«Τη βραδιά που κάηκε η Σμύρνη…»
Μετά τις συνεργασίες της με τους συνθέτες του «έντεχνου» τραγουδιού, που ξεκίνησαν το 1973 με τον Αργύρη Κουνάδη και τον Βαγγέλη Γκούφα και συνεχίστηκαν με τον Διονύση Σαββόπουλο, τον Βασίλη Δημητρίου, τον Μάνο Ελευθερίου και τον Σταύρο Ξαρχάκο (με τραγούδια σε στίχους Κώστα Κινδύνη και Βαγγέλη Γκούφα που, δυστυχώς, δεν κυκλοφόρησαν ποτέ), το 1979 η Σωτηρία Μπέλλου συνεργάστηκε με τον Ηλία Ανδριόπουλο και τον Μιχάλη Μπουρμπούλη. Η αρχή έγινε με τη συμμετοχή της στη συναυλία του συνθέτη στο Παναθηναϊκό Στάδιο, ενώ ένα χρόνο μετά κυκλοφόρησαν τα «Λαϊκά προάστια» σε στίχους του Μιχάλη Μπουρμπούλη, παρά την αντίθεση, αρχικά, του «ισχυρού» άντρα της Lyra Αλέξανδρου Πατσιφά, ο οποίος δεν ήθελε την Μπέλλου για ερμηνεύτρια ολόκληρου του δίσκου.
Ενώ η αρχική αποδοχή του δίσκου από το κοινό ήταν «χλιαρή», ένα δημοσίευμα του Κώστα Ρεσβάνη στα «Νέα», έδωσε το έναυσμα στον κόσμο να αγοράσει τον δίσκο, οι πωλήσεις να εκτοξευθούν στις 200.000 και σήμερα τα «Λαϊκά προάστια» να θεωρούνται ένας από τους κλασικούς δίσκους της ελληνικής δισκογραφίας. Αν δεν κάνω λάθος, στα «Προάστια» καταγράφηκε για πρώτη φορά η φωνή της Μπέλλου με τη συνοδεία χορωδίας.
Η ενορχήστρωση και η διεύθυνση της ορχήστρας έγιναν από τον συνθέτη. Έπαιξαν οι μουσικοί: Κώστας Παπαδόπουλος (μπουζούκι), Βαγγέλης Φάμπας (κλασική κιθάρα), Γεράσιμος Πυλαρινός (κλασική κιθάρα), Ανδρέας Ροδουσάκης (κοντραμπάσο), Παναγιώτης Πάσπας (φυσαρμόνικα), Γιώργος Λαβράνος (κρουστά) και Γιάννης Ζερβίδης (πιάνο). Συμμετείχε γυναικεία χορωδία με τη διεύθυνση της Λιλής Χριστοδούλου. Την ηχογράφηση επιμελήθηκε ο Γιάννης Σκιαδάς στο studio «Action» και το εικαστικό εξωφύλλου η Χαρίκλεια Μυταρά.
To «Μην κλαις» (ή «Τα σπίτια είναι χαμηλά»), βρήκε αμέσως θέση σε πολλά ζωντανά προγράμματα, από τις πιο μικρές ταβέρνες και μπουάτ ως τις μεγάλες πίστες των νυχτερινών κέντρων, ενώ γνώρισε αρκετές επανεκτελέσεις στη δισκογραφία. Κάποια από τα «Λαϊκά προάστια» κυκλοφόρησαν το 1980 σε οργανική μορφή στον δίσκο του Ανδριόπουλου «Τα λαϊκά μου», με σολίστα τον Κώστα Παπαδόπουλο, καθώς και, το 1982, στον δίσκο «Περιπλάνηση», με τη Χορωδία Γεωργίου Κακίτση. Και στις δυο περιπτώσεις διατηρήθηκαν οι ίδιες ορχήστρες πάνω στις οποίες τραγούδησε η Μπέλλου και προστέθηκαν το μπουζούκι και η χορωδία αντίστοιχα.
Το 1981 η Άλκηστις Πρωτοψάλτη ξανατραγούδησε το «Ο αγέρας στους δρόμους» για τις ανάγκες του δεύτερου προσωπικού της δίσκου, ενώ το 1996 τραγούδησε πέντε από τα «Προάστια» στη συναυλία της με έργα Ηλία Ανδριόπουλου στο Ηρώδειο, που στη συνέχεια κυκλοφόρησε σε cd. Επίσης, όσον αφορά τις επανεκτελέσεις, τo 1983 o Bασίλης Πάτσιος τραγούδησε το «Κάποιο βράδυ τ’ όνειρό μου» και το «Μην κλαις» στον δίσκο «Επιλογές».
Δυο μοναδικά ντοκουμέντα περιλαμβάνει το cd που συνοδεύει το βιβλίο του Ηλία Ανδριόπουλου «Αντι-ηχήσεις», που εκδόθηκε το 2007. Πρόκειται για δυο ηχογραφήσεις του 1982 με τις μελωδίες από τα τραγούδια «Στις λασπωμένες γειτονιές» και «Λαϊκά προάστια», αλλά με διαφορετικούς στίχους του Μάνου Ελευθερίου, τη φωνή της Μπέλλου και τίτλους «Μέσα στα καπνομάγαζα» και «Είναι κάτι άνθρωποι».
Μνήμες Μιχάλη Μπουρμπούλη και Ηλία Ανδριόπουλου
Τριάντα χρόνια μετά την κυκλοφορία του δίσκου, τον Φλεβάρη του 2010, ζήτησα από τον Μιχάλη Μπουρμπούλη να θυμηθεί και να μου μιλήσει για την ιστορία του. Ο στιχουργός, ευγενής όπως πάντα, «ξεδίπλωσε» το «κουβάρι» των αναμνήσεών του από την εποχή:
Με την Σωτηρία Μπέλλου γνωρίστηκα από κοντά με τα «Λαϊκά Προάστια». Ο τότε υπεύθυνος της ΛΥΡΑ Αλέκος Πατσιφάς ήθελε τον δίσκο να τον τραγουδήσει η Βίκυ Μοσχολιού. Ο Ανδριόπουλος και εγώ επιμέναμε να πει τα τραγούδια η Σωτηρία. Ποιος είδε τον Πατσιφά και δεν τον φοβήθηκε. Αφού μας τα έψαλλε και των δύο, με το αιτιολογικό ότι, η Μπέλλου δεν ήταν κατάλληλη για ένα ρεπερτόριο αυτού του είδους, τελικά την κάλεσε και σαν να προβάριζε τις δυνατότητές της, την έβαλε και είπε ένα-δυο τραγούδια. Τελικά, αφού έφυγε η Σωτηρία, μας δικαίωσε. Δέχτηκε την πρότασή μας και προχωρήσαμε στην εγγραφή. Παρ ’όλα ταύτα ερχόταν συνεχώς στο στούντιο και παρακολουθούσε την εξέλιξη. Ένα μειδίαμα σχηματιζόταν στα χείλη του και γύριζε και μας κοίταζε ειρωνικά. Κάθε τόσο, παραλλαγμένα, μας έλεγε: «Καλά τα λέει, αλλά για να δούμε από πωλήσεις τι θα κάνει».
Η Μπέλλου αυταρχική και χολερική, μια μας κοίταζε, δυο μας επέπληττε. Δεν τολμούσαμε να σηκώσουμε έναν διορθωτικό λόγο, μια άποψη. Μια παραγωγική δικτατορία επικρατούσε. Ο Ηλίας και του λόγου μου, ευχαριστημένοι από την όλη
διαδρομή, κάναμε τους κουφούς. Ο δίσκος τελείωσε και βγήκε στην κυκλοφορία. Σιγήν ιχθύος στην αγορά. Στασιμότητα και αγωνιώδης υπομονή. Στους έξι πρώτους μήνες η κινητικότητα του δίσκου ομοίαζε με παράλυτο στην αναπηρική του πολυθρόνα.
