*Γράφει ο Θάνος Μαντζάνας
Η πρώτη συναυλία του Ελληνικού Σχεδίου για τη σεζόν ’22 – ’23 ήταν και τα «αποκαλυπτήρια» του φιλόδοξου προγράμματος/πλάνου του για αυτήν, το να αξιοποιηθεί το ρεμπέτικο όχι ως επιρροή ή ακόμα και πηγή έμπνευσης αλλά σαν δομικό υλικό για το ελληνικό τραγούδι του σήμερα.
Μετά από δύο σεζόν που, όπως και οι υπόλοιποι πολιτιστικοί φορείς, λόγω της πανδημίας οι δραστηριότητες του είχαν περιοριστεί και σε μεγάλο βαθμό ήταν διαδικτυακές το Ελληνικό Σχέδιο επανέρχεται και αυτό με τη σειρά του στην κανονική, προ πανδημίας λειτουργία του. Για τους/τις μη γνωρίζονττες/ουσες το Ελληνικό Σχέδιο είναι ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός του οποίου ιδρυτής, καλλιτεχνικός διευθυντής και «ψυχή» είναι ο συνθέτης Δημήτρης Παπαδημητρίου και ως αντικείμενο του έχει την δημιουργία, εξέλιξη και ανάδειξη του καλού ελληνικού τραγουδιού.
Εξαρχής τα ετήσια προγράμματα του Ελληνικού Σχεδίου είχαν θεματικούς πυρήνες αλλά ο εφετινός είναι πιο συγκεκριμένος και ισχυρότερος από κάθε προηγούμενη φορά. Στο επίκεντρο για την σεζόν ’22 – ’23 είναι το ρεμπέτικο τραγούδι, όχι όμως σαν πολύτιμο κειμήλιο του παρελθόντος ή ακόμα και από την «ακαδημαϊκή» ή και την αμιγώς μουσικολογική οπτική γωνία αλλά σαν ένας από τους σημαντικότερους πυλώνες της ελληνικής μουσικής στην ολότητα και σε όλο το εύρος της ο οποίος μπορεί και πρέπει να χρησιμοποιηθεί για την οικοδόμηση του μέλλοντος της.
Είναι μια ομολογουμένως τολμηρή και φιλόδοξη ιδέα, κάτι όμως που χαρακτηρίζει συνολικά την αντίληψη και προσέγγιση στην μουσική του ιδρυτή του, ας θυμηθούμε μόνο την μεταφορά του κλασικού μυθιστορήματος του Χέρμαν Μέλβιλ «Moby Dick» σε musical που υπέγραψε συνθετικά και στιχουργικά και μετά από μια πολύ επιτυχημένη σειρά παραστάσεων στο «Christmas Theater» στην αρχή της χρονιάς κυκλοφόρησε σε μια συλλεκτική δισκογραφική έκδοση από το Ογδοο. Το εφετινό πρόγραμμα του Ελληνικού Σχεδίου λοιπόν «επιχειρεί να επανεκκινήσει την ιστορία του λαϊκού τραγουδιού. Δηλαδή, να ξαναπάρει τον δρόμο από το ίδιο σημείο που το πήρε η γενιά του Χατζιδάκι, προς άλλες όμως πιθανόν κατευθύνσεις, αναζητώντας τις παλαιές πηγές δύναμης και αλήθειας στο σήμερα».
Στο πλαίσιο αυτό ήρθε να ταιριάξει αρμονικά η ανακάλυψη περίπου τριάντα, περισσότερο ή λιγότερο ολοκληρωμένων, τραγουδιών του Παναγιώτη Τούντα. Ο Παναγιώτης Τούντας (1886 – 1942) γεννήθηκε στη Σμύρνη και ασχολήθηκε από πολύ μικρός με την μουσική με βασικό όργανο του το μαντολίνο και λαβαίνοντας την ανάλογη παιδεία και όχι αυτοδίδακτος όπως συνηθιζόταν τότε. Μετά την μικρασιατική καταστροφή ήρθε και αυτός, όπως τόσοι άλλοι, στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Η θεωρητική μουσική παιδεία του τον βοήθησε στο να γίνει ένας από τους πρώτους δισκογραφικούς παράγοντες στη χώρα μας αναλαμβάνοντας αρχικά την διεύθυνση της Odeon και μετά της Columbia όπου, εκτός από μαέστρος και ενορχηστρωτής, ήταν επίσης και διευθυντής ρεπερτορίου. Ως δημιουργός έγραψε σε δικούς του στίχους πάρα πολλά ρεμπέτικα και λαϊκά τραγούδια που γνώρισαν μεγάλη επιτυχία και παρέμειναν σαν κλασικά.
