Ο «σκληρός δίσκος» του χωρά με εκπληκτική ακρίβεια όλα έχει ζήσει από τις φτωχογειτονιές του Πειραιά που οι παρέες άκουγαν ρεμπέτικα έως τις εφηβικές μουσικές εμπειρίες, τη ροκ μουσική, τα ποδοσφαιρικά του ινδάλματα και κυρίως τη δράση του ως συγκοινωνιολόγος και τις εμπειρίες του με τα τραίνα.
Εδώ και αρκετά χρόνια καταγράφει σε βιβλία το αντικείμενο του πόθου του, τον σιδηρόδρομο. Διαθέτοντας άπειρες γνώσεις για τα τραίνα και έχοντας ένα ανεκτίμητο αρχειακό υλικό ερευνά και καταγράφει την ιστορία του τραίνου σε μια παράλληλη διαδρομή με την ιστορία της Ελλάδας, που συμπτωματικά ξεκινά το έτος ίδρυσης της άλλης μεγάλης του αγάπης, του Πανιωνίου, το 1890 στη Σμύρνη.
Η συνάντησή μας έγινε με αφορμή την κυκλοφορία του ιστορικού λευκώματος «Ο Σιδηρόδρομος στη γη της Αρχαίας Ολυμπίας» (έκδοση της ΓΑΙΟΣΕ), του τελευταίου βιβλίου του, με το οποίο ο Γιώργος Νάθενας ολοκλήρωσε ένα κύκλο εκδόσεων που αφορά τη θεματική των τραίνων, που αποτελούσε όνειρο ζωής για τον ίδιο. Μια ιδιαίτερη στιγμή στη ζωή του, ίσως η κορυφαία, στην οποία έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα επιλέγοντας την παρουσίασή του στο συνεδριακό κέντρο ΣΠΑΠ της Αρχαίας Ολυμπίας. Ο χώρος αυτός υπήρξε το πρώτο ξενοδοχείο που φτιάχτηκε στην Ολυμπία, ταυτόχρονα με τη σιδηροδρομική της σύνδεση με τον Πύργο, την Πάτρα και την Αθήνα, το 1891, συνετέλεσε δε μαζί με το Αρχαιολογικό Μουσείο που είχε φτιαχτεί παραδίπλα, λίγα χρόνια πριν, στη μετατροπή της Αρχαίας Ολυμπίας σε μεγάλο πόλο έλξης περιηγητών, επισκεπτών και τουριστών από όλο τον κόσμο, για να δουν από κοντά τους θησαυρούς που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου. Εκεί έχουν μείνει κατά καιρούς, βασιλείς και αρχηγοί κρατών, διάσημοι αθλητές, δημοσιογράφοι και άνθρωποι των γραμμάτων, καθώς και ο ιδρυτής των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων, ο Βέλγος βαρόνος Πιερ ντε Κουμπερτέν.
Στη Βέρνη της Ελβετίας, στα πλαίσια ερευνητικού προγράμματος για τον Ενιαίο Πολεοδομικό και Κυκλοφοριακό Σχεδιασμό (2009)
Το βιβλίο του αναδεικνύει τις ιστορικές και κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες που επέδρασαν στην κατασκευή και στη λειτουργία των συγκεκριμένων υποδομών, δίνοντας στον αναγνώστη μια άλλη διάσταση του θέματος. Αυτό είναι και το χαρακτηριστικό όλων των εκδόσεών του Γιώργου Νάθενα, καθώς με αυτό τον τρόπο καθιστά τα βιβλία του ελκυστικά και στον εξω-σιδηροδρομικό κόσμο, παρουσιάζοντας παράλληλα πλούσιο φωτογραφικό υλικό που ταξιδεύει τον αναγνώστη στην εξέλιξη μέσα από τις βουνοκορφές, τη φύση, τις αφετηρίες και στους προορισμούς των ατελείωτων δικών του διαδρομών. Το κάθε τραίνο έχει κι αυτό το παρατσούκλι του και ο συγγραφέας του βιβλίου δεν παρέλειψε να καταγράψει! Το «Τραίνο της αγάπης», η «Ριρίκα», ο «Κολοσούρτης», το «Μοτράκι» μπορεί να είναι άγνωστες λέξεις σε πολλούς για εκείνον όμως είναι όλη του η ζωή.
Το πάθος του για τον σιδηρόδρομο, το ποδόσφαιρο και τη μουσική ξεδιπλώθηκε στη συνέντευξη αυτή που φυσικά είχε αφετηρία το σταθμό του ηλεκτρικού, στα Κάτω Πατήσια, όπου ζει ο Γιώργος Νάθενας. Σε κάθε του μετακίνηση χρησιμοποιεί το τραίνο που είναι η δική του «μαζεράτι». Ενώ όλος ο κόσμος μπαίνει αδιάφορα στο βαγόνι περιμένοντας τη στάση που θα κατεβεί, ο συγγραφέας των τραίνων περιεργάζεται με κάθε λεπτομέρεια κάθε γωνιά του βαγονιού. Το νοιώθει σαν το δωμάτιό του. Προορισμός μας ήταν ο Πειραιάς, εκεί που γεννήθηκε και άρχισε να σκαρώνει τις πρώτες νοερές σιδηροδρομικές του διαδρομές. Όταν παρακολουθούμε μαζί την αγαπημένη μας ομάδα με πόση ακρίβεια θυμάται φάσεις, από αγώνες του μακρινού παρελθόντος ακόμη και ονόματα ξεχασμένων παικτών επαρχιακών ομάδων και τον τρόπο που μάρκαραν ή σούταραν στο συγκεκριμένο σημείο, χρονολογίες, βαθμολογίες… Συνδυάζει τις ομιλίες του, στις παρουσιάσεις των βιβλίων για την ιστορία των σιδηροδρόμων, με τις ιστορικές ημερομηνίες του Πανιωνίου, αφήνοντας άναυδο το ακροατήριο. Είναι μια πολύ ιδιαίτερη περίπτωση και από τους ανθρώπους που είμαι ευτυχής που γνώρισα και συναναστράφηκα στη ζωή μου. Στην ερώτηση πώς γράφει τη λέξη τραίνο, απάντησε: «Θυμάσαι τι είχε πει ο Βασίλης Βασιλικός: «Από τότε που τα τραίνα γράφτηκαν με Ε… αυτοκτόνησαν!».
Στο μηχανοστάσιο του ΟΣΕ στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη (1971)
Πάμε λοιπόν να μπούμε στο «βαγόνι» της ιστορίας του Γιώργου Νάθενα, ο οποίος έχει «βάψει» μέσω της πρότασής του κυανέρυθρα τα βαγόνια του προαστιακού σιδηρόδρομου, με το πρόσχημα της διαφορετικής αυτής διαδρομής των τρένων!
Ποια είναι ακριβώς η επαγγελματική σου δραστηριότητα και ποια η σχέση σου με τον σιδηρόδρομο;
Είμαι μαθηματικός και συγκοινωνιολόγος και εργάζομαι στην υπηρεσία που είναι αρμόδια για το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας (χωροταξικό - πολεοδομικό - συγκοινωνιακό - περιβαλλοντικό σχεδιασμό της Αττικής), ενώ παλαιότερα και για 10 χρόνια (1996-2006) διετέλεσα ειδικός σύμβουλος της Διοίκησης του ΟΣΕ σε συγκοινωνιακά θέματα, με κυριότερο αντικείμενο τον σχεδιασμό, τις μελέτες και την υλοποίηση του Προαστιακού Σιδηροδρόμου της Αθήνας. Έχω συμμετάσχει επίσης από διάφορες θέσεις και με διάφορες ιδιότητες, σε διάφορες διαδικασίες του σχεδιασμού των άλλων μέσων σταθερής τροχιάς της Αθήνας (μετρό, τραμ), της Αττικής Οδού κλπ.
Πώς ξεκίνησε η ενασχόλησή σου με τα τραίνα και πώς εξελίχθηκε σε έρευνα και εκδοτική καταγραφή;
Θα χρησιμοποιήσω τα λόγια του Αμερικανού συγγραφέα Πωλ Θέροου: «Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου να ακούει το σφύριγμα των τραίνων - καθώς περνούσαν δίπλα από το σπίτι μου στη Βοστώνη και το Μέιν - ποτέ στη ζωή μου δεν είδα τραίνο που να μη θέλω να φύγω μαζί του. Ένοιωθα πως τα σφυρίγματά τους με καλούσαν σ’ έναν κόσμο μαγικό…». Κάτι ανάλογο συνέβη και με μένα. Τόσο οι πρώτες μου προσλαμβάνουσες παραστάσεις στον Πειραιά όπου γεννήθηκα, όσο και τα πολλά ταξίδια της οικογενείας μου στην Πελοπόννησο κυρίως, αλλά και στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία, ήταν στενά συνδεδεμένες με τα τραίνα, είτε σαν «train-spotter» (εξωτερικός παρατηρητής), είτε και σαν ταξιδιώτης. Το τραίνο από μικρή ηλικία, αποτέλεσε αγαπημένο μου θέμα και πεδίο ενδιαφέροντος, τόσο από ταξιδιωτικής και αισθητικής πλευράς (ένα γραφικό θέαμα μέσα στην ελληνική φύση - σταθμοί, γεφύρια, διαδρομές, ατμομηχανές, ωτομοτρίς κλπ.), όσο και από τεχνικής. Είναι μια εικαστική παρέμβαση μέσα στο ελληνικό τοπίο, που το συμπληρώνει κατά τον καλύτερο τρόπο και θα έλεγα πως το αναδεικνύει μέσα από τις διάφορες διαδρομές του στην ελληνική επικράτεια. Το 1983 συμμετείχα στην ίδρυση του Συλλόγου Φίλων του Σιδηροδρόμου και μέσα από αυτόν ήρθα ενεργότερα σε επαφή με την έρευνα της ιστορίας του μέσου, τόσο γενικότερα, όσο και στην Ελλάδα ειδικότερα. Παράλληλα η επαφή μου αυτή διευρύνθηκε και με την επιστημονική και επαγγελματική μου εξειδίκευση την ίδια εποχή σε θέματα συγκοινωνιακού σχεδιασμού και με την στενότερη εμπλοκή μου σε μελέτες και σχεδιασμούς που είχαν σχέση με τους ελληνικούς σιδηροδρόμους και τα μέσα σταθερής τροχιάς στην περιοχή Αθηνών κυρίως.