Θυμάμαι, μια μέρα με κάλεσε ο Πατσιφάς, δούλευα εκεί δίπλα σε μια διαφημιστική εταιρία. Με το μπήκα στο γραφείο του με άρπαξε από την μούρη, με την οργή του εννοώ και άρχισε πάλι τον αναβαλλόμενο. Με μια πειθαρχημένη οργή του είπα να μην κάνει προφητείες… και σαν έξυπνος άνθρωπος και γνώστης που ήταν, ας περίμενε λίγο ακόμα.
Μου απάντησε: «Πόσο; Δηλαδή θα περιμένω μέχρι να πεθάνω; Να βράσω τις ιδέες σας». Για να μην αναφέρω τους τις κατακρίσεις του, σταματώ εδώ. Και ξαφνικά έρχεται το ανέλπιστο. Ένας δημοσιογράφος του ραδιοφώνου βάζει κάποια τραγούδια από τον δίσκο και τον επαινεί. ΑΥΤΟ ΗΤΑΝ! Από την άλλη μέρα ο δίσκος έτρεχε σε πωλήσεις. Μάλιστα έφτασε στο σημείο να θεωρείται μέσα στους δύο μεγαλύτερους δίσκους, σε σχέση με την κίνησή του στην αγορά, μέχρι και σήμερα. Ο Ανδριόπουλος αρχίζει τις συναυλίες σε μεγάλα στάδια και η παράπλευρη αυτή βοήθεια συμβάλλει στην εκτίναξη αυτού του βασανιστικού βινυλίου. Ο Πατσιφάς σιώπησε χωρίς ένα κολακευτικό σχόλιο ούτε προς την Σωτηρία, ούτε και προς εμάς. Τι να πει, οι συμπτώσεις κάνουν την έκπληξη. Ένας επιχειρηματίας όμως δεν βασίζεται σε αυτό, αυτό ήταν δουλειά του Χαϊνζεμπέρκερ, Γερμανού φιλοσόφου…
Τρία χρόνια μετά, στις 23 Οκτωβρίου 2012, ήταν η σειρά του Ηλία Ανδριόπουλου να μου μιλήσει για τη δημιουργία των «Λαϊκών προαστίων», στο πλαίσιο μιας μεγάλης συνέντευξης που μου παραχώρησε στο σπίτι του στην Αθήνα.
(Οφείλω να διευκρινίσω πως, όπως συμβαίνει πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις, ήταν απαραίτητες κάποιες ελάχιστες τροποποιήσεις και προσθαφαιρέσεις για την προσαρμογή του προφορικού λόγου - όπως ακούγεται στο video - σε γραπτό κείμενο).
-Την επόμενη χρονιά (1979), ένα καλλιτεχνικό γραφείο με πλησίασε και μου είπε να δώσω μια συναυλία στο γήπεδο του Παναθηναϊκού. Εγώ απόρησα και μου είπαν πως παρακολουθήσανε τις συναυλίες στο γήπεδο του Λυκαβηττού, είχε πάρα πολύ κόσμο, και ήταν σίγουροι πως θα γίνει το ίδιο και στον Παναθηναϊκό. Είχαν δίκιο. Γέμισε το γήπεδο του Παναθηναϊκού. Είχε πολύ μεγάλη επιτυχία, όπως το προέβλεπαν αυτοί. Εκεί γνώρισα την Μπέλλου, η οποία ήρθε και τραγούδησε τέσσερα λαϊκά τραγούδια. Την έφερε το γραφείο. Είχαν έρθει η Μοσχολιού, ο Καλογιάννης, η Πρωτοψάλτη, ο Δημητράτος. Ο Ζαμπέτας έπαιξε ένα μικρό έργο μου 3-4 λεπτών, «Εικόνες για μπουζούκι και ορχήστρα» το έλεγα. Μου είχε κάνει εντύπωση ότι όλοι οι συμμετέχοντες καλλιτέχνες αποθεώθηκαν, όταν όμως μπήκε μέσα η Μπέλλου, σηκώθηκε όλο το γήπεδο και φώναζε. Τα έχασα κι εγώ. Οι τραγουδιστές εν τω μεταξύ, έβγαιναν ένας, ένας, με τη σειρά του, όπως οι ποδοσφαιριστές…
- Την «Εθνική Ελλάδος» της εποχής είχατε τότε…
-Ναι, ναι, ήταν όλοι σπουδαίοι. Η Μοσχολιού τότε μεσουρανούσε…
-Σε αυτή τη συναυλία συμμετείχε και ο Βασίλης Τσιτσάνης;
-Ο Τσιτσάνης ήταν σε μιαν άλλη συναυλία στον Πανιώνιο, το 1981. Στο τέλος λοιπόν ευχαρίστησα την Μπέλλου και της λέω «κυρία Μπέλλου, τώρα που σας χαιρετώ, έχω κάτι τραγούδια, δεν ξέρω αν θα θέλατε να τα ακούσετε…» «Βεβαίως, μετά χαράς, δώσε μου το τηλέφωνό σου…» μου λέει. Της έδωσα το τηλέφωνο, την άλλη μέρα μου τηλεφώνησε, ήρθε στο σπίτι και από κει και πέρα, κάθε απόγευμα ερχόταν στο σπίτι. Έτσι φτιάξαμε τα «Λαϊκά προάστια». Ερχόταν και ο Κώστας ο Παπαδόπουλος και τα προβάραμε στο σπίτι μου στα Άνω Ηλύσια, με τον Πάνο τον Ιατρού και με τον Γιάννη Ζερβίδη, έναν πολύ καλό πιανίστα. Ερχόταν η Μπέλλου μ’ ένα μπουκάλι ούζο για να πίνει και να μαθαίνει τα τραγούδια…
-Μαγικά πράγματα….
-Τελείωνε το μπουκάλι με το ούζο και έστελνα εγώ έναν φίλο μου σ’ ένα μαγαζάκι κι έπαιρνε άλλο ένα μπουκάλι. Του έλεγε μάλιστα «μην παίρνεις ούζο, πάρε ένα μπουκάλι ουίσκυ»… «Μα θα σε κόψει…Μετά το ούζο ουίσκυ;» της έλεγα… Της άρεσαν λοιπόν τα τραγούδια της Μπέλλου… Μας κρατούσε μέχρι τη 1 τη νύχτα. Κι εκεί κατάλαβα ότι είχε ένα απωθημένο. Ήθελε να τραγουδήσει τέτοια τραγούδια. Και της έλεγα «μα έχεις τραγουδήσει τα αριστουργήματα, τα ρεμπέτικα» κλπ. «Άστα αυτά» μου έλεγε. Γι ’αυτό τα τραγούδησε με πολλή αγάπη τα τραγούδια και τα δικά μου και του Μούτση αργότερα και προηγουμένως το εξαιρετικό τραγούδι του Σαββόπουλου. Βέβαια, όταν μετά τη μεγάλη συναυλία στον Παναθηναϊκό πήγα στον Πατσιφά, που ήταν κι εκείνος παρών -μαζί με τον Πεπονή, που ήταν νομικός σύμβουλος της εταιρείας - και του είπα πως σκέφτηκα να τραγουδήσει η Μπέλλου τα καινούργια τραγούδια, πετάχτηκε από την καρέκλα, δεν ήθελε. Μου λέει «θα υποφέρεις Ανδριόπουλε, είναι δύσκολος χαρακτήρας η Μπέλλου. Βάλτην να τραγουδήσει ένα τραγούδι, όπως την έβαλε ο Σαββόπουλος, μην την βάζεις παραπάνω».
-Δεν την ήθελε σε αυτά τα τραγούδια, τα «έντεχνα». Τα ίδια περίπου μου έλεγε πριν από μερικά χρόνια και ο Βασίλης Δημητρίου.
-Δεν την ήθελε… Τελικά επέμενα εγώ, επέμενε και ο Μπουρμπούλης κι έτσι γράψαμε τα «Λαϊκά προάστια» και κυκλοφόρησαν το Σεπτέμβριο του 1980.
