’ ανέβει να παίξει και να τραγουδήσει! Και να το ευλογήσει ο Θεός, να το φωτίσει, να γίνει κάτι ωραίο! Αν πάμε πάλι να το στήσουμε με πρόβα, να μπει πάλι το επαγγελματικό στη μέση... Αυτό το «επαγγελματικό» τα χαλάει όλα! Να υπάρχει, αλλά σε ορισμένα πράγματα, όχι σε όλα! Η με σέβεσαι, ή δε με σέβεσαι, ή σε σέβομαι, ή δε σε σέβομαι! Τί, να σου πω επειδή εγώ είμαι πιο μεγάλο όνομα από εσένα, να σου πω «τώρα θα τα πεις έτσι;» Δεν είσαι ηθοποιός, να ερμηνεύσεις ένα ρόλο! Εσύ είσαι ένας άνθρωπος, που μέσα από εσένα βγαίνουν ήχοι, που συγκινείς τον άλλον! Ε, άμα δε συγκινηθείς εσύ, πώς θα τον συγκινήσεις;
Πολύ καλή κουβέντα κι αυτή Μιχάλη μου! Ακούσαμε και κάποιο δείγμα νέου υλικού, που ετοιμάζεις, στη σειρά του Αντέννα, το «Μπρούσκο»! Να την περιμένουμε αυτή τη δουλειά άμεσα;
Αυτό θα είναι μαζί με την έκδοση των νέων τραγουδιών! Θα κυκλοφορήσουν μαζί με δύο κομμάτια του γιου μου, του Αλέξανδρου, που είναι ήδη γραμμένα! Θα γραφτούν ακόμα δυο, με τον τρόπο που εκείνος ξέρει! Το «Βαθύ ποτάμι», ήταν ένα κομμάτι, που ζήτησε η παραγωγή του Αντέννα στην Ελλάδα και την Κύπρο, για τους τίτλους της σειράς!
Θα μπει δηλαδή απ’ ότι κατάλαβα σε μια ολοκληρωμένη δικιά σου δουλειά;
Ναι!
Μίλησε μου και για το γιο σου, τον Αλέξανδρο!
Ο Αλέξανδρος είναι ένας φοιτητής, που τον ελεύθερο χρόνο του τον επενδύει αφουγκράζοντας και βαγιοκλαδίζοντας την ψυχή του, παίζοντας δηλαδή μουσική, τραγουδώντας και δημιουργώντας! Εύχομαι να είναι ψύχραιμος, όπως είναι...
Χαρούμενος ο Μιχάλης με τον Αλέξανδρο;
Έλα στη θέση μου! Δες το σαν εικόνα κι έλα στη θέση μου! Τί πιο μεγάλη χαρά μπορεί να σου δώσει η ζωή, ο Θεός; Για κάθε μάνα και κάθε πατέρα, η επιτυχία τους, είναι να πετύχουν και στα παιδιά τους! Δεν είναι μόνο για τον εαυτό τους η επιτυχία, γιατί τότε θα ‘χουν κάνει μισή δουλειά! Μόνο υγεία να ‘χουνε, να ‘ναι καλοί άνθρωποι στην κοινωνία και να ‘χουν αγάπη μέσα τους και ψυχραιμία!
Κι ο Άγγελος, από τώρα σου λέει, πως θέλει κι εκείνος να μάθει κάποιο όργανο, έτσι;
Κι ο Άγγελος, φαίνεται πως δε τη γλιτώνει! Η μουσική είναι Θεού πέψιμο, όπως λέμε στην Κρήτη! Μόνο καλό κάνει και κακό κάνει όταν έχουμε κακή κεφαλή!
Η γη γυρίζει Άρη μου κι εγώ βρίσκομαι απάνω της, θέλω δε θέλω γυρίζω κι εγώ μαζί της... Στο τί παίζεται και στο τί γίνεται, είναι επιφανειακό αυτό το θέμα... Και δε λέω «επιφανειακό», για το χαμό ενός ανθρώπου! Προς Θεού! Τί χειρότερο; Πρέπει όλοι οι άνθρωποι, να συγκεντρωθούμε λίγο περισσότερο, γιατί κάτι γίνεται αυτή την εποχή! Δεν είμαστε πολύ συγκεντρωμένοι πιστεύω... Δε λέω τί να βρούμε και τί να σκεφτούμε, γιατί για τον καθένα μπορεί να είναι διαφορετικά... Διαφορετικό το πρόβλημα, που πρέπει να λύσει... Αλλά να συγκεντρωθούμε με ψυχραιμία και χωρίς φόβο! Ο φόβος φέρνει κακά πράγματα... Δεν πρέπει να είμαστε δειλοί, αυτό εννοώ! Να είμαστε με ευπρέπεια ναι, με σεβασμό, με αξιοπρέπεια, με ήθος... Αλλά λυπούμαι που είμαστε όλοι θεατές, κατά ένα περίεργο τρόπο... Δεν περίμενα να αντιδράσουμε έτσι... Και δεν εννοώ εξεγέρσεις και ξεσηκωμούς... Πρέπει να είναι πιο εσωτερική η αντίδραση να είναι συνείδηση πια...