Μια «γόησσα του ατμού», η φημισμένη ατμομηχανή «Austerity», βρετανικής κατασκευής, επί κεφαλής εκδρομικού συρμού στην κοιλάδα του Νέστου (2000, φωτο. Γ. Νάθενα)
Ποια είναι η αγαπημένη σου διαδρομή με το σιδηρόδρομο;
Πολλές, με προεξάρχουσα την καταπληκτική διαδρομή του Οδοντωτού Σιδηροδρόμου Διακοφτού - Καλαβρύτων μέσα στην ιδιαίτερου φυσικού κάλλους χαράδρα - φαράγγι του Βουραικού ποταμού. Θεωρείται μία από τις 6 ωραιότερες σιδηροδρομικές διαδρομές του Κόσμου. Αντίστοιχα όμορφες διαδρομές με τραίνο υπάρχουν και στην υπόλοιπη Πελοπόννησο (γραμμή Κορίνθου - Τριπόλεως - Καλαμάτας που σήμερα δυστυχώς είναι ανενεργή, γραμμή Κατακόλου - Πύργου - Ολυμπίας (που αξιοποιείται σήμερα κυρίως ως τουριστική για τη μεταφορά επιβατών των κρουαζιερόπλοιων στην Αρχαία Ολυμπία), στη Θεσσαλία (το τραινάκι του Πηλίου), στην Ανατολική Μακεδονία (κοιλάδα του Νέστου) και στη Φθιώτιδα (το ορεινό σιδηροδρομικό πέρασμα του Μπράλου που εδώ και λίγο καιρό έχει εγκαταλειφθεί, αφού εγκαινιάστηκε η νέα χάραξη της γραμμής υψηλής ταχύτητος Αθηνών - Θεσσαλονίκης, από την νεότευκτη σήραγγα Καλλιδρόμου).
Ποιες είναι οι έως σήμερα εκδόσεις σου με αντικείμενο τον σιδηρόδρομο;
Μέχρι σήμερα έχω κάνει (ή συμμετάσχει μαζί με άλλους συγγραφείς - ερευνητές σε) 5 εκδόσεις βιβλίων με χαρακτήρα ιστορικού λευκώματος και με θέμα τους ελληνικούς σιδηροδρόμους, καθώς και τις δημόσιες συγκοινωνίες της Αθήνας: με τις εκδόσεις Μίλητος το 1997 το ιστορικό λεύκωμα «ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΟΙ», το 2004 το ιστορικό λεύκωμα «ΤΟ ΤΡΑΙΝΑΚΙ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ», το 2007 το δίτομο έργο «ΑΠΟ ΤΑ ΠΑΜΦΟΡΕΙΑ ΣΤΟ ΜΕΤΡΟ - 170 ΧΡΟΝΙΑ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΑΘΗΝΏΝ - ΠΕΙΡΑΙΩΣ - ΠΕΡΙΧΩΡΩΝ», το 2016 το ιστορικό λεύκωμα «Ο ΟΔΟΝΤΩΤΟΣ ΔΙΑΚΟΦΤΟΥ - ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ | 120 ΧΡΟΝΙΑ» (σε δύο εκδόσεις, μία επετειακή υπό την αιγίδα του Συλλόγου Φίλων Σιδηροδρόμου και χρηματοδότηση από τον ΟΣΕ και μία εμπορική με τις εκδόσεις Μίλητος) και τέλος φέτος το ιστορικό λεύκωμα «Ο ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΓΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ» που εκδόθηκε ως συλλεκτική έκδοση από την εταιρεία ΓΑΙΑ - ΟΣΕ Α.Ε. που διαχειρίζεται την ακίνητη περιουσία καθώς και το τροχαίο υλικό του ΟΣΕ.
Το εξώφυλλο του βιβλίου «Ο Σιδηρόδρομος στη γη της Αρχαίας Ολυμπίας»
Τι συμβολίζει για σένα μια διαδρομή με το τραίνο; Μοναχικότητα; Αναζήτηση του χαμένου χρόνου; Συνάντηση με το μέλλον;
Θα χρησιμοποιήσω μία φράση ενός πολύ καλού μου φίλου και μέλους του Συλλόγου Φίλων Σιδηροδρόμου: «Με τον σιδηρόδρομο ταξιδεύεις, δεν μεταφέρεσαι». Νομίζω ότι αυτό τα λέει όλα. Γενικά η έννοια της φυγής προς το άγνωστο και του οδοιπορικού ταξιδιού είναι στενά συνυφασμένη με τα τραίνα. Και όπως λέει ένα παραδοσιακό τραγούδι της country αμερικάνικης μουσικής που απηχεί την ψυχοσύνθεση των «Hobos» (των πλανόδιων ανέργων αμερικανών στα τέλη του 19ου αιώνα που μετακινούνταν από Πολιτεία σε Πολιτεία ως λαθρεπιβάτες εμπορικών τραίνων, αναζητώντας περιστασιακές δουλειές, αλητεία δρόμου και περιπέτεια), «σημασία έχει το ταξίδι και όχι ο προορισμός».
Τι ειν’ αυτό που σ’ αρέσει ιδιαίτερα στα τραίνα;
Θα απαντήσω και πάλι με ένα δίστιχο του Γάλλου ποιητή Γκιγιώμ Απολλιναίρ: «Δεν αγαπάμε αρκετά τη χαρά να βλέπουμε πάντα τα όμορφα πράγματα σαν καινούργια. Αγαπημένη μου, να φοβάσαι την ημέρα που ένα τραίνο, δεν θα σε συγκινεί πια»… Το επιβλητικό πέρασμα του τραίνου, ο όγκος και η φιγούρα του, ο αχός του, το σφύριγμά του -πολλές φορές απόκοσμο και παραπονιάρικο, άλλες φορές πιο χαρούμενο και επίμονο-, ο μεγάλος προβολέας της μηχανής του τη νύχτα, οι χορευτικές κινήσεις του μηχανισμού διανομής της κίνησης στους μεγάλους τροχούς των παλαιών ατμαμαξών με τις μπιέλες, τα καλογυαλισμένα και φωτισμένα βαγόνια με τις αινιγματικές φιγούρες τη νύχτα, όλα αυτά τα στοιχεία που του προσδίδουν μυστήριο και μεγαλοπρέπεια, μιλάνε καθαρά μέσα στην ψυχή μου. Δέστε τη σκηνή της αναχώρησης του Οριάν Εξπρές από τον σταθμό της Κωνσταντινούπολης στην «all time classic» ταινία «Έγκλημα στο Οριάν Εξπρές» (που στηρίχτηκε στο ομώνυμο μυθιστόρημα της Αγκάθα Κρίστι) και θα με καταλάβετε. Ένας παλιός φίλος που δεν ζει πια, παλιός αντάρτης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που στη συνέχεια δούλεψε σαν σωφέρ σε νταλίκες και πούλμαν, μάγκας παλαιάς κοπής, μέγας λάτρης του ωραίου φύλου, αλλά προπάντων λάτρης των τραίνων και των ατμομηχανών (που στον σιδηρόδρομο τις αποκαλούμε ατμάμαξες), μου έλεγε χαρακτηριστικά: «Γιώργο μου, οι ατμάμαξες είναι σαν τις όμορφες γυναίκες: ζεστές, υγρές και γόησσες»… Και πράγματι είχε δίκιο…
Στον ΣΣ Μύλων Αργολίδας, ως αφηγητής στο ντοκιμαντέρ «Δοξαράς: το σιδηροδρομικό δυστύχημα» που διακρίθηκε στο φεστιβάλ ταινιών μικρού μήκους της Χαλκίδας (2014)
Το κοινό σου έχει κάποια χαρακτηριστικά; Αποτελείται μόνο από σιδηροδρομικούς;
Κάθε άλλο. Οποιοσδήποτε συγκινείται από τον σιδηρόδρομο ή έχει ειδικά ενδιαφέροντα που σχετίζονται με την ιστορία της σύγχρονης κοινωνικής και οικονομικής ζωής της χώρας, τα ταξίδια και τις περιηγήσεις, την τεχνολογία, τα μεταφορικά μέσα, την επίδραση των μεταφορικών υποδομών στο περιβάλλον, στην ανάπτυξη, στην πολεοδομία και χωροταξία και στον πολιτισμό, ανήκει στο εν δυνάμει αναγνωστικό κοινό τέτοιων βιβλίων. Φυσικά και οι άφθονες παλαιές φωτογραφίες, σχέδια, χάρτες και άλλα εποπτικά ντοκουμέντα που δημοσιεύονται σε αυτές τις εκδόσεις, εξάπτουν το ενδιαφέρον όσων -και είναι πάρα πολλοί- έλκονται ιδιαίτερα από την εξέλιξη των συγκοινωνιακών μέσων, των πόλεων, των διαφόρων τοπίων και της συναφούς λαογραφίας και ανθρωπογεωγραφίας.