-Στην αρχή δεν είχαν επιτυχία. Μετά από κάποιο χρονικό διάστημα «πήραν μπρος»…
-Ναι… Δεν είχε καθόλου επιτυχία στην αρχή… Εν τω μεταξύ την Άνοιξη του ’81 είχαμε πάει στη Σουηδία με την Μπέλλου, την Πρωτοψάλτη και τον Δημητράτο. Εκεί, ένας Ελληνοσουηδός μάνατζερ, μου είπε πως θα μου έκανε μια συναυλία στο γήπεδο του Πανιωνίου. Και λέω «ευκαιρία να παρουσιάσουμε τα Λαϊκά Προάστια…» Εκεί λοιπόν για να διευρύνω το λαϊκό σχήμα της ορχήστρας, πήρα και ένα κουαρτέτο εγχόρδων, 1ο βιολί, 2ο βιολί, βιόλα, βιολοντσέλο και κοντραμπάσο. Κάναμε μια πολύ ωραία ορχήστρα που την είχε αναλάβει ο Τάσος Καρακατσάνης, αλλά η Μπέλλου σοκαρίστηκε και δεν μπόρεσε να τραγουδήσει τα τραγούδια. Στο 1ο μέρος είχαμε παίξει τα «Γράμματα στον Μακρυγιάννη» με την Πρωτοψάλτη. Εκεί είχε έρθει ο Τσιτσάνης για να με στηρίξει και έπαιξε ένα τραγούδι δικό μου, την «Πλατεία Βάθης» και τραγούδησε η Ελένη Γεράνη και τρία δικά του. Το κοινό βεβαίως τον αποθέωσε, το γήπεδο ήταν γεμάτο. Εκεί η Μπέλλου, έπαθε τρακ, κιτρίνισε και δεν μπόρεσε να τραγουδήσει. Έπαιζε τις εισαγωγές ο Κώστας Παπαδόπουλος- είχαμε τρία μπουζούκια, τον Χρήστο Κωνσταντίνου, τον Κώστα Παπαδόπουλο και τον γιο του τον Δημήτρη - αλλά η Μπέλλου είχε τρακαριστεί. Οπότε τα παίξαμε ορχηστρικά, γιατί δεν τα ήξεραν κι οι άλλοι τραγουδιστές. Κάτι τραγούδησα εγώ, που είχα γίνει ράκος, είχα ιδρώσει από την αγωνία μου. Ο κόσμος ευτυχώς από ευγένεια, δεν μας αποδοκίμασε, γιατί θα μπορούσε να μας αποδοκιμάσει κιόλας.
-Η Μπέλλου έφυγε από τη σκηνή;
-Δεν έφυγε, έμεινε. Είπε το «Μην κλαις», τσάτρα πάτρα κι ένα άλλο νομίζω, αλλά δεν μπόρεσε να πει τίποτα άλλο. Στο τέλος, όταν φεύγαμε από το γήπεδο, της λέω «τι έγινε βρε Σωτηρία, γιατί δεν μπόρεσες να τραγουδήσεις;» «Άσε βρε Ηλία, μου έφερες τα βιολιά και με μπερδεύανε και δεν μπόρεσα να μπω…» Τέλος πάντων, Σεπτέμβρη έγινε η συναυλία, φτάσαμε μέχρι τα Χριστούγεννα και δεν είχε πουληθεί ούτε ένας δίσκος. Ούτε ένας!
-Λίγο πριν είχε βγει κι ένας δίσκος με ένα εξώφυλλο «Παναθηναϊκός-Συναυλία 1η», που πήρε υλικό από έναν παλιότερο δίσκο…
-Εκεί δεν είχα καμιά συμμετοχή εγώ. Το έκανε μια μικρή εταιρεία. Ο Πατσιφάς μάλιστα τους πήγε στα δικαστήρια, γιατί χωρίς την άδειά μου, έκλεψαν κάποιο υλικό, έκαναν ένα δίσκο και έβαλαν για τίτλο τη συναυλία του Παναθηναϊκού. Έρχονται λοιπόν τα Χριστούγεννα και δεν είχε πουληθεί ούτε ένας δίσκος από τα «Λαϊκά Προάστια». Εγώ από ντροπή, ούτε έδινα κάποιο «σήμα» στον Πατσιφά, ούτε εκείνος προς εμένα. Πώς να τον αντικρύσω; Αφού μου έλεγε να μη βάλω την Μπέλλου, διότι θα είχα πρόβλημα, είχα πειστεί κι εγώ ότι έκανα λάθος. Όμως, όταν ήρθαν τα Χριστούγεννα, έγινε μια εκπληκτική παρουσίαση από τον Κώστα Ρεσβάνη στα «Νέα», τότε που τα «Νέα» είχανε πολύ μεγάλο «τιράζ» και επηρέασαν πάρα πολύ τα πράγματα… Εγώ το διάβαζα και το ξαναδιάβαζα για να δω αν είναι πραγματικό το κομμάτι ή με ειρωνεύεται… Γιατί αμφέβαλλα πάρα πολύ για το αν είχα κάνει κάτι καλό. «Ακούστε αυτό τον δίσκο που σας συστήνουμε. Αγοράστε αυτό τον δίσκο. Η Μπέλλου τραγουδάει με ανεπανάληπτο τρόπο και με την ερμηνεία της ραγίζουν και οι πέτρες». Έτσι τελείωνε το κομμάτι αυτό. Και σιγά, σιγά, αρχίζει ο δίσκος να κινείται.
-Δίκιο είχε. Όταν μπαίνει το «Τη βραδιά που κάηκε η Σμύρνη, έφυγες καράβι τσακισμένο…» Αυτό δεν είναι τραγούδι, αυτό είναι «γροθιά»!
-Ναι, ναι… Όπως το εξήγησα μετά, ο κόσμος που είχε δει τη συναυλία του Πανιωνίου ήταν πολύ φυσικό να απογοητευθεί, γιατί δεν άκουσε τα τραγούδια. Άκουσε ενάμιση τραγούδι και μετά άκουγε να παίζει η ορχήστρα. Και δεν τολμούσε κανείς να πάει να πάρει τον δίσκο. Όταν όμως άρχισε ο ένας με τον άλλον να τον αγοράζει, ο δίσκος «φούντωσε».
-Θυμάμαι πως είχε γίνει κι ένα αφιέρωμα στην ΕΡΤ τότε. Ο Παπαστεφάνου το είχε κάνει;
-Όχι δεν το είχε κάνει ο Παπαστεφάνου. Το είχε κάνει η Ελίνα η Τανιμανίδη. Τότε λοιπόν μου στέλνει μια επιστολή ο Πατσιφάς, και λέει «Αγαπητέ μου Ηλία, πρέπει να έρθεις γιατί σε θέλω για να συζητήσουμε». Πήγα εκεί, μου άνοιξε την πόρτα, με υποδέχθηκε και μου λέει «Όπως δείχνουν τα πράγματα, είχες δίκιο εσύ και άδικο εγώ. Για το καλό μας, είχες δίκιο εσύ».
-Μεγάλη υπόθεση να το λέει αυτό ο Πατσιφάς.