Τα άγνωστα μέχρι πριν λίγο ακόμα καιρό τραγούδια του προέρχονται από όλες τις συνθετικές περιόδους του και, όπως προανέφερα, χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, ολοκληρωμένα τόσο ως προς την μουσική όσο και τον στίχο τους και άλλα στα οποία είτε η μουσική υπάρχει μόνον ως σχεδίασμα είτε οι στίχοι είναι ανολοκλήρωτοι ή δεν υπάρχουν καν είτε συμβαίνουν και τα δύο.
Το πολύτιμο αυτό αρχειακό υλικό ήρθε σε γνώση και τέθηκε στη διάθεση του Ελληνικού Σχεδίου και ο Δημήτρης Παπαδημητρίου αποφάσισε να αξιοποιηθεί δημιουργικά. Αυτό θα συμβεί σε τρεις συνολικά συναυλίες ενώ η συμπλήρωση ή και προσθήκη των στίχων σε όσα δεν υπάρχουν ανατέθηκε στους καταξιωμένους ποιητές/στιχουργούς Μιχάλη Γκανά, Διονύση Καψάλη, Γιώργο Κοροπούλη και Κώστα Φασουλά.
Η πρώτη από αυτές τις συναυλίες με τίτλο «Ο θησαυρός του Παναγιώτη Τούντα και το νέο στο ρεμπέτικο» πραγματοποιήθηκε στο «Μικρό Παλλάς» και περιεχόμενο της ήταν τα άγνωστα ολοκληρωμένα τραγούδια του Παναγιώτη Τούντα. Η ενορχήστρωση τους ανατέθηκε στον όχι απλά δεξιοτέχνη αλλά σολίστ του μπουζουκιού Μανώλη Πάππο, έναν πολύ βαθύ γνώστη της λαϊκής αλλά και της παραδοσιακής μουσικής μας ο οποίος παίζει επίσης ούτι και κιθάρα αλλά είναι φυσικά ως εκτελεστής του μπουζουκιού που έχει αναγνωριστεί δικαίως ως κορυφαίος με πάρα πολλές εκλεκτές συναυλιακές και δισκογραφικές συνεργασίες με ονόματα από ένα πολύ μεγάλο εύρος της ελληνικής μουσικής.
Ο Μανώλης Πάππος προσέγγισε αυτά τα τραγούδια με σεβασμό αλλά και δίχως φόβο ακολουθώντας, όπως ήταν μάλλον αναμενόμενο, την σμυρνέικη ενορχηστρωτική σχολή με ένα λιτό σχήμα στο οποίο τον πρώτο λόγο είχαν το βιολί του δεξιοτέχνη Γιάννη Ζευγώλη και βέβαια το μπουζούκι του και συμπληρωνόταν από πιάνο, κιθάρα και κοντραμπάσο. Τις ερμηνείες ανέλαβαν δύο νέες, «φρέσκιες» και πολύ ενδιαφέρουσες λαϊκές φωνές, αμφότερες με το δικό τους ηχόχρωμα και προσωπικότητα, η Αυγερινή Γάτση και ο Παναγιώτης Παναγάκης. Συμμετείχαν επίσης και εκτελεστικά, η πρώτη με το ακορντεόν της και ο δεύτερος με το ούτι του, κυρίως στα τραγούδια που αντίστοιχα δεν ερμήνευαν.