Το τραίνο είναι φετίχ για κάποιους;
Για τους φίλους του σιδηροδρόμου σίγουρα. Αλλά γενικότερα, τα περισσότερα αγόρια, κυρίως, στα παιδικά τους χρόνια έχουν να θυμούνται τα κουρδιστά ή ηλεκτρικά τραινάκια με τα οποία έπαιζαν και έκαναν φανταστικές διαδρομές, κάποιοι δε εξακολουθούν και σε μεγαλύτερη ηλικία να εξελίσσουν αυτή τους την ενασχόληση πιο δημιουργικά, φτιάχνοντας λειτουργικές σιδηροδρομικές μακέτες και διοράματα, ένα μαγικό κόσμο πάνω σε γραμμές… Αυτό βέβαια προϋποθέτει τα 3 χ: χώρο, χρόνο και χρήμα…
Ο «Κωλοσούρτης» ετοιμάζεται να αναχωρήσει από το λιμάνι του Κατακόλου για τον Πύργο. Το τραίνο αυτό, το ονόμασαν και «τραίνο της αγάπης», λόγω των πολλών ειδυλλίων που πλέχτηκαν στα «τύπου Μπελ επόκ» βαγόνια του (1930)
Υπάρχει μέλλον για τον σιδηρόδρομο; Πώς διαγράφεται το μέλλον του;
Ο Βρετανός ιστορικός Tony Judt έχει γράψει ότι «Κανένας άλλος τεχνολογικός ή κοινωνικός θεσμός δεν αντιπροσωπεύει τη νεωτερικότητα, όσο ο σιδηρόδρομος. Κανένα άλλο ανταγωνιστικό μέσο μεταφοράς, καμιά κατοπινή τεχνολογική καινοτομία, καμμιά άλλη βιομηχανία δεν έχει επιφέρει αλλαγές σε τέτοια κλίμακα, ή δεν τις έχει διευκολύνει τόσο, όσο η εφεύρεση και η καθιέρωση του σιδηροδρόμου». Μία από τις έννοιες που εισήγαγε ο σιδηρόδρομος στον ανθρώπινο πολιτισμό και την σύγχρονη κοινωνική οργάνωση είναι για παράδειγμα η έννοια του χρόνου και η χρήση του ρολογιού. Οι περισσότερες τεχνικές προκλήσεις της βιομηχανικής νεωτερικότητας - η χρήση του ατμού ως κινητήρια δύναμη στις μεταφορές που πολλαπλασίασε την μέση ταχύτητα μεταφοράς προσώπων και αγαθών που μέχρι τότε δεν μπορούσε να ξεπεράσει τα 15 χλμ./ώρα, οι τηλεγραφικές επικοινωνίες, η αξιοποίηση του νερού, του φωταερίου και του ηλεκτρισμού για οικιακή και βιομηχανική χρήση, τα αποστραγγιστικά έργα, η κατασκευή κτιρίων μεγάλης κλίμακας, η συγκέντρωση και μεταφορά ανθρώπων σε μεγάλους αριθμούς - όλες αυτές οι προκλήσεις αντιμετωπίστηκαν για πρώτη φορά από τις σιδηροδρομικές εταιρείες. Μολονότι μεταπολεμικά κυρίως, τα ανταγωνιστικά μέσα μεταφοράς (αυτοκίνητα και αεροπλάνα κυρίως) αναπτύχθηκαν με ιλιγγιώδη ρυθμό, η μεγάλη οικολογική κρίση στην ύπαιθρο, τις πόλεις και τις ευρύτερες μητροπολιτικές περιοχές, ο κορεσμός των οδικών και αεροπορικών υποδομών, η ανάγκη για αποτελεσματική και φειδωλή ενεργειακή κατανάλωση, τα διογκούμενα προβλήματα ασφάλειας στις μεταφορές, το επίσης διογκούμενο και δυσβάστακτο γενικευμένο κόστος μετακίνησης των οδικών μεταφορών με ΙΧ -ιδιαίτερα μέσα και γύρω από τις πόλεις- σε συνάρτηση με την μεγάλη τεχνολογική εξέλιξη στους σύγχρονους σιδηροδρόμους και τα μέσα σταθερής τροχιάς γενικότερα και την ολοένα και διευρυνόμενη οικολογική σημασία της χρήσης τους, επανέφεραν το τραίνο στο προσκήνιο της επικαιρότητας και τα σύγχρονα σιδηροδρομικά συστήματα σε «state of the art of technology»: τραίνα μεγάλης ταχύτητας για αποστάσεις έως και 700 χλμ. που συναγωνίζονται τα αεροπλάνα, προαστιακοί και αστικοί σιδηρόδρομοι (ορισμένοι από τους οποίους εντελώς αυτοματοποιημένοι πιά) που αποτελούν πολύτιμα εργαλεία κυκλοφοριακής αποσυμφόρησης και εξυπηρέτησης των μεγάλων αστικών κέντρων, εμπορευματικά τραίνα και υπηρεσίες συνδυασμένων μεταφορών και logistics που στηρίζονται στην διασύνδεση θαλάσσιων και χερσαίων οδών εμπορίου, αποτελούν βασικά και αναντικατάστατα εργαλεία της σύγχρονης οικονομικής και κοινωνικής ζωής, σε συνθήκες βιωσιμότητας - κοινωνικής, οικονομικής και περιβαλλοντικής.
Η αγάπη για τα τραίνα γεννήθηκε από εικόνες σαν κι αυτήν, που αντίκρυζε από τη «γέφυρα του Μάγκα», επάνω από τον ΣΣ Πειραιά, στον Άγιο Διονύσιο, από πολύ τρυφερή ηλικία (φωτο. T. Middleton)
Πώς δουλεύεις ένα βιβλίο για τα τραίνα;
Με πολυετή έρευνα στις διαθέσιμες προφορικές και γραπτές πηγές, τόσο in situ, όσο και σε διάφορες υπηρεσίες, αρχεία, βιβλιοθήκες, διαδικτυακά (τα τελευταία χρόνια) και επίσης με πολυέξοδη έρευνα και αγορά παλιών φωτογραφιών και άλλων ντοκουμέντων από παλαιοπώλες, συλλέκτες, e-bay κλπ. Μεγάλη βοήθεια είναι επίσης η πολύτιμη ανταλλαγή πληροφοριών και φωτογραφιών ή άλλων ντοκουμέντων μεταξύ των φίλων του σιδηροδρόμου, δεδομένου ότι όλοι μας διατηρούμε πολύ πλούσια αρχεία και συλλογές, σχετικά με την ιστορία και την τεχνολογία του μέσου. Το ίδιο ισχύει και με τον Σύλλογο Φίλων του Σιδηροδρόμου.
Το τελευταίο σου βιβλίο τι καταγράφει και σε τι βαθμό αφορά το ευρύτερο κοινό;
Το τελευταίο μου βιβλίο που έχει τίτλο «Ο Σιδηρόδρομος στη γη της Αρχαίας Ολυμπίας», καταπιάνεται αναλυτικά με την ιστορία του σιδηροδρόμου στην Δυτική Πελοπόννησο και ειδικότερα στο νομό Ηλείας. Η περιοχή αυτή είναι η πρώτη στην Ελλάδα που απέκτησε σιδηρόδρομο μετά την περιοχή Αθηνών - Πειραιώς και αυτό το οφείλει στον μεγάλο βαθμό ανάπτυξης που παρουσίαζε στα τέλη του 19ου αιώνα, λόγω της παραγωγής και εμπορίας της σταφίδας, αυτού του λεγόμενου «μαύρου χρυσού» του ηλιακού κάμπου και γενικότερα της Δυτικής και Βόρειας Πελοποννήσου. Η μεγάλη ανάγκη για ένα φτηνό και αποτελεσματικό τρόπο μεταφοράς των φορτίων σταφίδας από το κέντρο συσκευασίας της που ήταν ο Πύργος στο κοντινότερο λιμάνι προς εξαγωγή (το Κατάκολο), ήταν η αιτία που κατασκευάστηκε ο πρώτος ελληνικός σιδηρόδρομος «εκτός των τειχών» της πρωτευούσης, δηλαδή η γραμμή Πύργου - Κατακόλου (1878 ελήφθη η απόφαση - ακριβώς 140 χρόνια από σήμερα και 1883 εγκαινιάστηκε η γραμμή). Η μεγάλη πρώιμη αστική ανάπτυξη που παρουσίαζε η πόλη του Πύργου, τόσο στο οικονομικό επίπεδο, όσο και στο εποικοδόμημα, διευκόλυνε την εξέλιξη αυτή που μάλιστα έγινε με πρωτοβουλία του τότε Δήμου Λετρίνων (Πύργου) και από αυτής της πλευράς καταγράφεται και ως μία πρωτοπορία. Είναι χαρακτηριστικό πως στην εταιρεία του Σιδηροδρόμου Πύργου - Κατακόλου (ΣΠΚ), αρχικά συμμετείχε μετοχικά και ο ίδιος ο Δήμος Πύργου. Στη συνέχεια, η περαιτέρω ανάπτυξη τόσο της πόλης του Πύργου, όσο και της ευρύτερης περιοχής της Δυτικής και Νότιας Πελοποννήσου, σε συνδυασμό με τις αρχαιολογικές ανασκαφές στην Αρχαία Ολυμπία που γίνονταν από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και έφεραν σε φώς σημαντικότατα ευρήματα της Παγκόσμιας κοιτίδας του Ολυμπισμού, επέβαλαν την περαιτέρω επέκταση του δικτύου των Σιδηροδρόμων Πειραιώς - Αθηνών - Πελοποννήσου (ΣΠΑΠ) από την Πάτρα προς τον Πύργο, την Αρχαία Ολυμπία, την Κυλλήνη και νοτιότερα προς Κυπαρισσία και Καλαμάτα. Η εταιρεία των ΣΠΑΠ μάλιστα, με πρωτοβουλία της, δημιούργησε τότε πρωτοποριακές τουριστικές υποδομές (πολυτελές ξενοδοχείο στην Ολυμπία, που μάλιστα ονομάστηκε ΣΠΑΠ και οργανωμένη κατά τα δυτικά πρότυπα λουτρόπολη για την αξιοποίηση και εκμετάλλευση των Λουτρών Κυλλήνης), πράγμα που σε συνδυασμό με τις νεοπαγείς σιδηροδρομικές συνδέσεις προς τα σημεία αυτά, συνετέλεσε στην αυξημένη προσπελασιμότητα αυτών των τουριστικών πόλων και την θεαματική αύξηση της επισκεψιμότητάς τους. Από αυτής της πλευράς είναι πολύ ενδιαφέρον και επίκαιρο το μήνυμα και για την χώρα μας σήμερα, στην εποχή της οικονομικής κρίσης, για το πώς οι υποδομές θα πρέπει να σχεδιάζονται σε στενή σχέση και συνάρτηση με την επιδιωκόμενη ορθολογική και στοχευμένη ανάπτυξη βάσει ολοκληρωμένου σχεδιασμού και οι φορείς υλοποίησης αυτών να μπορούν να εκμεταλλεύονται και παράλληλες μονάδες επιχειρηματικών δραστηριοτήτων συναφούς ή συμπληρωματικού χαρακτήρα, που να καθιστούν περισσότερο βιώσιμες από οικονομικής σκοπιάς τις επενδύσεις τους και ταυτόχρονα να μην χάνεται και ο κοινωνικός χαρακτήρας της στοχευμένης ανάπτυξης μιας περιοχής και της δυνατότητας μόχλευσης κονδυλίων για τις σχετικές επενδύσεις. Το βιβλίο αυτό λοιπόν, πέρα από το ειδικότερο ιστορικό ενδιαφέρον του και τις πολλές σπάνιες φωτογραφίες και άλλα ντοκουμέντα που περιλαμβάνει, αναδεικνύει και αυτήν ακριβώς την πλευρά. Βεβαίως, θα ήθελα να προσθέσω, πως η Ηλεία και πιο συγκεκριμένα η επαρχία Ολυμπίας, είναι η γενέτειρα του εκ μητρός παππού μου, έχω ταξιδέψει σ αυτήν και έχω περάσει πολλά από τα Πάσχα και καλοκαίρια της ζωής μου, και συνδέομαι και συναισθηματικά με αυτήν την περιοχή και τους σιδηροδρόμους της που τους έζησα από μικρός.