-Ο Πατσιφάς, ναι. Μου λέει λοιπόν «Σου ανακοινώνω πως δεν προλαβαίνουμε να τυπώνουμε το δίσκο». «Έμαθα κύριε Πατσιφά ότι πάει καλά» του είπα. «Όχι πάει καλά… Δεν προλαβαίνουμε να τυπώνουμε». Ένα, ενάμιση μήνα μετά δηλαδή, από τότε που ξεκίνησε να κινείται, έγινε έκρηξη. Το ευχάριστο, πέρα απ ’αυτό, είναι ότι, αυτοί οι δύο δίσκοι που είναι, κατά κάποιο τρόπο, το σήμα κατατεθέν του Ανδριόπουλου, τα «Γράμματα στον Μακρυγιάννη» δηλαδή και τα «Λαϊκά Προάστια», εξακολουθούν να είναι αγαπητοί και σήμερα. Δεν τους λύγισε ο χρόνος, δεν τους κάλυψε η σκόνη του χρόνου, και εξακολουθούν να συγκινούν και να βγαίνουν από τα χρόνια φορτωμένοι από την αγάπη και την απήχηση που έδειξε ο κόσμος. Κι αυτό έχει τη μεγάλη σημασία…
-Μερικά χρόνια αργότερα, σε κάποιο βιβλίο που κάνατε, στις «Αντι - ηχήσεις», υπήρχε μέσα κι ένα cd που είχε δυο κομμάτια με τη Μπέλλου από τα «Λαϊκά Προάστια» με άλλους στίχους του Μάνου Ελευθερίου. Είχε ξεκινήσει να μελοποιεί και ο Ελευθερίου τα τραγούδια;
-Ναι, ναι. Ο Μάνος Ελευθερίου είχε μελοποιήσει αυτά τα κομμάτια και πρέπει να ήταν κι άλλα δύο, που δεν τα βρήκα. Το studio Action, που τα ηχογραφήσαμε τότε, έχει κλείσει. Κάτι συνέβη τότε και δεν μπήκαν οι στίχοι του Ελευθερίου. Τους κάλυψε όμως ο Μπουρμπούλης. Τα βρήκα όμως αυτά τα πράγματα κι επειδή μου άρεσαν πολύ οι στίχοι του Ελευθερίου, τα έβγαλα στις «Αντι-ηχήσεις». Το «Μέσα στα καπνομάγαζα» και «Είναι κάτι άνθρωποι μες στις συνοικίες». Είναι άλλα δύο τα οποία δεν τα βρήκα. Βλέπω ότι αυτά τα τραγούδια των «Λαϊκών Προαστίων» πλησιάζονται κι από νεότερους, στο θεατρικό έργο που παρουσιάζει τη ζωή της Μπέλλου, με την Ντίνα Κώνστα, που διανθίζεται από τραγούδια και δικά μου και άλλων συνθετών και χαλάει ο κόσμος.
-Και η ίδια η Μπέλλου σε μια ραδιοφωνική συνέντευξή που της κάνατε τότε στο Δεύτερο Πρόγραμμα και ξαναακούσαμε πρόσφατα από την εκπομπή του Σιδερή Πρίντεζη, είχε πει πως είναι τα καλύτερα τραγούδια που έχει πει κλπ. Είναι τρομερό ντοκουμέντο αυτό.
-Ναι, ναι! Έτσι είπε… Μετά γίναμε φίλοι με την Μπέλλου, μέχρι το τέλος της. Δώσαμε δεκάδες συναυλίες ανά την Ελλάδα, πήγαμε στη Σουηδία. Σε μαγαζί βέβαια δεν πήγαμε ποτέ. Στην τελευταία συναυλία που τραγούδησε η Μπέλλου στο «Παλλάς» το 1994, την διηύθυνα εγώ και την παρακάλεσα και τραγούδησε το «Ένας αλήτης πέθανε» και δυο ακόμα δικά της τραγούδια. Μετά άρχισαν τα προβλήματα υγείας της και δεν ξανατραγούδησε. Όμως χαίρομαι, γιατί όταν είσαι νέος, περισσότερο η παρόρμηση σε οδηγεί, το ένστικτο και η διαίσθηση να επιλέγεις κάποια πράγματα, γιατί ο στοχασμός έρχεται με τα χρόνια και η βαθιά λογική. Καμιά φορά μπορεί να τα χαλάει κι ο πολύς στοχασμός αυτά τα πράγματα, γιατί τους στερεί τη δροσιά της παρόρμησης και του αυθόρμητου, γιατί χρειάζεται κι αυτό στην τέχνη. Χρειάζεται να στολίζεται και με αυτά τα πράγματα η τέχνη, βεβαίως χωρίς να εγκαταλείπονται άλλες παράμετροι της μουσικής για να οργανώνεται σωστά το υλικό. Χαίρομαι γιατί με τα χρόνια η Μπέλλου έγινε ένας μύθος για το ελληνικό τραγούδι. Είναι μια κλασική τραγουδίστρια. Όπως είναι οι μεγάλες τραγουδίστριες στην όπερα, η Μπέλλου είναι στο λαϊκό τραγούδι. Και όπως είναι στην Ελλάδα το λαϊκό τραγούδι, συνυφασμένο με παραδόσεις και χίλια δυο πράγματα και με ένα πολύ μακρινό παρελθόν που μας πηγαίνει μέχρι την αρχαιότητα, αποκτά πολύ μεγαλύτερη σημασία, απ ’ότι αποκτά στην Αγγλία ή στη Γαλλία το λαϊκό τραγούδι.
-Με τη Βίκυ Μοσχολιού που πρωτοτραγούδησε στην πρώτη συναυλία, δεν έτυχε να κάνετε κάτι. Παρόλο που ήταν τότε στην ακμή της.
-Όχι, όχι…. Και τα αγαπούσε πάρα πολύ τα τραγούδια. Ο Πατσιφάς, όταν μου απέρριπτε την Μπέλλου, για τους λόγους που είπα προηγουμένως, μου έβαζε στη θέση της τη Μοσχολιού. Εγώ δεν θα έλεγα ότι ήμουν αρνητικός, αλλά είχα δώσει το λόγο μου στη Μπέλλου. Αυτή η σκληράδα της φωνής της Μπέλλου και αυτή η δραματικότητα της έρχεται σε μια αντίθεση με τις μελωδίες τις δικές μου, οι οποίες είναι γραμμένες με μια ευαισθησία και με ένα λυρισμό. Βάζοντας κι ένα κοινωνικό στίχο στη φωνή της, αυτή η «κόντρα», αυτή η αντίθεση, δημιουργεί ένα εξαιρετικό ενδιαφέρον. Αρκεί οι μελωδίες να ‘χουνε μια πρωτοτυπία και να είναι αυθεντικές, γνήσιες, να μην είναι μελωδίες τετριμμένες. Αυτό νομίζω αντελήφθη ο κόσμος και τοποθέτησε τα «Λαϊκά προάστια», με τον τρόπο που τα τοποθέτησε, μέσα στην ψυχή του. Η Μοσχολιού υπήρξε πολύ σπουδαία τραγουδίστρια. Κι αυτή τα τραγουδούσε πάρα πολύ καλά τα τραγούδια αυτά. Αλλά νομίζω δεν θα τους έδινε αυτή τη διάσταση, δεν θα τα πήγαινε εκεί που τα πήγε η Μπέλλου. Γιατί η Μπέλλου τους έδωσε ένα σπαραχτικό τόνο, που τον φτάνει μέχρι τα έγκατα της νεοελληνικής ψυχής. Έτσι πιστεύω κι έτσι ερμηνεύω την επιτυχία και τη διαχρονικότητα των «Λαϊκών προαστίων».
-Βλέπω εκεί που έχετε δυο δίσκους. «Τα λαϊκά μου» με τον Κώστα Παπαδόπουλο που παίζει μπουζούκι και τον άλλο με τη χορωδία («Περιπλάνηση»). Και σκέπτομαι τώρα, πως ο Πατσιφάς που ήταν αντίθετος με τη Μπέλλου, μετά προχώρησε στην επανέκδοση τους με ορχήστρα, χορωδία κλπ. Δεν ξέρω αν είναι πρωτοβουλία δική σας ή της εταιρείας. Οι «βάσεις» με τις ορχήστρες είναι ίδιες…
-Αυτά έγιναν μετά την πολύ μεγάλη επιτυχία των «Λαϊκών προαστίων». Έβλεπα πρόσφατα κάποια χαρτιά από την Α.Ε.Π.Ι. που λένε πως έχουν περάσει το 1.000.000 δίσκους και cd, μέχρι το 2004. Μετά άρχισαν να μπαίνουν στις εφημερίδες, τα περιοδικά κι έτσι κόπηκε αυτό. Και τα «Γράμματα στον Μακρυγιάννη» ήταν με 250.000 περίπου δίσκους πιο πίσω. Μου είχαν στείλει ένα χαρτί από την Α.Ε.Π.Ι. πριν από ενάμιση, δυο χρόνια, το οποίο ήταν το ίδιο με της Lyra. Ο Πατσιφάς βέβαια δεν διατυμπάνιζε τις πωλήσεις, ούτε έδινε χρυσούς δίσκους. Και καλά έκανε…
Στο video μπορείτε να ακούσετε το ηχητικό απόσπασμα της συνέντευξης του Ηλία Ανδριόπουλου και τα τραγούδια «Τα ρεμπέτικά μας μες στη στράτα» και «Λαϊκά προάστια».
