Μετά από 25 χρόνια διαδρομής, είσαι ικανοποιημένος από την σπορά αλλά και τη συγκομιδή σου;
Θα ήμουν αχάριστος αν δεν αισθανόμουν ευχαριστημένος. Μόνο οι άνθρωποι που θέλουν να κάνουν πολλά περισσότερα από όσα είναι εφικτά, θα ένιωθαν διαφορετικά. Οι επιλογές μου ήταν ορθές και άξιες λόγου και με έχουν φέρει στο σημείο που βρίσκομαι. Αν σκεφτούμε ότι στην έκδοση που συνοψίζει αυτό το ταξίδι αυτό, κάναμε μια κασετίνα με 100 τραγούδια αντιλαμβάνεται ο καθένας το εύρος και το μέγεθος της διαδρομής.
Δεν υπάρχουν στιγμές για τις οποίες έχεις μετανιώσει;
Δεν έχω κάνει λάθη στη δουλειά μου, εκτός από μια συνεργασία με κάποιον επιχειρηματία στο παρελθόν.
Για ποιες από τις καταθέσεις σου νιώθεις υπερηφάνεια; Ποια πιστεύεις πως είναι τα γαλόνια σου;
Τα γαλόνια μου είναι τα όχι μου, οι αρνήσεις μου. Πολλές φορές έχω πει όχι σε προτάσεις που φάνταζαν δελεαστικές και λίγοι θα μπορούσαν να αρνηθούν. Από την άλλη είπα ναι σε πρόσωπα και καταστάσεις, που τη συγκεκριμένη στιγμή μου εξασφάλιζαν λιγότερα ανταλλάγματα, αλλά προτίμησα την σπορά που είπες κι εσύ νωρίτερα. Διότι οι δύσκολες, οι συνεπείς αυτές αποφάσεις δημιούργησαν μία στάση ζωής, με στέρεες σχέσεις και συνεργασίες. Γιατί η επιστροφή, μετά την υπερβολή, στην πραγματική διάσταση είναι άσχημο πράγμα. Θα σου πω ένα παράδειγμα. Ακούμε τώρα με την οικονομική κρίση αυτούς που ξέφυγαν από τα όρια να λένε, μειώσαμε τις τιμές. Εμείς, εννοώ στους χώρους που εργάζομαι, δεν κάναμε εκπτώσεις. Κι αυτό γιατί πάντα ήμασταν εκεί που έπρεπε.
Πιστεύεις ότι έχεις το χάρισμα της διορατικότητας;
Απόλυτα. Και με έχει ωφελήσει σε πολύ μεγάλο βαθμό στην καλλιτεχνική μου ζωή και όχι μόνο.
Υπάρχουν στόχοι που δεν έχεις πετύχει; λάφυρα που δεν έχεις κατακτήσει;
Όχι, δεν το έχω στο μυαλό μου. Δεν είπα ποτέ στον εαυτό μου ότι πρέπει να κάνω εκείνο, το άλλο και το άλλο. Εμένα μου ’ρχονται πάνω στην πορεία τα πράγματα, ανάλογα με τη διάθεσή μου.
Θέλεις, πάντως, ν’ αφήσεις χνάρια πίσω σου· έτσι δεν είναι;
Δεν πρέπει; Δεν είναι το σωστό; Δεν είναι ωραίο να περνάει άνθρωπος από αυτόν τον κόσμο για το τίποτα. Δεν είναι ωραίο να μας θυμούνται; Εμείς δεν θυμόμαστε τους προηγούμενους; Ο Καζαντζίδης δεν έμεινε στη μνήμη μας; Εκείνος δεν το ήθελε να μείνει στη μνήμη μας; Το ήθελε, και γι’ αυτό έκανε αυτά που έκανε. Ο Στράτος Διονυσίου, ο Άκης Πάνου, ο Γιώργος Ζαμπέτας, δεν έκαναν το ίδιο; Οι άνθρωποι του πολιτισμού χιλιάδες χρόνια πριν, που άφησαν τον Παρθενώνα, δεν ήθελαν το μνημείο να μείνει και εμείς να θυμόμαστε εκείνους που τον έφτιαξαν; Δηλαδή, ο Φειδίας δεν ήθελε να θυμόμαστε ότι έκανε το οικοδόμημα, και ο Ικτίνος το αρχιτεκτόνημα;
Τι σημαίνει για σένα και την ιδιότητά σου η διαχρονικότητα;
Ότι αυτό που κάνω έχει αξία, έχει βαρύτητα. Έχει περάσει στον κόσμο και έχει γίνει αποδεκτό. Η συνέπεια στο ύφος και στα υλικά που χρησιμοποιεί κάθε φορά ο καλλιτέχνης φέρνει την αναγνώριση και την αντοχή στο χρόνο.