Στην ορεινή Κορινθία με φίλους (1998)
Στο βιβλίο σου αναφέρεσαι σε αρκετά παρατσούκλια τραίνων, όπως «Το τραίνο της αγάπης», η «Ριρίκα», ο «Κωλοσούρτης», το «Μοτράκι»… Πώς εξηγούνται όλα αυτά;
Ο κόσμος της Δυτικής Πελοποννήσου (κάτοικοι, επιβάτες, σιδηροδρομικοί) αγάπησε πολύ τα τραίνα που λειτούργησαν στην περιοχή αυτή, η καθημερινότητά του συνδέθηκε με αυτά και σε αρκετές περιπτώσεις τους προσέδωσε πετυχημένα παρατσούκλια, με τα οποία έμειναν γνωστά στη συνέχεια. Για παράδειγμα το τραίνο που πήγαινε από τον Πύργο στο Κατάκολο το ονόμασαν «τραίνο της αγάπης», λόγω των πολλών φλερτ και ειδυλλίων που αναπτύσσονταν μεταξύ των αρρένων και θηλέων γόνων της τοπικής κοινωνίας του Πύργου, που πηγαινοέρχονταν εν σώματι εκείνα τα χρόνια στο παραλιακό επίνειο και θέρετρο του Πύργου, το Κατάκολο, όπου συνδύαζαν την εκδρομή, με την διασκέδαση, το κολύμπι, το «φλερτ» κοκ. Ιδιαίτερα στην «Μπελ Επόκ» και ολόκληρη την προπολεμική περίοδο, δεν υπήρχαν και πολλά άλλα περιθώρια για να απολαύσουν οι κάτοικοι της περιοχής ανάλογες μικροχαρές… Τις ατμομηχανές αυτού του τραίνου τις ονόμασαν «Κωλοσούρτες» γιατί έφεραν ειδικές προστατευτικές μεταλλικές ποδιές μπροστά από τους τροχούς και τις μπιέλλες τους, που τις έκαναν να μοιάζουν πως σέρνονται με τα «οπίσθιά» τους όταν κινούνταν. «Ριρίκες» είχαν ονομάσει όλα τα τοπικά τραίνα που έκαναν όλες τις ενδιάμεσες στάσεις στην διαδρομή (τα λεγόμενα και «γαλατάδικα» ή «πόστες» επειδή παλιότερα μετέφεραν και γάλα ή την αλληλογραφία στα χωριά που στάθμευαν). Το όνομα «Ριρίκα» το έδωσε αρχικά κάποιος σιδηροδρομικός στο τραίνο Καβασίλων - Κυλλήνης, επειδή σε κάποια μικρή στάση στο μέσον του πουθενά, επιβιβαζόταν κάποια κοπέλα ονόματι Ριρίκα που εργαζόταν στα χωράφια… Τέλος με το όνομα «μοτράκι» χαρακτήριζαν οι χωρικοί της Δυτικής Πελοποννήσου τις μικρές μονοβάγονες αυτοκινητάμαξες («ωτομοτρίς» επί το γαλλικότερον) που εξυπηρετούσαν μεταπολεμικά κυρίως τα τοπικά δρομολόγια: ωτομοτρίς - ωτομοτράκι - μοτράκι.
Από πού ξεκίνησε η δική σου βιωματική διαδρομή; Σε ποια γειτονιά και ποια ήταν τα πρώτα σου ερεθίσματα;
Από την Δραπετσώνα, μια εργατούπολη στην δυτική όχθη του λιμανιού του Πειραιά. Σφυρίγματα τραίνων και πλοίων που ξεμάκραιναν αφήνοντας τούφες καπνού ή μια αφρισμένη γραμμή πίσω τους, καθώς και σειρήνες εργοστασίων ήταν τα πρώτα μου βιώματα και ακούσματα, καθώς επίσης και ρεμπέτικα τραγούδια, τραγούδια του Τσιτσάνη, του Παπαϊωάννου, του Μπαγιαντέρα και άλλων, τραγούδια με τη φωνή του Καζαντζίδη, της Μαρίκας Νίνου κοκ. Τα ακούγαμε ενώ παίζαμε βόλους, ξυλίκι, κρυφτό, κυνηγητό και μπάλα στους χωματόδρομους και τις αλάνες που ήσαν μπροστά στα εργατικά οικήματα της Δραπετσώνας. Εκεί έμενα τότε. Οι νοικοκυρές, συνήθιζαν να βγάζουν τα παλιά ραδιόφωνα με τις λυχνίες στις ανοιχτές πόρτες των σπιτιών και κάθονταν εκεί ακούγοντας μουσική, πλέκοντας και κουτσομπολεύοντας με τις γειτόνισσές τους. Στη γειτονιά αυτή έμεναν και πολλοί Πόντιοι και αξέχαστη θα μου μείνει η ανατολίτικη προφορά τους, όπως και η αγάπη των περισσότερων από αυτούς για τον Νεστορίδη, τον μεγάλο άσσο του ποδοσφαίρου της εποχής εκείνης, που τότε έπαιζε στην ΑΕΚ. Βέβαια, η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων που έμεναν στην περιοχή αυτή ήσαν Ολυμπιακοί και «απαγορευόταν» σχεδόν να είσαι άλλη ομάδα. Κάθε απόγευμα που ξεκίναγε να φυσάει η φρεσκαδούρα από την πλευρά της θάλασσας, μας έφερνε το οξύ που ανέδιδαν τα φουγάρα και οι εξαγωγές του μεγάλου Εργοστασίου Λιπασμάτων και Υαλουργίας του Μποδοσάκη που ήταν παραδίπλα, μέσα στα μάτια μας και μας προκαλούσε όξινα δάκρυα και μια χαρακτηριστική μυρωδιά ανακατεμένης μούχλας με οξύ. Τα πρώτα τραίνα που είδα στη ζωή μου, ήσαν στον γειτονικό αφετηριακό σταθμό Λαρίσης, στην περιοχή Αγίου Διονυσίου του Πειραιά (απέναντι από εκεί που αναχωρούν σήμερα τα κρητικά καράβια). Από εκεί ξεκινούσαν οι περισσότεροι μετανάστες εκείνα τα χρόνια για την Γερμανία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Με το επιβλητικό Simplon Orient Express που αναχωρούσε κάθε βράδυ από τον σταθμό αυτό για το εξωτερικό και το έσερναν κάτι πολύ μεγάλες ατμομηχανές με εκκωφαντικό σφύριγμα που το φοβόμουν πολύ και πίσω από αυτές υπήρχαν πολυτελέστατα, για τα παιδικά μου μάτια, βαγόνια με σκούρο πράσινο ή μπλε χρώμα και φωτισμένα παράθυρα, μέσα στα οποία ξεχώριζες τις αινιγματικές φυσιογνωμίες των ταξιδιωτών. Να μην ξεχάσω βέβαια και το αλησμόνητο ηλεκτρικό τραινάκι (τραμ) που μας πήγαινε βόλτα από τον Πειραιά στο Πέραμα, μια περιοχή με πολλά καρνάγια, αλλά και με πολλά κεντράκια τότε, στα οποία εμφανίζονταν γνωστοί ρεμπέτες και λαϊκοί τραγουδιστές (Πάνος Γαβαλάς κλπ). Στα μέσα της δεκαετίας του 60 ανεβήκαμε στην Αθήνα και απομακρύνθηκα κάπως από αυτό τον μαγικό κόσμο, αλλά η κύρια γνωριμία μου με τον ελληνικό σιδηρόδρομο μπορώ να πω ότι έγινε από τα ταξίδια της οικογενείας μου προς την Πελοπόννησο κυρίως, από το 1962 και μετέπειτα.