Πες μου και για τα όνειρα σου... Τί έχει το μέλλον του Μιχάλη μέσα στο νου και την ψυχή του;
Αυτό που θέλω είναι να δω τα παιδιά μου καλά και καλούς διαχειριστές σε κοινωνικό και σε προσωπικό επίπεδο... Και να προλάβω να καταθέσω ορισμένα πράγματα, που μου «χτυπάνε την πόρτα από μέσα»... Να τα καταθέσω σωστά, με αλήθεια, με εντιμότητα, ώστε στο τέλος να μη μετανιώνω για τίποτα... Δε θέλω να μετανιώνω, θέλω να κάνω το χρέος μου...
Έχεις συλλάβει τον εαυτό σου να μετανιώνεις για κάτι;
Πολλές φορές! Γιατί το ‘πα, γιατί το ’καμα αυτό... Σε σοβαρά βέβαια θέματα, που χρειάστηκαν ώρες, μήνες, χρόνια για να πάρω αποφάσεις, όχι... ότι αποφάσισα, είναι έτσι, δεν το μετάνιωσα! Σε άλλα πράγματα όμως που είναι ακούσια καμιά φορά, ή αυθόρμητα, μετανιώνω κι εγώ...
Ούτως ή άλλως είσαι φύσει αυθόρμητος άνθρωπος, με το συναίσθημα λειτουργείς...
Ναι αλλά κρατιέμαι, γιατί καμιά φορά πρέπει να τον κοντρολάρεις και τον αυθορμητισμό... Γιατί μπορεί να παρεξηγηθείς, πρέπει να προσαρμόζεσαι... Το ‘χω αυτό, προσαρμόζομαι εύκολα!
Πού οφείλεις πιο πολύ την ιδιοσυγκρασία σου; Στον πατέρα, ή στη μητέρα;
Πραγματικά και στους δύο..! Βλέπω, μεγαλώνοντας τώρα, πως έχω πάρει άλλα από τον πατέρα μου, άλλα από τη μάνα μου... Είναι υπέροχο όταν νιώθουμε πως υπάρχουν σημεία, που ταυτιζόμαστε, που αποτελούμε τη συνέχεια τους, που επιβεβαιώνεται αυτή η συγγένεια, η οποία δε γράφεται στα χαρτιά...
Πε μου κάτι προς το τέλος... Νιώθεις να λείπει κάτι σήμερα από την ελληνική μουσική; Σου λείπει κάτι, που θα ‘θελες;
Πάντα λείπει... Αλλά υπάρχει κόσμος, που ασχολείται με τη μουσική με αγάπη, με μεράκι, με πάθος, με καλοπροαίρεση... Υπάρχει συνείδηση, μην τα ισοπεδώνουμε όλα! Πολλές φορές γεννιούνται, ή γίνονται πράγματα, που τώρα δε μας φαίνονται πολύ σπουδαία, όμως μετά από κάποια χρόνια πάνε στη θέση, που τους αξίζει. Και τούτη εδώ η εποχή, θα «γράψει» πράγματα, είναι ανάγκη να το κάνει...
Είναι αρκετοί αυτόί! Και σ’ αυτό το σημείο να σου πω πως ξεχάσαμε -είδες εδά;! - να αναφέρουμε το Μανώλη Λιδάκη, που το ’97 τραγούδησε το «Πάλι-πάλι», που εγώ το ‘χα κυκλοφορήσει το ’92... Να αναφέρουμε τον Μπάμπη το Στόκα, που συνεργαστήκαμε στο Ζυγό, το 2006!Το «Μέγαρο Μουσικής», που κάναμε τα τραγούδια του Μαμαγκάκη, το 2000, με τη Σαβίνα Γιαννάτου, την Ελευθερία Αρβανιτάκη, τη Σοφία Παπάζογλου, τη Μαίρη-Έλεν Νέζη, την Εφη Μητρίτσα... Αργότερα στη «Φορτέτζα» στο Ρέθυμνο, συμμετείχε κι ο Τάσης Χριστογιαννόπουλος, η Μελίνα Κανά...
Με τη Γλυκερία; Ετοιμάζεστε για Αυστραλία!
Ναι, στις 20 Νοεμβρίου, για δυο βδομάδες! Να ενημερώσουμε το κοινό μας, πως θα κάνουμε μια διακοπή στο πρόγραμμα στις Γραμμές και θα το συνεχίσουμε μετά! Ήταν κλεισμένες οι παραστάσεις στην Αυστραλία και δε μπορούσαμε να τις αναβάλλουμε!
Με αφορμή τις μουσικές της Μεσογείου που κάνατε τότε με την Dulce και το Γιώργο, το λαούτο σαν αίσθηση, σου βγάζει την ανάγκη να ξανοιχτείς μουσικά στη θάλασσα της Μεσογείου, στους μουσικούς της πολιτισμούς; Υπάρχουν πολλά κοινά και η μουσική είναι ένα μέσο για να έρχονται σε επαφή...
Είσαι τυχερός που είσαι τόσο τέλειος μουσικός..!