Μετά τις συνεργασίες της με τους συνθέτες του «έντεχνου» τραγουδιού, που ξεκίνησαν το 1973 με τον Αργύρη Κουνάδη και τον Βαγγέλη Γκούφα και συνεχίστηκαν με τον Διονύση Σαββόπουλο, τον Βασίλη Δημητρίου, τον Μάνο Ελευθερίου και τον Σταύρο Ξαρχάκο (με τραγούδια σε στίχους Κώστα Κινδύνη και Βαγγέλη Γκούφα που, δυστυχώς, δεν κυκλοφόρησαν ποτέ), το 1979 η Σωτηρία Μπέλλου συνεργάστηκε με τον Ηλία Ανδριόπουλο και τον Μιχάλη Μπουρμπούλη. Η αρχή έγινε με τη συμμετοχή της στη συναυλία του συνθέτη στο Παναθηναϊκό Στάδιο, ενώ ένα χρόνο μετά κυκλοφόρησαν τα «Λαϊκά προάστια» σε στίχους του Μιχάλη Μπουρμπούλη, παρά την αντίθεση, αρχικά, του «ισχυρού» άντρα της Lyra Αλέξανδρου Πατσιφά, ο οποίος δεν ήθελε την Μπέλλου για ερμηνεύτρια ολόκληρου του δίσκου.
Ενώ η αρχική αποδοχή του δίσκου από το κοινό ήταν «χλιαρή», ένα δημοσίευμα του Κώστα Ρεσβάνη στα «Νέα», έδωσε το έναυσμα στον κόσμο να αγοράσει τον δίσκο, οι πωλήσεις να εκτοξευθούν στις 200.000 και σήμερα τα «Λαϊκά προάστια» να θεωρούνται ένας από τους κλασικούς δίσκους της ελληνικής δισκογραφίας. Αν δεν κάνω λάθος, στα «Προάστια» καταγράφηκε για πρώτη φορά η φωνή της Μπέλλου με τη συνοδεία χορωδίας.
Η ενορχήστρωση και η διεύθυνση της ορχήστρας έγιναν από τον συνθέτη. Έπαιξαν οι μουσικοί: Κώστας Παπαδόπουλος (μπουζούκι), Βαγγέλης Φάμπας (κλασική κιθάρα), Γεράσιμος Πυλαρινός (κλασική κιθάρα), Ανδρέας Ροδουσάκης (κοντραμπάσο), Παναγιώτης Πάσπας (φυσαρμόνικα), Γιώργος Λαβράνος (κρουστά) και Γιάννης Ζερβίδης (πιάνο). Συμμετείχε γυναικεία χορωδία με τη διεύθυνση της Λιλής Χριστοδούλου. Την ηχογράφηση επιμελήθηκε ο Γιάννης Σκιαδάς στο studio «Action» και το εικαστικό εξωφύλλου η Χαρίκλεια Μυταρά.
To «Μην κλαις» (ή «Τα σπίτια είναι χαμηλά»), βρήκε αμέσως θέση σε πολλά ζωντανά προγράμματα, από τις πιο μικρές ταβέρνες και μπουάτ ως τις μεγάλες πίστες των νυχτερινών κέντρων, ενώ γνώρισε αρκετές επανεκτελέσεις στη δισκογραφία. Κάποια από τα «Λαϊκά προάστια» κυκλοφόρησαν το 1980 σε οργανική μορφή στον δίσκο του Ανδριόπουλου «Τα λαϊκά μου», με σολίστα τον Κώστα Παπαδόπουλο, καθώς και, το 1982, στον δίσκο «Περιπλάνηση», με τη Χορωδία Γεωργίου Κακίτση. Και στις δυο περιπτώσεις διατηρήθηκαν οι ίδιες ορχήστρες πάνω στις οποίες τραγούδησε η Μπέλλου και προστέθηκαν το μπουζούκι και η χορωδία αντίστοιχα.
Το 1981 η Άλκηστις Πρωτοψάλτη ξανατραγούδησε το «Ο αγέρας στους δρόμους» για τις ανάγκες του δεύτερου προσωπικού της δίσκου, ενώ το 1996 τραγούδησε πέντε από τα «Προάστια» στη συναυλία της με έργα Ηλία Ανδριόπουλου στο Ηρώδειο, που στη συνέχεια κυκλοφόρησε σε cd. Επίσης, όσον αφορά τις επανεκτελέσεις, τo 1983 o Bασίλης Πάτσιος τραγούδησε το «Κάποιο βράδυ τ’ όνειρό μου» και το «Μην κλαις» στον δίσκο «Επιλογές».
Δυο μοναδικά ντοκουμέντα περιλαμβάνει το cd που συνοδεύει το βιβλίο του Ηλία Ανδριόπουλου «Αντι-ηχήσεις», που εκδόθηκε το 2007. Πρόκειται για δυο ηχογραφήσεις του 1982 με τις μελωδίες από τα τραγούδια «Στις λασπωμένες γειτονιές» και «Λαϊκά προάστια», αλλά με διαφορετικούς στίχους του Μάνου Ελευθερίου, τη φωνή της Μπέλλου και τίτλους «Μέσα στα καπνομάγαζα» και «Είναι κάτι άνθρωποι».
Μνήμες Μιχάλη Μπουρμπούλη και Ηλία Ανδριόπουλου
Τριάντα χρόνια μετά την κυκλοφορία του δίσκου, τον Φλεβάρη του 2010, ζήτησα από τον Μιχάλη Μπουρμπούλη να θυμηθεί και να μου μιλήσει για την ιστορία του. Ο στιχουργός, ευγενής όπως πάντα, «ξεδίπλωσε» το «κουβάρι» των αναμνήσεών του από την εποχή:
Με την Σωτηρία Μπέλλου γνωρίστηκα από κοντά με τα «Λαϊκά Προάστια». Ο τότε υπεύθυνος της ΛΥΡΑ Αλέκος Πατσιφάς ήθελε τον δίσκο να τον τραγουδήσει η Βίκυ Μοσχολιού. Ο Ανδριόπουλος και εγώ επιμέναμε να πει τα τραγούδια η Σωτηρία. Ποιος είδε τον Πατσιφά και δεν τον φοβήθηκε. Αφού μας τα έψαλλε και των δύο, με το αιτιολογικό ότι, η Μπέλλου δεν ήταν κατάλληλη για ένα ρεπερτόριο αυτού του είδους, τελικά την κάλεσε και σαν να προβάριζε τις δυνατότητές της, την έβαλε και είπε ένα-δυο τραγούδια. Τελικά, αφού έφυγε η Σωτηρία, μας δικαίωσε. Δέχτηκε την πρότασή μας και προχωρήσαμε στην εγγραφή. Παρ ’όλα ταύτα ερχόταν συνεχώς στο στούντιο και παρακολουθούσε την εξέλιξη. Ένα μειδίαμα σχηματιζόταν στα χείλη του και γύριζε και μας κοίταζε ειρωνικά. Κάθε τόσο, παραλλαγμένα, μας έλεγε: «Καλά τα λέει, αλλά για να δούμε από πωλήσεις τι θα κάνει».
Η Μπέλλου αυταρχική και χολερική, μια μας κοίταζε, δυο μας επέπληττε. Δεν τολμούσαμε να σηκώσουμε έναν διορθωτικό λόγο, μια άποψη. Μια παραγωγική δικτατορία επικρατούσε. Ο Ηλίας και του λόγου μου, ευχαριστημένοι από την όλη
διαδρομή, κάναμε τους κουφούς. Ο δίσκος τελείωσε και βγήκε στην κυκλοφορία. Σιγήν ιχθύος στην αγορά. Στασιμότητα και αγωνιώδης υπομονή. Στους έξι πρώτους μήνες η κινητικότητα του δίσκου ομοίαζε με παράλυτο στην αναπηρική του πολυθρόνα.
Θυμάμαι, μια μέρα με κάλεσε ο Πατσιφάς, δούλευα εκεί δίπλα σε μια διαφημιστική εταιρία. Με το μπήκα στο γραφείο του με άρπαξε από την μούρη, με την οργή του εννοώ και άρχισε πάλι τον αναβαλλόμενο. Με μια πειθαρχημένη οργή του είπα να μην κάνει προφητείες… και σαν έξυπνος άνθρωπος και γνώστης που ήταν, ας περίμενε λίγο ακόμα.