Με τον οργανίστα των ΠΕΛΟΜΑ ΜΠΟΚΙΟΥ Γιώργο Στεφανάκη, στο στούντιο του στην Ελευσίνα (2018)
Το ενδιαφέρον σου για τη μουσική πώς εξελίχθηκε;
Αρχικά ακούγοντας από τα ραδιόφωνα της γειτονιάς και το δικό μας φυσικά, κυρίως λαϊκά και ρεμπέτικα τραγούδια. Οι γονείς μου άκουγαν βέβαια και ελαφρά τραγούδια της εποχής με τον Γούναρη, την Κάκια Μένδρη, τη Μαίρη Λω κλπ, ενώ ο πατέρας μου που ήταν από την Κρήτη -από ένα χωριό κοντά στ’ Ανώγεια- άκουγε και κρητική μουσική, κοντυλιές… Στη συνέχεια, όταν ανεβήκαμε στην Αθήνα, στα πρώτα πάρτι που έκανε ο αδελφός μου, που ήταν μεγαλύτερος μου κατά 7 χρόνια, ήρθα σε πρώτη επαφή με την ποπ και ροκ μουσική της εποχής εκείνης. Μιλάμε για τραγούδια όπως το «Girl» των Beatles, το «Satisfaction» των Rolling Stones, τραγούδια των Kinks, των Animals, αλλά και μπαλάντες δικών μας συγκροτημάτων όπως οι Charms, οι Olympians και οι Forminx με την περιβόητη Jeronymo Janka. Είχαμε ένα πικάπ και οι φίλοι του αδελφού μου έφερναν τους δίσκους… Μιλάμε πριν το 1970 ακόμα… Λίγο αργότερα, άρχισα να ακούω πειρατικούς ραδιοσταθμούς (πχ Jeronymo Groovy κ.α.), καθώς και τον σταθμό της Αμερικάνικης Βάσης που εξέπεμπε τότε πολύ ωραία μουσική. Έτσι, με όλους αυτούς τους τρόπους, ήρθα σε επαφή με την ξένη μουσική, ροκ και μπλουζ κυρίως, που έκτοτε αποτελεί το βασικό μου άκουσμα και γούστο (με πιο αγαπημένο μου γκρουπ τους Rolling Stones που τους έχω δει 2 φορές live), χωρίς να απεμπολώ -κάθε άλλο- τις μπαλάντες, αρκετά κομμάτια του έντεχνου ελληνικού τραγουδιού και του Νέου Κύματος (κυρίως Χατζιδάκι, Θεοδωράκη, Σαββόπουλο, Μικρούτσικο, Χατζή και Λοΐζο) και βέβαια τα γνήσια λαϊκά και ρεμπέτικα τραγούδια και την κρητική μουσική που υπήρξαν τα παιδικά μουσικά μου βιώματα…
Υπήρχε κάποιο ελληνικό συγκρότημα που άκουσες στο ραδιόφωνο ή είδες πρώτα στην τηλεόραση και έπαιξε σημαντικό ρόλο στη ζωή σου την εποχή που η τηλεόραση μπήκε στα σπίτια ως κάτι καινούργιο;
Για πολλούς (και για μένα) το κορυφαίο ελληνικό ροκ συγκρότημα ήσαν οι Πελόμα Μποκιού. Από την πρώτη στιγμή που τους άκουσα και στη συνέχεια τους είδα, με μάγεψαν. Ο ήχος τους, η φωνή και το performance του Βλάση Μπονάτσου, το Hammond του Γιώργου Στεφανάκη, η τρομερή επιδεξιότητα του Τάκη Μαρινάκη στην ντραμς και τα κρουστά, οι φοβεροί κιθαρίστες Ζώης, Δαπέρης, Ανδρούτσος κλπ. Τους περισσότερους από αυτούς, αργότερα ευτύχησα να τους γνωρίσω από κοντά και με κάποιους να γίνω φίλος... Ήταν ένα γκρουπ που σημάδεψε την εφηβεία μου. Τους πρωτάκουσα στο ραδιόφωνο, αλλά τους είδα και στην τηλεόραση. Υπήρχε τότε μια εκπομπή που λεγόταν «Ντισκοτέκ για νεολαία» που ξεκίναγε με ένα instrumental κομμάτι που έπαιζαν οι Idols θυμάμαι στους τίτλους. Σε αυτή την εκπομπή παρουσιάζονταν τα τότε ελληνικά ποπ και ροκ συγκροτήματα, αρχές δεκαετίας του 70. Από τα πρώτα κομμάτια τους («Γαρύφαλλε, Γαρύφαλλε» και «Αν θες έλα κι εσύ εκεί») οι Πελόμα Μποκιού τράβηξαν την προσοχή μου.
Με τον ντράμερ των Μπουρμπουλιών και του Σαββόπουλου στους δίσκους «Μπάλλος» και «Περιβόλι του τρελλού», Νίκο Τσιλογιάννη (2017)
Είχες την τύχη αργότερα να τους δεις σε κάποια συναυλία τους;
Ναι, στη συναυλία τους αρχικά στο γήπεδο της Παναχαϊκής στην Πάτρα (μαζί με τον αδελφό μου) και στη συνέχεια στο Sporting τον χειμώνα του 1972, μαζί με τους Socrates Drank the Conium. Ήταν μια αποκάλυψη για μένα ενός κόσμου του ονείρου, που μέχρι τότε τον προσέγγιζα μονάχα μέσα από την βραχνή συχνότητα των βραχέων και κάποιους πρώτους δίσκους βινυλίου με άφθονο σκρατς που είχα αρχίσει να αποκτώ μετά πολλών εμποδίων, κόπων και βασάνων. Στη συναυλία αυτή, όπως και σε μια προγενέστερη που είχε γίνει στον ΟΡΦΕΑ με τους POLL (άλλο ένα ακόμη συγκρότημα που μου άσκησε μεγάλη επιρροή τότε) μπόρεσα ευτυχώς να πάω, αν και 15χρονος, χάρη σε κάποιους μεγαλύτερους φίλους μου...
Πολλές φορές κυκλοφορείς φορώντας ένα καπέλο. Υπάρχει κάποιο απωθημένο κάτω από αυτό;
Χαχαχα, δεν νομίζω. Πάντως, μου είχε κάνει μεγάλη εντύπωση η ταινία «Κουρδιστό Πορτοκάλι», όπου ο πρωταγωνιστής «Άλεξ» (Malcolm Mc Dowell) μαζί με τα μέλη της παρέας - συμμορίας του φοράνε κάτι περίεργα μαύρα καπέλα. Μου είχαν τραβήξει την προσοχή από την αρχή, μαζί με το όλο concept και τη μουσική της ταινίας. Μπορώ να πω ότι τα εφέ και το όλο σκηνικό με είχαν επηρεάσει τόσο πολύ, ώστε μαζί με κάποιες άλλες ταινίες που είχα δει -πάνω κάτω την ίδια εποχή- είχε περάσει από τη σκέψη μου να γίνω σκηνοθέτης. Τελικά με κέρδισαν τα μαθηματικά αρχικά και στη συνέχεια η συγκοινωνιολογία. Υπάρχει και ένα αστείο περιστατικό που συνέβη μεταξύ του Βλάση Μπονάτσου και μένα, μετά από μία ροκ συναυλία, στον ΟΡΦΕΑ και πάλι, λίγο μετά την πτώση της χούντας, όπου είχαν εμφανιστεί πολλοί ποπ και ροκ καλλιτέχνες. Ο Βλάσης φορούσε ένα πολύ ωραίο μαύρο καπέλο (σαν αυτό που είχα δει αργότερα να φοράει ο Carlos Santana) και όταν πήγα στα καμαρίνια να τον δω από κοντά και να μου υπογράψει αυτόγραφο, του το άρπαξα από το κεφάλι και το φόρεσα. «Τι κάνεις εκεί;» με ρώτησε ξαφνιασμένος. «Στο έκλεψα. Έκανα επαναστατική πράξη. Το γράφει και ο Προυντόν» του απάντησα. Με κοίταξε ξαφνιασμένος για μια στιγμή και μετά ξέσπασε σε ένα βροντερό γέλιο, λέγοντας μου «φοβερόόό. Έλα όμως, δώστο μου τώρα». Ήταν ένα πολύ πρόσχαρο και καλό παιδί, γεμάτο ζωντάνια και χιούμορ.