Τέλειος δεν υπάρχει! Νιώθω τυχερός που υπάρχει στη ζωή μου η μουσική.
Η Κρήτη σου λείπει καθόλου; Κατά τη διάρκεια της σεζόν, πριν ξανακατέβεις κάτω το καλοκαίρι;
Η Κρήτη πάντα λείπει! Πάντα μου λείπει... Αλλά καμιά φορά ξέρεις, δεν είναι απαραίτητο να είναι συνέχεια κοντά της... Είναι μια ιδέα πια, είναι μια αρχή, μια ευθύνη... Έχει γίνει μέρος της ζωής μου η νοοτροπία, το συναίσθημα, που προκαλεί η Κρήτη... Μου ‘χει δώσει «γραμμή», δε μ’ άφησε μέχρι τώρα να ξεφύγω... Παρ’ ότι σου δίνει κάθε δικαίωμα να είσαι ελεύθερος κι ανοιχτός.
Θεωρείς πως τα θετικά στοιχεία του νησιού μας, η ευθύτητα, η ντομπροσύνη, η αλήθεια, η αφοσίωση στην αγάπη, αν τα ‘χαμε γενικότερα, θα ‘μασταν καλύτερος λαός;
Βέβαια! Δεν υπέγραψα εγώ ποτέ μου ιδιωτικό συμφωνητικό στα νεανικά μου χρόνια! Με ένα «λόγω τιμής» επήγαινα! Και οι συμφωνίες μας ήταν με ένα «λόγω τιμής»... Υπήρχε ακόμα το βερεσέ στο μπακάλη, που αν δεν του το ‘δινες, ε δε θα σε πήγαινε και μέσα! Τώρα όμως ο ψιλικατζής της γειτονιάς αν δεν του το δώσεις, για ένα, δυο, τρεις μήνες, θα σου κάνει αγωγή! Και θα του πω κι εγώ, πως έχει δίκαιο... Αυτό όμως τότε δε θα το έλεγα! Να μια διαφορά της εποχής, που δεν την καταλαβαίνουμε τώρα! Να μην αδιαφορούμε για το συνάνθρωπο μας... Είμαι πολύ στενοχωρημένος με τους εκπαιδευτικούς, με τους ανθρώπους που απολύονται... Αν είσαι παράνομος εντάξει... Αλλά τί ζητάνε οι εκπαιδευτικοί; Δουλειά περισσότερη! Ευθύνη περισσότερη ζητάνε! Δε ζητήσανε να τους απαλλάξουν από το έργο τους και να συνεχίζουν να πληρώνονται τα ίδια! Είναι φως φανάρι, το θέμα που πηγαίνει, το βλέπεις...
Και τα πανεπιστήμια είναι κλειστά...
Όλα! Και δεν έχουμε αντιληφθεί, πόσο σοβαρό είναι αυτό το θέμα... Γιατί το πιο σοβαρό πράγμα σε μια κοινωνία είναι η παιδεία! Άμα έχεις σωστή παιδεία ούτε αστυνόμευση μπορεί να μη χρειάζεσαι, ούτε φανάρια μπορεί να μη χρειάζεσαι άμα έχεις άρτια, σωστή παιδεία... Άμα δεν έχεις όμως, δε θα προλαβαίνεις αυτά, που χρειάζεσαι... Και πόσα χρειάζεσαι για να είσαι ευχαριστημένος; Πόσα λεφτά; Μπορεί να ορίσει κανείς το ποσό; Πόση δύναμη; Και η δύναμη εκεί είναι; Στα λεφτά; Αφού πάει ο άλλος και στέκεται μπροστά στο τανκς και λέει, «πέρασε από πάνω»...
Το λέει και το τραγούδι, που λες κατά καιρούς, για τα κανόνια και τους εμπόρους...
Ναι, αυτό είναι ένα τραγούδι από το «Καπνισμένο τσουκάλι», που λέει ο Ψαρονίκος... Ε βέβαια... Κάτι γίνεται και το ζούμε εμείς τώρα, αλλά είμαστε μέσα του και δεν το ‘χουμε καταλάβει, πόσο μέσα του είμαστε... και δεν έχουμε καταλάβει έτσι και τί ακριβώς γίνεται...
Χώροι με ιστορία, όχι λίγο μόνο ετών... Ο Ζυγός υπήρχε 35 χρόνια... Εντάξει, αυτά συμβαίνουν και θα συμβούν κι άλλα... Το θέμα είναι που οδεύουμε.
Ο Τριπολίτης λέει, «Άλλαξαν λέει τ’ ανεμολόγια και οι ορίζοντες»...
Ε βέβαια...
Τα αναχώματα πέσανε; Είναι καλό που δεν μπορείς πια να ξεχωρίσεις τις ιδεολογίες μεταξύ τους;
Όχι βέβαια, έχουν σύγχυση κι η σύγχυση δεν είναι ποτέ καλή...
(Ευχαριστώ πολύ τη Μαριλένα Τζουγανάκη, για τη συμβολή και βοήθεια της)
Οι φωτογραφίες Live είναι της Δήμητρας Παναγοπούλου & όλες οι υπόλοιπες της Νιόβης Αναγνωστοπούλου.