Υπήρξε όμως και μια μικρή έκπληξη η οποία ταυτόχρονα έδωσε και μία πρόγευση του τι θα ακουστεί στις δύο συναυλίες με το υλικό του Τούντα που θα ακολουθήσουν. Ηταν η μία και μοναδική εξαίρεση μη ολοκληρωμένου τραγουδιού του Τούντα που παίχθηκε, το «Δεν είσαι τόσο όμορφη ούτε και τόσο ωραία», στο οποίο ο ίδιος ο Δημήτρης Παπαδημητρίου όχι μόνον έχει ολοκληρώσει την μουσική αλλά και έχει γράψει τους στίχους συνεχίζοντας από τον έναν που άφησε ο δημιουργός του. Το ερμήνευσε η μόνιμη συνεργάτιδα του συνθέτη τα τελευταία χρόνια Βερόνικα Δαβάκη που απέδωσε άριστα αλλά και με πολύ κέφι το παιγνιώδες ύφος του.
Το δεύτερο μέρος της συναυλίας (αν και αρχικά επρόκειτο να είναι το πρώτο) ήταν το νέο έργο «Προσμονή» που παραγγέλθηκε από το Ελληνικό Σχέδιο στον Γρηγόρη Βσσίλα. Ο Γρηγόρης Βασίλας είναι επίσης διακεκριμένος σολίστ του μπουζουκιού με πλήθος εκλεκτών συνεργασιών αλλά και συνθέτης αρκετών καλών λαϊκών τραγουδιών. Για την ακρίβεια το «Προσμονή» είναι η «ενοποίηση» κάποιων από αυτά με την μορφή λαϊκής ορχηστρικής σουίτας. Το ενορχηστρωτικό σχήμα του ήταν πιο πολυμελές αλλά και αρκετά διαφορετικό με το βιολοντσέλο του σολίστ Τάσου Μισυρλή στη θέση του βιολιού, άλλον κιθαρίστα και, πάνω από όλα, δύο ακόμα μπουζούκια εκτός από το δικό του, παιγμένα μάλιστα από πρώην μαθητές του.
Το αποτέλεσμα ήταν όμορφο αλλά προσωπικά κάπου με κούρασε λίγο και ο λόγος, κατά τη γνώμη μου, είναι πολύ απλός. Αυτή η μορφή της σουίτας τραγουδιών απαιτεί είτε (όπως έχουν δείξει κάποια ανάλογα εγχειρήματα του Νίκου Κυπουργού με τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι) εξαιρετικά υψηλού επιπέδου πρωτογενές υλικό είτε έστω τραγούδια πολύ αναγνωρίσιμα.
Θα έλεγα λοιπόν ότι αν ο Γρηγόρης Βασίλας είχε πάρει λίγα από τα πιο «δυνατά» θέματα τραγουδιών του και τα είχε ενώσει σε ένα σφιχτοδεμένο οργανικό διαρκείας δέκα με δέκα πέντε λεπτών το αποτέλεσμα θα ήταν εξίσου καλό και άρτιο αλλά και πιο απολαυστικό ως ακρόαμα. Από την άλλη οφείλω να σημειώσω ότι το να γίνει κάτι τέτοιο με λαϊκά τραγούδια δεν έχει συμβεί πολλές φορές, είναι πρωτότυπο και ήδη ενδιαφέρον ως απόπειρα οπότε θα αναμένουμε το αν θα υπάρξει συνέχεια και ποια θα είναι αυτή.
Όπως επίσης θα περιμένουμε την συνέχεια του «project Παναγιώτης Τούντας» και συνολικά του φιλόδοξου πλάνου του Ελληνικού Σχεδίου, του να μην γίνει μια ακόμα «αναβίωση» του ρεμπέτικου όπως άλλες στο παρελθόν αλλά αντίθετα να του δοθεί μια νέα, «δεύτερη ζωή» ως μέρους ενός τοπίου της ελληνικής μουσικής του εικοστού πρώτου αιώνα το οποίο έχει μόλις αρχίσει να χαρτογραφείται με πολλές από τις περιοχές του να είναι ακόμα εντελώς απάτητες και ανεξερεύνητες.