Πόσο επιδραστική ήταν η ροκ μουσική την εποχή αυτή και πώς το βίωσες αυτό μέσα από τις συναναστροφές σου;
Πάρα πολύ. Ανήκω στη γενιά που ήταν στην προεφηβεία, όταν ξέσπασε ο Μάης του 68 στο Παρίσι και οι ταραχές στα αμερικάνικα πανεπιστήμια ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ και στη συνέχεια μπήκε στην εφηβεία, παρακολουθώντας - όσο εύκολο ή δύσκολο της ήταν αυτό σε μια εποχή που δεν υπήρχε Internet και οι ειδήσεις λογοκρίνονταν από την χούντα - τα μεγάλα κοινωνικοπολιτικά και καλλιτεχνικά γεγονότα, κινήματα και events του Woodstock, των χίππυς, της ροκ και της μπλουζ μουσικής που είχε ξεπηδήσει από τις νέγρικες φτωχογειτονιές, ακριβώς όπως εδώ το αυθεντικό λαϊκό και ρεμπέτικο τραγούδι, είχε ξεπηδήσει από τις εργατικές γειτονιές του Πειραιά, αλλά και από τους κυνηγημένους πρόσφυγες που ήρθαν από τη Σμύρνη κυρίως. Ήταν μια εποχή με έντονη συνειδησιακή ενέργεια. Είχα την τύχη, οι τότε παρέες μου να είναι ροκάδες της εποχής εκείνης (αφότου μάλιστα άνοιξε το δισκάδικο των αδελφών Φαληρέα, το POP ELEVEN, είχε γίνει το δεύτερο σπίτι μας) και δεν μου ήταν καθόλου δύσκολο να επιλέξω κι εγώ αυτή την κουλτούρα, που δεν είναι μονάχα ρεύμα στην μουσική και την τέχνη γενικά, αλλά και τρόπος ζωής, τρόπος να βλέπεις τα πράγματα. Πρόσωπα όπως ο Jim Morrison, o Bob Dylan, η Baez, oι Stones, o Lennon κ.α. και εδώ στην Ελλάδα ο Μήτσος Πουλικάκος, ο Παύλος Σιδηρόπουλος κ.α. με επηρέασαν πολύ. Αυτή λοιπόν η επιρροή, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην κοινωνικοποίησή μου, όπως βεβαίως και η αντιδικτατορική αντίσταση των φοιτητών στη Νομική και το Πολυτεχνείο. Οι φωνές των παιδιών εκείνων στην ταράτσα της Νομικής και στα κάγκελα του Πολυτεχνείου θα ηχούν για πάντα στ αυτιά μου…
Ας πάμε στην άλλη μεγάλη σου αγάπη, το ποδόσφαιρο. Πολλοί λένε ότι η ομάδα δεν αλλάζει. Εσύ τι λες;
Πολύ μικρός, παίζοντας στους χωματόδρομους και τις μικρές αλάνες της Δραπετσώνας, απέναντι από το τσιμεντάδικο, δεν υπήρχε άλλο περιθώριο από το να γίνω αρχικά Ολυμπιακός. Η μητέρα μου πήγαινε στο ίδιο Δημοτικό Σχολείο με τον Γιάννη Βάζο, τον μεγάλο σκόρερ του Ολυμπιακού, την δεκαετία του 40. Βέβαια τότε η ομάδα αυτή, ήταν συνώνυμο της λεβεντιάς και της αγνής Πειραιώτικης μαγκιάς, ήταν η ομάδα του Μπέμπη, του Δαρίβα, του Μουράτη, του Σιδέρη, του Παπάζογλου, του Γιούτσου κοκ. Καμία σχέση με το πώς -και λυπάμαι που το λέω- εξελίχθηκε η ομάδα αυτή τα τελευταία 20 χρόνια. Το 1969 και ενώ ήδη από μερικά χρόνια πριν είχαμε μετακομίσει στην Αθήνα, ο κατά 7 χρόνια μεγαλύτερος αδελφός μου που τον αγαπούσα ιδιαίτερα, απηυδισμένος από την εύνοια με την οποία οι πάντες σχεδόν (διαιτητές, αθλητικές εφημερίδες και δημοσιογράφοι, ΕΠΟ κλπ) περιέβαλαν τις 3 ισχυρές τότε ομάδες του λεγόμενου ΠΟΚ και κυρίως τον Ολυμπιακό και τον Παναθηναϊκό, με προέτρεψε να αλλάξουμε ομάδα και να υποστηρίξουμε κάποια άλλη ομάδα που να είναι μεν καλή και ιστορική, αλλά να μην ανήκει στις λεγόμενες υπερδυνάμεις του ελληνικού ποδοσφαίρου. Εκείνος τότε επέλεξε αρχικά να γίνει Εθνικός (έχοντας ζήσει πιο πολλά χρόνια στον Πειραιά από μένα) και εγώ επέλεξα τον Πανιώνιο. Οι λόγοι που έγινα Πανιώνιος ήταν 3: ήταν μια πολύ καλή ομάδα εκείνα τα χρόνια, που έπαιζε πολύ όμορφο ποδόσφαιρο, με ένα γαλαξία μεγάλων παικτών, διεθνείς οι περισσότεροι, που «έφτανε στην πηγή», αλλά για διάφορους λόγους δεν μπορούσε ή δεν την άφηναν «να πιει νερό». Ο δεύτερος λόγος ήταν η μεγάλη ιστορία της ομάδας αυτής που μου την είχε διηγηθεί με πολλές λεπτομέρειες μια σημαντική προσωπικότητα της εποχής εκείνης, το «αφεντικό» του πατέρα μου στην Ανωτέρα Σχολή Ηλεκτρονικών (Ραδιοτεχνική Σχολή) «Αναστασιάδη» όπου δίδασκε τότε (αφότου είχε αποχωρήσει από την Πολεμική Αεροπορία), δηλαδή ο καθηγητής Ραδιοηλεκτρολογίας και Ηλεκτρονικής Φυσικής το Πανεπιστημίου Αθηνών Μιχαήλ Αναστασιάδης, που ήταν Πανιώνιος, αντιπρόεδρος της Ένωσης Σμυρναίων και φίλος του Αριστοτέλη Ωνάση. Τέλος ο τρίτος λόγος ήταν η μεγάλη εντύπωση που μου έκανε η ομάδα αυτή, στον πρώτο ποδοσφαιρικό αγώνα που είδα ζωντανά στη ζωή μου, μαζί με τον πατέρα μου, στο πρωτάθλημα Α’ Εθνικής 1965-66, Ολυμπιακός-Πανιώνιος 1-4 μέσα στο στάδιο Καραϊσκάκη.
Με τον αρχικανονιέρη του ελληνικού ποδοσφαίρου Θωμά Μαύρο (2011)
Ποιο είναι το ποδοσφαιρικό σου ίνδαλμα και σε ποιο ματς τον πρωτοείδες να παίζει;
Από τον Πανιώνιο τα πρώτα μεγάλα μου ινδάλματα ήταν (ποια άλλα;) οι διεθνείς Χάιτας, Δέδες και ο Σκρέκης, που υπήρξε και μαθητής του πατέρα μου στην Ανωτέρα Σχολή Ηλεκτρονικών Αναστασιάδη, τότε. Από τους εκτός Πανιωνίου μεγάλους παίκτες, θαύμαζα περισσότερο τον Γιώργο Κούδα, τον «Μεγαλέξανδρο» του ελληνικού ποδοσφαίρου. Αλλά στη συνέχεια συνδέθηκα πολύ και «μεγάλωσα» μαζί του στον Πανιώνιο μπορώ να πω, με τον μεγάλο Θωμά Μαύρο. Όταν ο Θωμάς έφυγε από τον Πανιώνιο κάτω από τις γνωστές συνθήκες και σε συνέχεια της φυγής προηγουμένως όλων σχεδόν των μεγάλων παικτών της ομάδας, μου είχε στοιχίσει πολύ, δεν μιλιόμουνα για καιρό… Το πρώτο ματς που είδα τον Πανιώνιο στη Νέα Σμύρνη, ήταν η διεθνής νίκη του επί της Χάνσα Ροστόκ με 2-0 το 1969, όπου είχε σκοράρει ο Δέδες το ένα γκολ. Τον Θωμά Μαύρο τον πρωτοείδα την σαιζόν 1970-71 που βγήκαμε δεύτεροι στο πρωτάθλημα και ήμουν παρών στο πρώτο επίσημο γκολ που σημείωσε στην καριέρα του, με το οποίο λύτρωσε τον Πανιώνιο, χαρίζοντας του μια δύσκολη νίκη επί του Πιερικού με 1-0. Ο Πανιώνιος έκτοτε αποτελεί μεγάλο κεφάλαιο στη ζωή μου και βίωσα μαζί του τεράστιες χαρές αλλά και πολύ μεγάλες στενοχώριες και πίκρες. Ακριβώς όπως συμβαίνει σε έναν έρωτα. Με τα πάνω του και τα κάτω του. Όμως η «Πανιώνια διαφορετικότητα» έχει γίνει αναπόσπαστο στοιχείο αυτής της τόσο δύσκολης επιλογής και σχέσης, δύσκολης για κάποιον που ούτε σχέση καταγωγής έχει με την προσφυγιά, ούτε έχει κατοικήσει και πάει σχολείο ποτέ στις περιοχές Νέας Σμύρνης, Μπραχαμίου, Παλαιού Φαλήρου, Καλλιθέας, Δάφνης κλπ από τις οποίες προέρχεται η πλειοψηφία των οπαδών του Πανιωνίου…
Πώς βίωσες τις κοινωνικοπολιτικές ανησυχίες των χρόνων της νεότητας και που σύχναζες όταν γινόντουσαν ζυμώσεις;
Όσα έζησα ως φοιτητής στο Πανεπιστήμιο, επέδρασαν κι αυτά επάνω μου αναμφίβολα. Επειδή εκείνες τις εποχές τα οράματα για κάτι καλύτερο ήσαν ζωντανά, ενώ τώρα τα πάντα σχεδόν έχουν απομυθοποιηθεί, εκείνα τα στοιχεία που συγκρατώ ακόμη είναι ο όσο το δυνατόν μεγαλύτερος σεβασμός στην ελευθερία και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, του κάθε ανθρώπου, στα πλαίσια του κοινωνικού συνόλου, που πρέπει να αναπτύσσεται δημιουργικά, ελεύθερα και εξελικτικά, χωρίς να λησμονεί τις έννοιες της κοινωνικής συνοχής και δικαιοσύνης, της αλληλεγγύης, της αυτοδιαχείρισης, της δημοκρατίας και πλέον και της οικολογίας, του σεβασμού προς το περιβάλλον.
Σε ευχαριστώ για την πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη που μου παραχώρησες, όπου συνάντησα κι εγώ πολλές πτυχές του εαυτού μου.
Σ’ ευχαριστώ επίσης που μου έδωσες την ευκαιρία να μιλήσω για όλα αυτά που έχουν σημαδέψει τη ζωή μου.
Εδώ και αρκετά χρόνια καταγράφει σε βιβλία το αντικείμενο του πόθου του, τον σιδηρόδρομο. Διαθέτοντας άπειρες γνώσεις για τα τραίνα και έχοντας ένα ανεκτίμητο αρχειακό υλικό ερευνά και καταγράφει την ιστορία του τραίνου σε μια παράλληλη διαδρομή με την ιστορία της Ελλάδας, που συμπτωματικά ξεκινά το έτος ίδρυσης της άλλης μεγάλης του αγάπης, του Πανιωνίου, το 1890 στη Σμύρνη.