Μου απάντησε: «Πόσο; Δηλαδή θα περιμένω μέχρι να πεθάνω; Να βράσω τις ιδέες σας». Για να μην αναφέρω τους τις κατακρίσεις του, σταματώ εδώ. Και ξαφνικά έρχεται το ανέλπιστο. Ένας δημοσιογράφος του ραδιοφώνου βάζει κάποια τραγούδια από τον δίσκο και τον επαινεί. ΑΥΤΟ ΗΤΑΝ! Από την άλλη μέρα ο δίσκος έτρεχε σε πωλήσεις. Μάλιστα έφτασε στο σημείο να θεωρείται μέσα στους δύο μεγαλύτερους δίσκους, σε σχέση με την κίνησή του στην αγορά, μέχρι και σήμερα. Ο Ανδριόπουλος αρχίζει τις συναυλίες σε μεγάλα στάδια και η παράπλευρη αυτή βοήθεια συμβάλλει στην εκτίναξη αυτού του βασανιστικού βινυλίου. Ο Πατσιφάς σιώπησε χωρίς ένα κολακευτικό σχόλιο ούτε προς την Σωτηρία, ούτε και προς εμάς. Τι να πει, οι συμπτώσεις κάνουν την έκπληξη. Ένας επιχειρηματίας όμως δεν βασίζεται σε αυτό, αυτό ήταν δουλειά του Χαϊνζεμπέρκερ, Γερμανού φιλοσόφου…
Τρία χρόνια μετά, στις 23 Οκτωβρίου 2012, ήταν η σειρά του Ηλία Ανδριόπουλου να μου μιλήσει για τη δημιουργία των «Λαϊκών προαστίων», στο πλαίσιο μιας μεγάλης συνέντευξης που μου παραχώρησε στο σπίτι του στην Αθήνα.
(Οφείλω να διευκρινίσω πως, όπως συμβαίνει πάντα σε τέτοιες περιπτώσεις, ήταν απαραίτητες κάποιες ελάχιστες τροποποιήσεις και προσθαφαιρέσεις για την προσαρμογή του προφορικού λόγου - όπως ακούγεται στο video - σε γραπτό κείμενο).
-Την επόμενη χρονιά (1979), ένα καλλιτεχνικό γραφείο με πλησίασε και μου είπε να δώσω μια συναυλία στο γήπεδο του Παναθηναϊκού. Εγώ απόρησα και μου είπαν πως παρακολουθήσανε τις συναυλίες στο γήπεδο του Λυκαβηττού, είχε πάρα πολύ κόσμο, και ήταν σίγουροι πως θα γίνει το ίδιο και στον Παναθηναϊκό. Είχαν δίκιο. Γέμισε το γήπεδο του Παναθηναϊκού. Είχε πολύ μεγάλη επιτυχία, όπως το προέβλεπαν αυτοί. Εκεί γνώρισα την Μπέλλου, η οποία ήρθε και τραγούδησε τέσσερα λαϊκά τραγούδια. Την έφερε το γραφείο. Είχαν έρθει η Μοσχολιού, ο Καλογιάννης, η Πρωτοψάλτη, ο Δημητράτος. Ο Ζαμπέτας έπαιξε ένα μικρό έργο μου 3-4 λεπτών, «Εικόνες για μπουζούκι και ορχήστρα» το έλεγα. Μου είχε κάνει εντύπωση ότι όλοι οι συμμετέχοντες καλλιτέχνες αποθεώθηκαν, όταν όμως μπήκε μέσα η Μπέλλου, σηκώθηκε όλο το γήπεδο και φώναζε. Τα έχασα κι εγώ. Οι τραγουδιστές εν τω μεταξύ, έβγαιναν ένας, ένας, με τη σειρά του, όπως οι ποδοσφαιριστές…
- Την «Εθνική Ελλάδος» της εποχής είχατε τότε…
-Ναι, ναι, ήταν όλοι σπουδαίοι. Η Μοσχολιού τότε μεσουρανούσε…
-Σε αυτή τη συναυλία συμμετείχε και ο Βασίλης Τσιτσάνης;
-Ο Τσιτσάνης ήταν σε μιαν άλλη συναυλία στον Πανιώνιο, το 1981. Στο τέλος λοιπόν ευχαρίστησα την Μπέλλου και της λέω «κυρία Μπέλλου, τώρα που σας χαιρετώ, έχω κάτι τραγούδια, δεν ξέρω αν θα θέλατε να τα ακούσετε…» «Βεβαίως, μετά χαράς, δώσε μου το τηλέφωνό σου…» μου λέει. Της έδωσα το τηλέφωνο, την άλλη μέρα μου τηλεφώνησε, ήρθε στο σπίτι και από κει και πέρα, κάθε απόγευμα ερχόταν στο σπίτι. Έτσι φτιάξαμε τα «Λαϊκά προάστια». Ερχόταν και ο Κώστας ο Παπαδόπουλος και τα προβάραμε στο σπίτι μου στα Άνω Ηλύσια, με τον Πάνο τον Ιατρού και με τον Γιάννη Ζερβίδη, έναν πολύ καλό πιανίστα. Ερχόταν η Μπέλλου μ’ ένα μπουκάλι ούζο για να πίνει και να μαθαίνει τα τραγούδια…
-Μαγικά πράγματα….
-Τελείωνε το μπουκάλι με το ούζο και έστελνα εγώ έναν φίλο μου σ’ ένα μαγαζάκι κι έπαιρνε άλλο ένα μπουκάλι. Του έλεγε μάλιστα «μην παίρνεις ούζο, πάρε ένα μπουκάλι ουίσκυ»… «Μα θα σε κόψει…Μετά το ούζο ουίσκυ;» της έλεγα… Της άρεσαν λοιπόν τα τραγούδια της Μπέλλου… Μας κρατούσε μέχρι τη 1 τη νύχτα. Κι εκεί κατάλαβα ότι είχε ένα απωθημένο. Ήθελε να τραγουδήσει τέτοια τραγούδια. Και της έλεγα «μα έχεις τραγουδήσει τα αριστουργήματα, τα ρεμπέτικα» κλπ. «Άστα αυτά» μου έλεγε. Γι ’αυτό τα τραγούδησε με πολλή αγάπη τα τραγούδια και τα δικά μου και του Μούτση αργότερα και προηγουμένως το εξαιρετικό τραγούδι του Σαββόπουλου. Βέβαια, όταν μετά τη μεγάλη συναυλία στον Παναθηναϊκό πήγα στον Πατσιφά, που ήταν κι εκείνος παρών -μαζί με τον Πεπονή, που ήταν νομικός σύμβουλος της εταιρείας - και του είπα πως σκέφτηκα να τραγουδήσει η Μπέλλου τα καινούργια τραγούδια, πετάχτηκε από την καρέκλα, δεν ήθελε. Μου λέει «θα υποφέρεις Ανδριόπουλε, είναι δύσκολος χαρακτήρας η Μπέλλου. Βάλτην να τραγουδήσει ένα τραγούδι, όπως την έβαλε ο Σαββόπουλος, μην την βάζεις παραπάνω».
-Δεν την ήθελε σε αυτά τα τραγούδια, τα «έντεχνα». Τα ίδια περίπου μου έλεγε πριν από μερικά χρόνια και ο Βασίλης Δημητρίου.
-Δεν την ήθελε… Τελικά επέμενα εγώ, επέμενε και ο Μπουρμπούλης κι έτσι γράψαμε τα «Λαϊκά προάστια» και κυκλοφόρησαν το Σεπτέμβριο του 1980.