Η πρώτη συναυλία του Ελληνικού Σχεδίου για τη σεζόν ’22 – ’23 ήταν και τα «αποκαλυπτήρια» του φιλόδοξου προγράμματος/πλάνου του για αυτήν, το να αξιοποιηθεί το ρεμπέτικο όχι ως επιρροή ή ακόμα και πηγή έμπνευσης αλλά σαν δομικό υλικό για το ελληνικό τραγούδι του σήμερα.
Μετά από δύο σεζόν που, όπως και οι υπόλοιποι πολιτιστικοί φορείς, λόγω της πανδημίας οι δραστηριότητες του είχαν περιοριστεί και σε μεγάλο βαθμό ήταν διαδικτυακές το Ελληνικό Σχέδιο επανέρχεται και αυτό με τη σειρά του στην κανονική, προ πανδημίας λειτουργία του. Για τους/τις μη γνωρίζονττες/ουσες το Ελληνικό Σχέδιο είναι ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός του οποίου ιδρυτής, καλλιτεχνικός διευθυντής και «ψυχή» είναι ο συνθέτης Δημήτρης Παπαδημητρίου και ως αντικείμενο του έχει την δημιουργία, εξέλιξη και ανάδειξη του καλού ελληνικού τραγουδιού.
Εξαρχής τα ετήσια προγράμματα του Ελληνικού Σχεδίου είχαν θεματικούς πυρήνες αλλά ο εφετινός είναι πιο συγκεκριμένος και ισχυρότερος από κάθε προηγούμενη φορά. Στο επίκεντρο για την σεζόν ’22 – ’23 είναι το ρεμπέτικο τραγούδι, όχι όμως σαν πολύτιμο κειμήλιο του παρελθόντος ή ακόμα και από την «ακαδημαϊκή» ή και την αμιγώς μουσικολογική οπτική γωνία αλλά σαν ένας από τους σημαντικότερους πυλώνες της ελληνικής μουσικής στην ολότητα και σε όλο το εύρος της ο οποίος μπορεί και πρέπει να χρησιμοποιηθεί για την οικοδόμηση του μέλλοντος της.
Είναι μια ομολογουμένως τολμηρή και φιλόδοξη ιδέα, κάτι όμως που χαρακτηρίζει συνολικά την αντίληψη και προσέγγιση στην μουσική του ιδρυτή του, ας θυμηθούμε μόνο την μεταφορά του κλασικού μυθιστορήματος του Χέρμαν Μέλβιλ «Moby Dick» σε musical που υπέγραψε συνθετικά και στιχουργικά και μετά από μια πολύ επιτυχημένη σειρά παραστάσεων στο «Christmas Theater» στην αρχή της χρονιάς κυκλοφόρησε σε μια συλλεκτική δισκογραφική έκδοση από το Ογδοο. Το εφετινό πρόγραμμα του Ελληνικού Σχεδίου λοιπόν «επιχειρεί να επανεκκινήσει την ιστορία του λαϊκού τραγουδιού. Δηλαδή, να ξαναπάρει τον δρόμο από το ίδιο σημείο που το πήρε η γενιά του Χατζιδάκι, προς άλλες όμως πιθανόν κατευθύνσεις, αναζητώντας τις παλαιές πηγές δύναμης και αλήθειας στο σήμερα».
Στο πλαίσιο αυτό ήρθε να ταιριάξει αρμονικά η ανακάλυψη περίπου τριάντα, περισσότερο ή λιγότερο ολοκληρωμένων, τραγουδιών του Παναγιώτη Τούντα. Ο Παναγιώτης Τούντας (1886 – 1942) γεννήθηκε στη Σμύρνη και ασχολήθηκε από πολύ μικρός με την μουσική με βασικό όργανο του το μαντολίνο και λαβαίνοντας την ανάλογη παιδεία και όχι αυτοδίδακτος όπως συνηθιζόταν τότε. Μετά την μικρασιατική καταστροφή ήρθε και αυτός, όπως τόσοι άλλοι, στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Η θεωρητική μουσική παιδεία του τον βοήθησε στο να γίνει ένας από τους πρώτους δισκογραφικούς παράγοντες στη χώρα μας αναλαμβάνοντας αρχικά την διεύθυνση της Odeon και μετά της Columbia όπου, εκτός από μαέστρος και ενορχηστρωτής, ήταν επίσης και διευθυντής ρεπερτορίου. Ως δημιουργός έγραψε σε δικούς του στίχους πάρα πολλά ρεμπέτικα και λαϊκά τραγούδια που γνώρισαν μεγάλη επιτυχία και παρέμειναν σαν κλασικά.