Η συνάντησή μας έγινε με αφορμή την κυκλοφορία του ιστορικού λευκώματος «Ο Σιδηρόδρομος στη γη της Αρχαίας Ολυμπίας» (έκδοση της ΓΑΙΟΣΕ), του τελευταίου βιβλίου του, με το οποίο ο Γιώργος Νάθενας ολοκλήρωσε ένα κύκλο εκδόσεων που αφορά τη θεματική των τραίνων, που αποτελούσε όνειρο ζωής για τον ίδιο. Μια ιδιαίτερη στιγμή στη ζωή του, ίσως η κορυφαία, στην οποία έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα επιλέγοντας την παρουσίασή του στο συνεδριακό κέντρο ΣΠΑΠ της Αρχαίας Ολυμπίας. Ο χώρος αυτός υπήρξε το πρώτο ξενοδοχείο που φτιάχτηκε στην Ολυμπία, ταυτόχρονα με τη σιδηροδρομική της σύνδεση με τον Πύργο, την Πάτρα και την Αθήνα, το 1891, συνετέλεσε δε μαζί με το Αρχαιολογικό Μουσείο που είχε φτιαχτεί παραδίπλα, λίγα χρόνια πριν, στη μετατροπή της Αρχαίας Ολυμπίας σε μεγάλο πόλο έλξης περιηγητών, επισκεπτών και τουριστών από όλο τον κόσμο, για να δουν από κοντά τους θησαυρούς που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου. Εκεί έχουν μείνει κατά καιρούς, βασιλείς και αρχηγοί κρατών, διάσημοι αθλητές, δημοσιογράφοι και άνθρωποι των γραμμάτων, καθώς και ο ιδρυτής των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων, ο Βέλγος βαρόνος Πιερ ντε Κουμπερτέν.
Στη Βέρνη της Ελβετίας, στα πλαίσια ερευνητικού προγράμματος για τον Ενιαίο Πολεοδομικό και Κυκλοφοριακό Σχεδιασμό (2009)
Το βιβλίο του αναδεικνύει τις ιστορικές και κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες που επέδρασαν στην κατασκευή και στη λειτουργία των συγκεκριμένων υποδομών, δίνοντας στον αναγνώστη μια άλλη διάσταση του θέματος. Αυτό είναι και το χαρακτηριστικό όλων των εκδόσεών του Γιώργου Νάθενα, καθώς με αυτό τον τρόπο καθιστά τα βιβλία του ελκυστικά και στον εξω-σιδηροδρομικό κόσμο, παρουσιάζοντας παράλληλα πλούσιο φωτογραφικό υλικό που ταξιδεύει τον αναγνώστη στην εξέλιξη μέσα από τις βουνοκορφές, τη φύση, τις αφετηρίες και στους προορισμούς των ατελείωτων δικών του διαδρομών. Το κάθε τραίνο έχει κι αυτό το παρατσούκλι του και ο συγγραφέας του βιβλίου δεν παρέλειψε να καταγράψει! Το «Τραίνο της αγάπης», η «Ριρίκα», ο «Κολοσούρτης», το «Μοτράκι» μπορεί να είναι άγνωστες λέξεις σε πολλούς για εκείνον όμως είναι όλη του η ζωή.
Το πάθος του για τον σιδηρόδρομο, το ποδόσφαιρο και τη μουσική ξεδιπλώθηκε στη συνέντευξη αυτή που φυσικά είχε αφετηρία το σταθμό του ηλεκτρικού, στα Κάτω Πατήσια, όπου ζει ο Γιώργος Νάθενας. Σε κάθε του μετακίνηση χρησιμοποιεί το τραίνο που είναι η δική του «μαζεράτι». Ενώ όλος ο κόσμος μπαίνει αδιάφορα στο βαγόνι περιμένοντας τη στάση που θα κατεβεί, ο συγγραφέας των τραίνων περιεργάζεται με κάθε λεπτομέρεια κάθε γωνιά του βαγονιού. Το νοιώθει σαν το δωμάτιό του. Προορισμός μας ήταν ο Πειραιάς, εκεί που γεννήθηκε και άρχισε να σκαρώνει τις πρώτες νοερές σιδηροδρομικές του διαδρομές. Όταν παρακολουθούμε μαζί την αγαπημένη μας ομάδα με πόση ακρίβεια θυμάται φάσεις, από αγώνες του μακρινού παρελθόντος ακόμη και ονόματα ξεχασμένων παικτών επαρχιακών ομάδων και τον τρόπο που μάρκαραν ή σούταραν στο συγκεκριμένο σημείο, χρονολογίες, βαθμολογίες… Συνδυάζει τις ομιλίες του, στις παρουσιάσεις των βιβλίων για την ιστορία των σιδηροδρόμων, με τις ιστορικές ημερομηνίες του Πανιωνίου, αφήνοντας άναυδο το ακροατήριο. Είναι μια πολύ ιδιαίτερη περίπτωση και από τους ανθρώπους που είμαι ευτυχής που γνώρισα και συναναστράφηκα στη ζωή μου. Στην ερώτηση πώς γράφει τη λέξη τραίνο, απάντησε: «Θυμάσαι τι είχε πει ο Βασίλης Βασιλικός: «Από τότε που τα τραίνα γράφτηκαν με Ε… αυτοκτόνησαν!».
Στο μηχανοστάσιο του ΟΣΕ στον Άγιο Ιωάννη Ρέντη (1971)
Πάμε λοιπόν να μπούμε στο «βαγόνι» της ιστορίας του Γιώργου Νάθενα, ο οποίος έχει «βάψει» μέσω της πρότασής του κυανέρυθρα τα βαγόνια του προαστιακού σιδηρόδρομου, με το πρόσχημα της διαφορετικής αυτής διαδρομής των τρένων!
Ποια είναι ακριβώς η επαγγελματική σου δραστηριότητα και ποια η σχέση σου με τον σιδηρόδρομο;
Είμαι μαθηματικός και συγκοινωνιολόγος και εργάζομαι στην υπηρεσία που είναι αρμόδια για το Ρυθμιστικό Σχέδιο της Αθήνας (χωροταξικό - πολεοδομικό - συγκοινωνιακό - περιβαλλοντικό σχεδιασμό της Αττικής), ενώ παλαιότερα και για 10 χρόνια (1996-2006) διετέλεσα ειδικός σύμβουλος της Διοίκησης του ΟΣΕ σε συγκοινωνιακά θέματα, με κυριότερο αντικείμενο τον σχεδιασμό, τις μελέτες και την υλοποίηση του Προαστιακού Σιδηροδρόμου της Αθήνας. Έχω συμμετάσχει επίσης από διάφορες θέσεις και με διάφορες ιδιότητες, σε διάφορες διαδικασίες του σχεδιασμού των άλλων μέσων σταθερής τροχιάς της Αθήνας (μετρό, τραμ), της Αττικής Οδού κλπ.
Πώς ξεκίνησε η ενασχόλησή σου με τα τραίνα και πώς εξελίχθηκε σε έρευνα και εκδοτική καταγραφή;
Θα χρησιμοποιήσω τα λόγια του Αμερικανού συγγραφέα Πωλ Θέροου: «Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου να ακούει το σφύριγμα των τραίνων - καθώς περνούσαν δίπλα από το σπίτι μου στη Βοστώνη και το Μέιν - ποτέ στη ζωή μου δεν είδα τραίνο που να μη θέλω να φύγω μαζί του. Ένοιωθα πως τα σφυρίγματά τους με καλούσαν σ’ έναν κόσμο μαγικό…». Κάτι ανάλογο συνέβη και με μένα. Τόσο οι πρώτες μου προσλαμβάνουσες παραστάσεις στον Πειραιά όπου γεννήθηκα, όσο και τα πολλά ταξίδια της οικογενείας μου στην Πελοπόννησο κυρίως, αλλά και στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία, ήταν στενά συνδεδεμένες με τα τραίνα, είτε σαν «train-spotter» (εξωτερικός παρατηρητής), είτε και σαν ταξιδιώτης. Το τραίνο από μικρή ηλικία, αποτέλεσε αγαπημένο μου θέμα και πεδίο ενδιαφέροντος, τόσο από ταξιδιωτικής και αισθητικής πλευράς (ένα γραφικό θέαμα μέσα στην ελληνική φύση - σταθμοί, γεφύρια, διαδρομές, ατμομηχανές, ωτομοτρίς κλπ.), όσο και από τεχνικής. Είναι μια εικαστική παρέμβαση μέσα στο ελληνικό τοπίο, που το συμπληρώνει κατά τον καλύτερο τρόπο και θα έλεγα πως το αναδεικνύει μέσα από τις διάφορες διαδρομές του στην ελληνική επικράτεια. Το 1983 συμμετείχα στην ίδρυση του Συλλόγου Φίλων του Σιδηροδρόμου και μέσα από αυτόν ήρθα ενεργότερα σε επαφή με την έρευνα της ιστορίας του μέσου, τόσο γενικότερα, όσο και στην Ελλάδα ειδικότερα. Παράλληλα η επαφή μου αυτή διευρύνθηκε και με την επιστημονική και επαγγελματική μου εξειδίκευση την ίδια εποχή σε θέματα συγκοινωνιακού σχεδιασμού και με την στενότερη εμπλοκή μου σε μελέτες και σχεδιασμούς που είχαν σχέση με τους ελληνικούς σιδηροδρόμους και τα μέσα σταθερής τροχιάς στην περιοχή Αθηνών κυρίως.