-Στην αρχή δεν είχαν επιτυχία. Μετά από κάποιο χρονικό διάστημα «πήραν μπρος»…
-Ναι… Δεν είχε καθόλου επιτυχία στην αρχή… Εν τω μεταξύ την Άνοιξη του ’81 είχαμε πάει στη Σουηδία με την Μπέλλου, την Πρωτοψάλτη και τον Δημητράτο. Εκεί, ένας Ελληνοσουηδός μάνατζερ, μου είπε πως θα μου έκανε μια συναυλία στο γήπεδο του Πανιωνίου. Και λέω «ευκαιρία να παρουσιάσουμε τα Λαϊκά Προάστια…» Εκεί λοιπόν για να διευρύνω το λαϊκό σχήμα της ορχήστρας, πήρα και ένα κουαρτέτο εγχόρδων, 1ο βιολί, 2ο βιολί, βιόλα, βιολοντσέλο και κοντραμπάσο. Κάναμε μια πολύ ωραία ορχήστρα που την είχε αναλάβει ο Τάσος Καρακατσάνης, αλλά η Μπέλλου σοκαρίστηκε και δεν μπόρεσε να τραγουδήσει τα τραγούδια. Στο 1ο μέρος είχαμε παίξει τα «Γράμματα στον Μακρυγιάννη» με την Πρωτοψάλτη. Εκεί είχε έρθει ο Τσιτσάνης για να με στηρίξει και έπαιξε ένα τραγούδι δικό μου, την «Πλατεία Βάθης» και τραγούδησε η Ελένη Γεράνη και τρία δικά του. Το κοινό βεβαίως τον αποθέωσε, το γήπεδο ήταν γεμάτο. Εκεί η Μπέλλου, έπαθε τρακ, κιτρίνισε και δεν μπόρεσε να τραγουδήσει. Έπαιζε τις εισαγωγές ο Κώστας Παπαδόπουλος- είχαμε τρία μπουζούκια, τον Χρήστο Κωνσταντίνου, τον Κώστα Παπαδόπουλο και τον γιο του τον Δημήτρη - αλλά η Μπέλλου είχε τρακαριστεί. Οπότε τα παίξαμε ορχηστρικά, γιατί δεν τα ήξεραν κι οι άλλοι τραγουδιστές. Κάτι τραγούδησα εγώ, που είχα γίνει ράκος, είχα ιδρώσει από την αγωνία μου. Ο κόσμος ευτυχώς από ευγένεια, δεν μας αποδοκίμασε, γιατί θα μπορούσε να μας αποδοκιμάσει κιόλας.
-Η Μπέλλου έφυγε από τη σκηνή;
-Δεν έφυγε, έμεινε. Είπε το «Μην κλαις», τσάτρα πάτρα κι ένα άλλο νομίζω, αλλά δεν μπόρεσε να πει τίποτα άλλο. Στο τέλος, όταν φεύγαμε από το γήπεδο, της λέω «τι έγινε βρε Σωτηρία, γιατί δεν μπόρεσες να τραγουδήσεις;» «Άσε βρε Ηλία, μου έφερες τα βιολιά και με μπερδεύανε και δεν μπόρεσα να μπω…» Τέλος πάντων, Σεπτέμβρη έγινε η συναυλία, φτάσαμε μέχρι τα Χριστούγεννα και δεν είχε πουληθεί ούτε ένας δίσκος. Ούτε ένας!
-Λίγο πριν είχε βγει κι ένας δίσκος με ένα εξώφυλλο «Παναθηναϊκός-Συναυλία 1η», που πήρε υλικό από έναν παλιότερο δίσκο…
-Εκεί δεν είχα καμιά συμμετοχή εγώ. Το έκανε μια μικρή εταιρεία. Ο Πατσιφάς μάλιστα τους πήγε στα δικαστήρια, γιατί χωρίς την άδειά μου, έκλεψαν κάποιο υλικό, έκαναν ένα δίσκο και έβαλαν για τίτλο τη συναυλία του Παναθηναϊκού. Έρχονται λοιπόν τα Χριστούγεννα και δεν είχε πουληθεί ούτε ένας δίσκος από τα «Λαϊκά Προάστια». Εγώ από ντροπή, ούτε έδινα κάποιο «σήμα» στον Πατσιφά, ούτε εκείνος προς εμένα. Πώς να τον αντικρύσω; Αφού μου έλεγε να μη βάλω την Μπέλλου, διότι θα είχα πρόβλημα, είχα πειστεί κι εγώ ότι έκανα λάθος. Όμως, όταν ήρθαν τα Χριστούγεννα, έγινε μια εκπληκτική παρουσίαση από τον Κώστα Ρεσβάνη στα «Νέα», τότε που τα «Νέα» είχανε πολύ μεγάλο «τιράζ» και επηρέασαν πάρα πολύ τα πράγματα… Εγώ το διάβαζα και το ξαναδιάβαζα για να δω αν είναι πραγματικό το κομμάτι ή με ειρωνεύεται… Γιατί αμφέβαλλα πάρα πολύ για το αν είχα κάνει κάτι καλό. «Ακούστε αυτό τον δίσκο που σας συστήνουμε. Αγοράστε αυτό τον δίσκο. Η Μπέλλου τραγουδάει με ανεπανάληπτο τρόπο και με την ερμηνεία της ραγίζουν και οι πέτρες». Έτσι τελείωνε το κομμάτι αυτό. Και σιγά, σιγά, αρχίζει ο δίσκος να κινείται.
-Δίκιο είχε. Όταν μπαίνει το «Τη βραδιά που κάηκε η Σμύρνη, έφυγες καράβι τσακισμένο…» Αυτό δεν είναι τραγούδι, αυτό είναι «γροθιά»!
-Ναι, ναι… Όπως το εξήγησα μετά, ο κόσμος που είχε δει τη συναυλία του Πανιωνίου ήταν πολύ φυσικό να απογοητευθεί, γιατί δεν άκουσε τα τραγούδια. Άκουσε ενάμιση τραγούδι και μετά άκουγε να παίζει η ορχήστρα. Και δεν τολμούσε κανείς να πάει να πάρει τον δίσκο. Όταν όμως άρχισε ο ένας με τον άλλον να τον αγοράζει, ο δίσκος «φούντωσε».
-Θυμάμαι πως είχε γίνει κι ένα αφιέρωμα στην ΕΡΤ τότε. Ο Παπαστεφάνου το είχε κάνει;
-Όχι δεν το είχε κάνει ο Παπαστεφάνου. Το είχε κάνει η Ελίνα η Τανιμανίδη. Τότε λοιπόν μου στέλνει μια επιστολή ο Πατσιφάς, και λέει «Αγαπητέ μου Ηλία, πρέπει να έρθεις γιατί σε θέλω για να συζητήσουμε». Πήγα εκεί, μου άνοιξε την πόρτα, με υποδέχθηκε και μου λέει «Όπως δείχνουν τα πράγματα, είχες δίκιο εσύ και άδικο εγώ. Για το καλό μας, είχες δίκιο εσύ».
-Μεγάλη υπόθεση να το λέει αυτό ο Πατσιφάς.