Τα άγνωστα μέχρι πριν λίγο ακόμα καιρό τραγούδια του προέρχονται από όλες τις συνθετικές περιόδους του και, όπως προανέφερα, χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, ολοκληρωμένα τόσο ως προς την μουσική όσο και τον στίχο τους και άλλα στα οποία είτε η μουσική υπάρχει μόνον ως σχεδίασμα είτε οι στίχοι είναι ανολοκλήρωτοι ή δεν υπάρχουν καν είτε συμβαίνουν και τα δύο.
Το πολύτιμο αυτό αρχειακό υλικό ήρθε σε γνώση και τέθηκε στη διάθεση του Ελληνικού Σχεδίου και ο Δημήτρης Παπαδημητρίου αποφάσισε να αξιοποιηθεί δημιουργικά. Αυτό θα συμβεί σε τρεις συνολικά συναυλίες ενώ η συμπλήρωση ή και προσθήκη των στίχων σε όσα δεν υπάρχουν ανατέθηκε στους καταξιωμένους ποιητές/στιχουργούς Μιχάλη Γκανά, Διονύση Καψάλη, Γιώργο Κοροπούλη και Κώστα Φασουλά.
Η πρώτη από αυτές τις συναυλίες με τίτλο «Ο θησαυρός του Παναγιώτη Τούντα και το νέο στο ρεμπέτικο» πραγματοποιήθηκε στο «Μικρό Παλλάς» και περιεχόμενο της ήταν τα άγνωστα ολοκληρωμένα τραγούδια του Παναγιώτη Τούντα. Η ενορχήστρωση τους ανατέθηκε στον όχι απλά δεξιοτέχνη αλλά σολίστ του μπουζουκιού Μανώλη Πάππο, έναν πολύ βαθύ γνώστη της λαϊκής αλλά και της παραδοσιακής μουσικής μας ο οποίος παίζει επίσης ούτι και κιθάρα αλλά είναι φυσικά ως εκτελεστής του μπουζουκιού που έχει αναγνωριστεί δικαίως ως κορυφαίος με πάρα πολλές εκλεκτές συναυλιακές και δισκογραφικές συνεργασίες με ονόματα από ένα πολύ μεγάλο εύρος της ελληνικής μουσικής.
Ο Μανώλης Πάππος προσέγγισε αυτά τα τραγούδια με σεβασμό αλλά και δίχως φόβο ακολουθώντας, όπως ήταν μάλλον αναμενόμενο, την σμυρνέικη ενορχηστρωτική σχολή με ένα λιτό σχήμα στο οποίο τον πρώτο λόγο είχαν το βιολί του δεξιοτέχνη Γιάννη Ζευγώλη και βέβαια το μπουζούκι του και συμπληρωνόταν από πιάνο, κιθάρα και κοντραμπάσο. Τις ερμηνείες ανέλαβαν δύο νέες, «φρέσκιες» και πολύ ενδιαφέρουσες λαϊκές φωνές, αμφότερες με το δικό τους ηχόχρωμα και προσωπικότητα, η Αυγερινή Γάτση και ο Παναγιώτης Παναγάκης. Συμμετείχαν επίσης και εκτελεστικά, η πρώτη με το ακορντεόν της και ο δεύτερος με το ούτι του, κυρίως στα τραγούδια που αντίστοιχα δεν ερμήνευαν.