Παρατηρώντας τη δισκογραφία σου υπάρχει ένας βασικός κορμός συνεργατών, αλλά σε καμία περίπτωση δεν έχεις μπει κάτω από τη σφραγίδα ενός συνθέτη ή στιχουργού.
Έχω συνεργαστεί πολλές φορές με τον Σπύρο Γιατρά και τον Αλέκο Χρυσοβέργη, όπως επίσης και με τον Γιώργο Μουκίδη. Ήμουν ο πρώτος που είπα τραγούδια του και για αρκετούς δίσκους. Οι δύο ήταν ήδη καταξιωμένοι και ο τρίτος έγινε στην πορεία. Πάντοτε μου έρχονταν προτάσεις, ειδικά μέσω του Ηλία Μπενέτου που υπήρξε κατά σειράν δεύτερος παραγωγός μου, να πω τραγούδια καθιερωμένων συνθετών. Δεν έχω καμία αντίρρηση να τραγουδήσω το τραγούδι του οποιαδήποτε συνθέτη, γνωστού ή άγνωστου, από τη στιγμή που θα με αγγίζει. Δεν μπορώ όμως να τραγουδήσω δημιουργίες ακόμη και του μεγαλύτερου συνθέτη παγκοσμίως που δεν θα μου λένε τίποτα. Εγώ δεν τραγουδώ το όνομα του συνθέτη και του στιχουργού, τραγουδώ τα τραγούδια τους.
Μα εκτός του Χρυσοβέργη και του Γιατρά και του Τάκη Σούκα, δεν με προσέγγισε κανείς τους.
Μου προκαλεί μεγάλη εντύπωση αυτό που λες;
Και θα σου πω και κάτι ακόμα. Πριν από λίγες ημέρες ήμασταν μαζί με τον Λευτέρη Παπαδόπουλο. Τρώγαμε, συζητούσαμε και ακούσαμε και τραγούδια. Σε κάποια φάση μου ανέφερε ότι μίλαγε με κάποιον πολύ μεγάλο τραγουδιστή που σε συνομιλία τους, του είπε, γράψε για όποιον θες αλλά μην γράψεις για τον Σφακιανάκη. Τον ρώτησα γιατί το είπε αυτό και μου απάντησε: Που να ξέρω… είναι μικροί άνθρωποι. Ορισμένοι έχουν κατατάξει το τραγούδι σε περίεργες κατηγορίες. Κατά τη γνώμη μου υπάρχει καλό και κακό τραγούδι. Και όχι έντεχνο, λαϊκό, μοντέρνο… Τι θα πει έντεχνο; Το λαϊκό δηλαδή είναι άτεχνο; Εγώ δεν βάζω ετικέτες στα είδη τραγουδιού και στους ανθρώπους. Ίσως γι’ αυτό να μην έχω συνεργαστεί με πάρα πολλούς.
Ποιο είναι για σένα λοιπόν, το καλό τραγούδι;
Αυτό που αγγίζει τις ψυχές των ανθρώπων και σίγουρα όχι με φτηνό τρόπο.
Νωρίτερα μίλησες για έναν κορυφαίο δημιουργό που εκτιμώ ξεχωριστά, τον Λευτέρη Παπαδόπουλο. Σχεδιάζετε να συνεργαστείτε δισκογραφικά;
Προσπαθούμε να ταιριάξουμε στίχους του με μελωδίες διαφόρων συνθετών που να είναι στα «μέτρα» τα δικά μου, που να μου αρέσουν δηλαδή.