-Ο Πατσιφάς, ναι. Μου λέει λοιπόν «Σου ανακοινώνω πως δεν προλαβαίνουμε να τυπώνουμε το δίσκο». «Έμαθα κύριε Πατσιφά ότι πάει καλά» του είπα. «Όχι πάει καλά… Δεν προλαβαίνουμε να τυπώνουμε». Ένα, ενάμιση μήνα μετά δηλαδή, από τότε που ξεκίνησε να κινείται, έγινε έκρηξη. Το ευχάριστο, πέρα απ ’αυτό, είναι ότι, αυτοί οι δύο δίσκοι που είναι, κατά κάποιο τρόπο, το σήμα κατατεθέν του Ανδριόπουλου, τα «Γράμματα στον Μακρυγιάννη» δηλαδή και τα «Λαϊκά Προάστια», εξακολουθούν να είναι αγαπητοί και σήμερα. Δεν τους λύγισε ο χρόνος, δεν τους κάλυψε η σκόνη του χρόνου, και εξακολουθούν να συγκινούν και να βγαίνουν από τα χρόνια φορτωμένοι από την αγάπη και την απήχηση που έδειξε ο κόσμος. Κι αυτό έχει τη μεγάλη σημασία…
-Μερικά χρόνια αργότερα, σε κάποιο βιβλίο που κάνατε, στις «Αντι - ηχήσεις», υπήρχε μέσα κι ένα cd που είχε δυο κομμάτια με τη Μπέλλου από τα «Λαϊκά Προάστια» με άλλους στίχους του Μάνου Ελευθερίου. Είχε ξεκινήσει να μελοποιεί και ο Ελευθερίου τα τραγούδια;
-Ναι, ναι. Ο Μάνος Ελευθερίου είχε μελοποιήσει αυτά τα κομμάτια και πρέπει να ήταν κι άλλα δύο, που δεν τα βρήκα. Το studio Action, που τα ηχογραφήσαμε τότε, έχει κλείσει. Κάτι συνέβη τότε και δεν μπήκαν οι στίχοι του Ελευθερίου. Τους κάλυψε όμως ο Μπουρμπούλης. Τα βρήκα όμως αυτά τα πράγματα κι επειδή μου άρεσαν πολύ οι στίχοι του Ελευθερίου, τα έβγαλα στις «Αντι-ηχήσεις». Το «Μέσα στα καπνομάγαζα» και «Είναι κάτι άνθρωποι μες στις συνοικίες». Είναι άλλα δύο τα οποία δεν τα βρήκα. Βλέπω ότι αυτά τα τραγούδια των «Λαϊκών Προαστίων» πλησιάζονται κι από νεότερους, στο θεατρικό έργο που παρουσιάζει τη ζωή της Μπέλλου, με την Ντίνα Κώνστα, που διανθίζεται από τραγούδια και δικά μου και άλλων συνθετών και χαλάει ο κόσμος.
-Και η ίδια η Μπέλλου σε μια ραδιοφωνική συνέντευξή που της κάνατε τότε στο Δεύτερο Πρόγραμμα και ξαναακούσαμε πρόσφατα από την εκπομπή του Σιδερή Πρίντεζη, είχε πει πως είναι τα καλύτερα τραγούδια που έχει πει κλπ. Είναι τρομερό ντοκουμέντο αυτό.
-Ναι, ναι! Έτσι είπε… Μετά γίναμε φίλοι με την Μπέλλου, μέχρι το τέλος της. Δώσαμε δεκάδες συναυλίες ανά την Ελλάδα, πήγαμε στη Σουηδία. Σε μαγαζί βέβαια δεν πήγαμε ποτέ. Στην τελευταία συναυλία που τραγούδησε η Μπέλλου στο «Παλλάς» το 1994, την διηύθυνα εγώ και την παρακάλεσα και τραγούδησε το «Ένας αλήτης πέθανε» και δυο ακόμα δικά της τραγούδια. Μετά άρχισαν τα προβλήματα υγείας της και δεν ξανατραγούδησε. Όμως χαίρομαι, γιατί όταν είσαι νέος, περισσότερο η παρόρμηση σε οδηγεί, το ένστικτο και η διαίσθηση να επιλέγεις κάποια πράγματα, γιατί ο στοχασμός έρχεται με τα χρόνια και η βαθιά λογική. Καμιά φορά μπορεί να τα χαλάει κι ο πολύς στοχασμός αυτά τα πράγματα, γιατί τους στερεί τη δροσιά της παρόρμησης και του αυθόρμητου, γιατί χρειάζεται κι αυτό στην τέχνη. Χρειάζεται να στολίζεται και με αυτά τα πράγματα η τέχνη, βεβαίως χωρίς να εγκαταλείπονται άλλες παράμετροι της μουσικής για να οργανώνεται σωστά το υλικό. Χαίρομαι γιατί με τα χρόνια η Μπέλλου έγινε ένας μύθος για το ελληνικό τραγούδι. Είναι μια κλασική τραγουδίστρια. Όπως είναι οι μεγάλες τραγουδίστριες στην όπερα, η Μπέλλου είναι στο λαϊκό τραγούδι. Και όπως είναι στην Ελλάδα το λαϊκό τραγούδι, συνυφασμένο με παραδόσεις και χίλια δυο πράγματα και με ένα πολύ μακρινό παρελθόν που μας πηγαίνει μέχρι την αρχαιότητα, αποκτά πολύ μεγαλύτερη σημασία, απ ’ότι αποκτά στην Αγγλία ή στη Γαλλία το λαϊκό τραγούδι.
-Με τη Βίκυ Μοσχολιού που πρωτοτραγούδησε στην πρώτη συναυλία, δεν έτυχε να κάνετε κάτι. Παρόλο που ήταν τότε στην ακμή της.
-Όχι, όχι…. Και τα αγαπούσε πάρα πολύ τα τραγούδια. Ο Πατσιφάς, όταν μου απέρριπτε την Μπέλλου, για τους λόγους που είπα προηγουμένως, μου έβαζε στη θέση της τη Μοσχολιού. Εγώ δεν θα έλεγα ότι ήμουν αρνητικός, αλλά είχα δώσει το λόγο μου στη Μπέλλου. Αυτή η σκληράδα της φωνής της Μπέλλου και αυτή η δραματικότητα της έρχεται σε μια αντίθεση με τις μελωδίες τις δικές μου, οι οποίες είναι γραμμένες με μια ευαισθησία και με ένα λυρισμό. Βάζοντας κι ένα κοινωνικό στίχο στη φωνή της, αυτή η «κόντρα», αυτή η αντίθεση, δημιουργεί ένα εξαιρετικό ενδιαφέρον. Αρκεί οι μελωδίες να ‘χουνε μια πρωτοτυπία και να είναι αυθεντικές, γνήσιες, να μην είναι μελωδίες τετριμμένες. Αυτό νομίζω αντελήφθη ο κόσμος και τοποθέτησε τα «Λαϊκά προάστια», με τον τρόπο που τα τοποθέτησε, μέσα στην ψυχή του. Η Μοσχολιού υπήρξε πολύ σπουδαία τραγουδίστρια. Κι αυτή τα τραγουδούσε πάρα πολύ καλά τα τραγούδια αυτά. Αλλά νομίζω δεν θα τους έδινε αυτή τη διάσταση, δεν θα τα πήγαινε εκεί που τα πήγε η Μπέλλου. Γιατί η Μπέλλου τους έδωσε ένα σπαραχτικό τόνο, που τον φτάνει μέχρι τα έγκατα της νεοελληνικής ψυχής. Έτσι πιστεύω κι έτσι ερμηνεύω την επιτυχία και τη διαχρονικότητα των «Λαϊκών προαστίων».
-Βλέπω εκεί που έχετε δυο δίσκους. «Τα λαϊκά μου» με τον Κώστα Παπαδόπουλο που παίζει μπουζούκι και τον άλλο με τη χορωδία («Περιπλάνηση»). Και σκέπτομαι τώρα, πως ο Πατσιφάς που ήταν αντίθετος με τη Μπέλλου, μετά προχώρησε στην επανέκδοση τους με ορχήστρα, χορωδία κλπ. Δεν ξέρω αν είναι πρωτοβουλία δική σας ή της εταιρείας. Οι «βάσεις» με τις ορχήστρες είναι ίδιες…
-Αυτά έγιναν μετά την πολύ μεγάλη επιτυχία των «Λαϊκών προαστίων». Έβλεπα πρόσφατα κάποια χαρτιά από την Α.Ε.Π.Ι. που λένε πως έχουν περάσει το 1.000.000 δίσκους και cd, μέχρι το 2004. Μετά άρχισαν να μπαίνουν στις εφημερίδες, τα περιοδικά κι έτσι κόπηκε αυτό. Και τα «Γράμματα στον Μακρυγιάννη» ήταν με 250.000 περίπου δίσκους πιο πίσω. Μου είχαν στείλει ένα χαρτί από την Α.Ε.Π.Ι. πριν από ενάμιση, δυο χρόνια, το οποίο ήταν το ίδιο με της Lyra. Ο Πατσιφάς βέβαια δεν διατυμπάνιζε τις πωλήσεις, ούτε έδινε χρυσούς δίσκους. Και καλά έκανε…
Στο video μπορείτε να ακούσετε το ηχητικό απόσπασμα της συνέντευξης του Ηλία Ανδριόπουλου και τα τραγούδια «Τα ρεμπέτικά μας μες στη στράτα» και «Λαϊκά προάστια».