Υπήρξε όμως και μια μικρή έκπληξη η οποία ταυτόχρονα έδωσε και μία πρόγευση του τι θα ακουστεί στις δύο συναυλίες με το υλικό του Τούντα που θα ακολουθήσουν. Ηταν η μία και μοναδική εξαίρεση μη ολοκληρωμένου τραγουδιού του Τούντα που παίχθηκε, το «Δεν είσαι τόσο όμορφη ούτε και τόσο ωραία», στο οποίο ο ίδιος ο Δημήτρης Παπαδημητρίου όχι μόνον έχει ολοκληρώσει την μουσική αλλά και έχει γράψει τους στίχους συνεχίζοντας από τον έναν που άφησε ο δημιουργός του. Το ερμήνευσε η μόνιμη συνεργάτιδα του συνθέτη τα τελευταία χρόνια Βερόνικα Δαβάκη που απέδωσε άριστα αλλά και με πολύ κέφι το παιγνιώδες ύφος του.
Το δεύτερο μέρος της συναυλίας (αν και αρχικά επρόκειτο να είναι το πρώτο) ήταν το νέο έργο «Προσμονή» που παραγγέλθηκε από το Ελληνικό Σχέδιο στον Γρηγόρη Βσσίλα. Ο Γρηγόρης Βασίλας είναι επίσης διακεκριμένος σολίστ του μπουζουκιού με πλήθος εκλεκτών συνεργασιών αλλά και συνθέτης αρκετών καλών λαϊκών τραγουδιών. Για την ακρίβεια το «Προσμονή» είναι η «ενοποίηση» κάποιων από αυτά με την μορφή λαϊκής ορχηστρικής σουίτας. Το ενορχηστρωτικό σχήμα του ήταν πιο πολυμελές αλλά και αρκετά διαφορετικό με το βιολοντσέλο του σολίστ Τάσου Μισυρλή στη θέση του βιολιού, άλλον κιθαρίστα και, πάνω από όλα, δύο ακόμα μπουζούκια εκτός από το δικό του, παιγμένα μάλιστα από πρώην μαθητές του.
Το αποτέλεσμα ήταν όμορφο αλλά προσωπικά κάπου με κούρασε λίγο και ο λόγος, κατά τη γνώμη μου, είναι πολύ απλός. Αυτή η μορφή της σουίτας τραγουδιών απαιτεί είτε (όπως έχουν δείξει κάποια ανάλογα εγχειρήματα του Νίκου Κυπουργού με τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι) εξαιρετικά υψηλού επιπέδου πρωτογενές υλικό είτε έστω τραγούδια πολύ αναγνωρίσιμα.
Θα έλεγα λοιπόν ότι αν ο Γρηγόρης Βασίλας είχε πάρει λίγα από τα πιο «δυνατά» θέματα τραγουδιών του και τα είχε ενώσει σε ένα σφιχτοδεμένο οργανικό διαρκείας δέκα με δέκα πέντε λεπτών το αποτέλεσμα θα ήταν εξίσου καλό και άρτιο αλλά και πιο απολαυστικό ως ακρόαμα. Από την άλλη οφείλω να σημειώσω ότι το να γίνει κάτι τέτοιο με λαϊκά τραγούδια δεν έχει συμβεί πολλές φορές, είναι πρωτότυπο και ήδη ενδιαφέρον ως απόπειρα οπότε θα αναμένουμε το αν θα υπάρξει συνέχεια και ποια θα είναι αυτή.
Όπως επίσης θα περιμένουμε την συνέχεια του «project Παναγιώτης Τούντας» και συνολικά του φιλόδοξου πλάνου του Ελληνικού Σχεδίου, του να μην γίνει μια ακόμα «αναβίωση» του ρεμπέτικου όπως άλλες στο παρελθόν αλλά αντίθετα να του δοθεί μια νέα, «δεύτερη ζωή» ως μέρους ενός τοπίου της ελληνικής μουσικής του εικοστού πρώτου αιώνα το οποίο έχει μόλις αρχίσει να χαρτογραφείται με πολλές από τις περιοχές του να είναι ακόμα εντελώς απάτητες και ανεξερεύνητες.