Αν συνδυαστεί αυτή η κίνηση με τις τιμητικές δηλώσεις του Μάνου Ελευθερίου προς το πρόσωπό σου, σημαίνει ότι ανοίγεται μια νέα διαδρομή για σένα στα μονοπάτια του τραγουδιού;
Έχω μεγαλώσει με τραγούδια του Λευτέρη Παπαδόπουλου και τα έχω τραγουδήσει. Το ίδιο και του Μάνου Ελευθερίου. Οι σχέσεις αυτές προέκυψαν αυθόρμητα. Εγώ δεν πάω να χτυπήσω κανενός την πόρτα, γιατί ο θόρυβος ενοχλεί. Αν πιστεύουν οι δημιουργοί ότι το όχημα, δηλαδή η φωνή μου, είναι η αρμόζουσα για να μεταφέρει το μήνυμα, δηλαδή το λόγο τους και τις μελωδίες τους, εγώ είμαι ανοικτός στους ανθρώπους. Για μένα το «καλό», η «ποιότητα» δεν έχει ηλικία ούτε στεγανά.
Πάντως η κρίση στην τραγουδοποιία έχει ξεκινήσει πολύ πριν την αντίστοιχη οικονομική, τις δραματικές συνέπειες της οποία βιώνει η ελληνική κοινωνία. Εδώ και αρκετά χρόνια τα τραγούδια δεν «κεντράρουν», δεν βρίσκουν τον στόχο τους, τουλάχιστον στο βαθμό και με την ευκολία που αυτό που συνέβαινε ακόμα και στο σχετικά πρόσφατο παρελθόν.
Η σκοπιμότητα δεν τα αφήνει να βρουν το στόχο τους. Υπάρχει σκοπιμότητα και από τις δισκογραφικές εταιρείες και κυρίως από τα ΜΜΕ, δηλαδή τα μέσα μαζικού επηρεασμού και εξευτελισμού που τα έχουν ισοπεδώσει όλα. Πρόσφατα διάλεξα έναν σταθμό με ελληνική μουσική (ακούω και ξένη μουσική, κι εκεί συμβαίνει περίπου το ίδιο, δηλαδή επαναλαμβανόμενα τραγούδια), και ότι άκουσα ήταν χαμηλού επιπέδου. Μέτρια τραγουδιστικά, κακός στίχος, μουσική σχεδόν τίποτα. Δηλαδή, αναπαραγωγή των ίδιων πραγμάτων από διαφορετικούς ανθρώπους. Το ένα παρόμοιο του άλλου. Μόνο τα ονόματα άλλαζαν. Το τίποτα με άλλη ονομασία.
Νομίζω πως οι λόγοι είναι οικονομικοί. Αν στην τέχνη, και στη ζωή γενικότερα, δώσεις κάτι που εμπεριέχει αξία, αυτόματα υπάρχει κόστος. Και στο να δώσεις και στο να πάρεις. Το τίποτα, και σαν πρώτη ύλη και σαν διαδικασία, τι αξία να έχει; Το παίζεις, λοιπόν, αυτό το τραγουδάκι, αλλά για να το κάνεις ζητάς αντίτιμο, επί πληρωμή, από εκείνους που το έχουν φτιάξει και το τραγουδάνε. Δεν μεταδίδεται αξιοκρατικά. Δεν είναι επιλογή του παραγωγού. Του τα χώνουνε και το παίζει. Άρα, δεν μιλάμε πια για τραγούδι αλλά για εμπορική πράξη. Με αποτέλεσμα να ακούς εσύ, εγώ, ο κόσμος, το τραγούδι τίποτα, και κάποια στιγμή ακούγοντας και ξανακούγοντας μπορεί να σου γίνει και συνήθεια. Να εθιστείς στο τίποτα.
Η κυκλοφορία του νέου σου δίσκου και μάλιστα υπό μορφή τριλογίας, μέσου του τύπου, έγινε για ξεπεράσεις αυτούς τους σκοπέλους;
Για να φτάσουν τα τραγούδια στα σπίτια των ανθρώπων και να γίνουν μέσω του δίσκου απόκτημά τους. Να τα ακούνε όποτε εκείνοι επιθυμούν, γιατί στο ραδιόφωνο δεν πρόκειται να τα ακούσουν. Δε λέω ότι δεν μεταδίδονται και καλά τραγούδια, όμως η ποσότητα είναι τέτοια, που το κακό τραγούδι, κερδίζει το καλό για πλάκα.
Εκτός της θολής ραδιοφωνικής πραγματικότητας, βλέπεις να ξεπροβάλλουν ερμηνευτές, δημιουργοί, τάσεις, ρεύματα που να κομίζουν κάτι νέο και αξιόλογο στο ελληνικό τραγούδι;
Ελάχιστοι και ελάχιστα είναι όσα ξεχωρίζουν. Ακόμα κι αν ένας ικανός τραγουδιστής ερμηνεύει καλά τραγούδια, αν δεν ανήκει στην τάξη πραγμάτων που έχει διαμορφωθεί, τα τραγούδια του θα παιχτούν από λίγο έως καθόλου, με αποτέλεσμα να μην περάσουν στο κόσμο. Τα ΜΜΕ καταπιάνονται τις περισσότερες φορές με ανούσια ζητήματα και θέματα σε όλα τα επίπεδα. Κάποια που βγάζει τη γύμνια της μπορεί να μονοπωλεί τους χρόνους τηλεοπτικών σταθμών πανελλαδικής εμβέλειας, κι απ’ την άλλη καλλιτέχνες του μεγέθους, π.χ., της Χάρις Αλεξίου που «κοιλοπονά» για να βγάλει καινούργιο δίσκο, έχουμε γεννητούρια κανονικά δηλαδή, η είδηση της κυκλοφορίας αυτής να περνάει στα ψιλά γράμματα, καταλαμβάνοντας λίγα λεπτά της ώρας.
Νομίζω πως τα ΜΜΕ υποχρεούνται διά νόμου να προβάλλουν τις τέχνες και τον πολιτισμό.
Αντιθέτως, έχουμε ραδιοφωνικούς και τηλεοπτικούς σταθμούς που διαχειρίζονται τη δυνατότητα που τους παρέχεται από τον ελληνικό λαό με τον χειρότερο τρόπο. Ο αέρας, δηλαδή η συχνότητα που τους παραχωρείται, καταντά σκουπιδαριό. Αυτό έχει ξεκινήσει από τα χρόνια του ΄80 με αποτέλεσμα πολλοί τυχάρπαστοι να μπαίνουν δυναμικά στο τραγούδι και τη ζωή μας γενικότερα και οι άξιοι μοιραία να κάνουν στην άκρη.
Η κατάσταση είναι αναστρέψιμη και τι σκοπεύεις να κάνεις εσύ γι’ αυτό;
Δεν είναι, σε παγκόσμιο επίπεδο. Η ευτέλεια έχει κερδίσει. Το βλέπουμε παντού. Σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη, το φτηνό έχει μεγαλύτερη πέραση. Π.χ. φτιάχνεις ένα καλό ρούχο με ποιοτικές πρώτες ύλες… όμως ο κινέζος σε κέρδισε. Έχασες για πλάκα. Εγώ αντιδρώ αλλά οι λίγοι δεν φτάνουν. Πρέπει να αντιδράσουμε πολλοί απέναντι στο κακό που μας έχει κυριεύσει. Δεν φταίνε τα δέντρα ούτε η θάλασσα. Εμείς που δημιουργήσαμε τις προϋποθέσεις για να συμβούν όλα αυτά, εμείς πρέπει να αλλάξουμε τα δεδομένα. Στο τελευταίο μέρος της τριλογίας Ματωμένο Δάκρυ, το τραγούδι που ανοίγει την ενότητα Χορευτικόν, σε μουσική του Μιχάλη Ξυδάκη και στίχους του Κώστα Μουδάτσου, λέει χαρακτηριστικά: Του γέρου κόσμου η καρδιά καινούργιο αίμα θέλει… Δεν είμαι κλεισμένος στο χρυσό κλουβί μου. Όταν η κοινωνία πονάει, βογκάω κι εγώ μαζί της. Οι λαοί του κόσμου όμως ευθύνονται για όσα συμβαίνουν, οι πολλοί φταίνε.