Μια «γόησσα του ατμού», η φημισμένη ατμομηχανή «Austerity», βρετανικής κατασκευής, επί κεφαλής εκδρομικού συρμού στην κοιλάδα του Νέστου (2000, φωτο. Γ. Νάθενα)
Ποια είναι η αγαπημένη σου διαδρομή με το σιδηρόδρομο;
Πολλές, με προεξάρχουσα την καταπληκτική διαδρομή του Οδοντωτού Σιδηροδρόμου Διακοφτού - Καλαβρύτων μέσα στην ιδιαίτερου φυσικού κάλλους χαράδρα - φαράγγι του Βουραικού ποταμού. Θεωρείται μία από τις 6 ωραιότερες σιδηροδρομικές διαδρομές του Κόσμου. Αντίστοιχα όμορφες διαδρομές με τραίνο υπάρχουν και στην υπόλοιπη Πελοπόννησο (γραμμή Κορίνθου - Τριπόλεως - Καλαμάτας που σήμερα δυστυχώς είναι ανενεργή, γραμμή Κατακόλου - Πύργου - Ολυμπίας (που αξιοποιείται σήμερα κυρίως ως τουριστική για τη μεταφορά επιβατών των κρουαζιερόπλοιων στην Αρχαία Ολυμπία), στη Θεσσαλία (το τραινάκι του Πηλίου), στην Ανατολική Μακεδονία (κοιλάδα του Νέστου) και στη Φθιώτιδα (το ορεινό σιδηροδρομικό πέρασμα του Μπράλου που εδώ και λίγο καιρό έχει εγκαταλειφθεί, αφού εγκαινιάστηκε η νέα χάραξη της γραμμής υψηλής ταχύτητος Αθηνών - Θεσσαλονίκης, από την νεότευκτη σήραγγα Καλλιδρόμου).
Ποιες είναι οι έως σήμερα εκδόσεις σου με αντικείμενο τον σιδηρόδρομο;
Μέχρι σήμερα έχω κάνει (ή συμμετάσχει μαζί με άλλους συγγραφείς - ερευνητές σε) 5 εκδόσεις βιβλίων με χαρακτήρα ιστορικού λευκώματος και με θέμα τους ελληνικούς σιδηροδρόμους, καθώς και τις δημόσιες συγκοινωνίες της Αθήνας: με τις εκδόσεις Μίλητος το 1997 το ιστορικό λεύκωμα «ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΟΙ», το 2004 το ιστορικό λεύκωμα «ΤΟ ΤΡΑΙΝΑΚΙ ΤΟΥ ΠΗΛΙΟΥ», το 2007 το δίτομο έργο «ΑΠΟ ΤΑ ΠΑΜΦΟΡΕΙΑ ΣΤΟ ΜΕΤΡΟ - 170 ΧΡΟΝΙΑ ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΑΘΗΝΏΝ - ΠΕΙΡΑΙΩΣ - ΠΕΡΙΧΩΡΩΝ», το 2016 το ιστορικό λεύκωμα «Ο ΟΔΟΝΤΩΤΟΣ ΔΙΑΚΟΦΤΟΥ - ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ | 120 ΧΡΟΝΙΑ» (σε δύο εκδόσεις, μία επετειακή υπό την αιγίδα του Συλλόγου Φίλων Σιδηροδρόμου και χρηματοδότηση από τον ΟΣΕ και μία εμπορική με τις εκδόσεις Μίλητος) και τέλος φέτος το ιστορικό λεύκωμα «Ο ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΟΣ ΣΤΗ ΓΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΟΛΥΜΠΙΑΣ» που εκδόθηκε ως συλλεκτική έκδοση από την εταιρεία ΓΑΙΑ - ΟΣΕ Α.Ε. που διαχειρίζεται την ακίνητη περιουσία καθώς και το τροχαίο υλικό του ΟΣΕ.
Το εξώφυλλο του βιβλίου «Ο Σιδηρόδρομος στη γη της Αρχαίας Ολυμπίας»
Τι συμβολίζει για σένα μια διαδρομή με το τραίνο; Μοναχικότητα; Αναζήτηση του χαμένου χρόνου; Συνάντηση με το μέλλον;
Θα χρησιμοποιήσω μία φράση ενός πολύ καλού μου φίλου και μέλους του Συλλόγου Φίλων Σιδηροδρόμου: «Με τον σιδηρόδρομο ταξιδεύεις, δεν μεταφέρεσαι». Νομίζω ότι αυτό τα λέει όλα. Γενικά η έννοια της φυγής προς το άγνωστο και του οδοιπορικού ταξιδιού είναι στενά συνυφασμένη με τα τραίνα. Και όπως λέει ένα παραδοσιακό τραγούδι της country αμερικάνικης μουσικής που απηχεί την ψυχοσύνθεση των «Hobos» (των πλανόδιων ανέργων αμερικανών στα τέλη του 19ου αιώνα που μετακινούνταν από Πολιτεία σε Πολιτεία ως λαθρεπιβάτες εμπορικών τραίνων, αναζητώντας περιστασιακές δουλειές, αλητεία δρόμου και περιπέτεια), «σημασία έχει το ταξίδι και όχι ο προορισμός».
Τι ειν’ αυτό που σ’ αρέσει ιδιαίτερα στα τραίνα;
Θα απαντήσω και πάλι με ένα δίστιχο του Γάλλου ποιητή Γκιγιώμ Απολλιναίρ: «Δεν αγαπάμε αρκετά τη χαρά να βλέπουμε πάντα τα όμορφα πράγματα σαν καινούργια. Αγαπημένη μου, να φοβάσαι την ημέρα που ένα τραίνο, δεν θα σε συγκινεί πια»… Το επιβλητικό πέρασμα του τραίνου, ο όγκος και η φιγούρα του, ο αχός του, το σφύριγμά του -πολλές φορές απόκοσμο και παραπονιάρικο, άλλες φορές πιο χαρούμενο και επίμονο-, ο μεγάλος προβολέας της μηχανής του τη νύχτα, οι χορευτικές κινήσεις του μηχανισμού διανομής της κίνησης στους μεγάλους τροχούς των παλαιών ατμαμαξών με τις μπιέλες, τα καλογυαλισμένα και φωτισμένα βαγόνια με τις αινιγματικές φιγούρες τη νύχτα, όλα αυτά τα στοιχεία που του προσδίδουν μυστήριο και μεγαλοπρέπεια, μιλάνε καθαρά μέσα στην ψυχή μου. Δέστε τη σκηνή της αναχώρησης του Οριάν Εξπρές από τον σταθμό της Κωνσταντινούπολης στην «all time classic» ταινία «Έγκλημα στο Οριάν Εξπρές» (που στηρίχτηκε στο ομώνυμο μυθιστόρημα της Αγκάθα Κρίστι) και θα με καταλάβετε. Ένας παλιός φίλος που δεν ζει πια, παλιός αντάρτης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που στη συνέχεια δούλεψε σαν σωφέρ σε νταλίκες και πούλμαν, μάγκας παλαιάς κοπής, μέγας λάτρης του ωραίου φύλου, αλλά προπάντων λάτρης των τραίνων και των ατμομηχανών (που στον σιδηρόδρομο τις αποκαλούμε ατμάμαξες), μου έλεγε χαρακτηριστικά: «Γιώργο μου, οι ατμάμαξες είναι σαν τις όμορφες γυναίκες: ζεστές, υγρές και γόησσες»… Και πράγματι είχε δίκιο…
Στον ΣΣ Μύλων Αργολίδας, ως αφηγητής στο ντοκιμαντέρ «Δοξαράς: το σιδηροδρομικό δυστύχημα» που διακρίθηκε στο φεστιβάλ ταινιών μικρού μήκους της Χαλκίδας (2014)
Το κοινό σου έχει κάποια χαρακτηριστικά; Αποτελείται μόνο από σιδηροδρομικούς;
Κάθε άλλο. Οποιοσδήποτε συγκινείται από τον σιδηρόδρομο ή έχει ειδικά ενδιαφέροντα που σχετίζονται με την ιστορία της σύγχρονης κοινωνικής και οικονομικής ζωής της χώρας, τα ταξίδια και τις περιηγήσεις, την τεχνολογία, τα μεταφορικά μέσα, την επίδραση των μεταφορικών υποδομών στο περιβάλλον, στην ανάπτυξη, στην πολεοδομία και χωροταξία και στον πολιτισμό, ανήκει στο εν δυνάμει αναγνωστικό κοινό τέτοιων βιβλίων. Φυσικά και οι άφθονες παλαιές φωτογραφίες, σχέδια, χάρτες και άλλα εποπτικά ντοκουμέντα που δημοσιεύονται σε αυτές τις εκδόσεις, εξάπτουν το ενδιαφέρον όσων -και είναι πάρα πολλοί- έλκονται ιδιαίτερα από την εξέλιξη των συγκοινωνιακών μέσων, των πόλεων, των διαφόρων τοπίων και της συναφούς λαογραφίας και ανθρωπογεωγραφίας.
Το τραίνο είναι φετίχ για κάποιους;
Για τους φίλους του σιδηροδρόμου σίγουρα. Αλλά γενικότερα, τα περισσότερα αγόρια, κυρίως, στα παιδικά τους χρόνια έχουν να θυμούνται τα κουρδιστά ή ηλεκτρικά τραινάκια με τα οποία έπαιζαν και έκαναν φανταστικές διαδρομές, κάποιοι δε εξακολουθούν και σε μεγαλύτερη ηλικία να εξελίσσουν αυτή τους την ενασχόληση πιο δημιουργικά, φτιάχνοντας λειτουργικές σιδηροδρομικές μακέτες και διοράματα, ένα μαγικό κόσμο πάνω σε γραμμές… Αυτό βέβαια προϋποθέτει τα 3 χ: χώρο, χρόνο και χρήμα…
Ο «Κωλοσούρτης» ετοιμάζεται να αναχωρήσει από το λιμάνι του Κατακόλου για τον Πύργο. Το τραίνο αυτό, το ονόμασαν και «τραίνο της αγάπης», λόγω των πολλών ειδυλλίων που πλέχτηκαν στα «τύπου Μπελ επόκ» βαγόνια του (1930)
Υπάρχει μέλλον για τον σιδηρόδρομο; Πώς διαγράφεται το μέλλον του;
Ο Βρετανός ιστορικός Tony Judt έχει γράψει ότι «Κανένας άλλος τεχνολογικός ή κοινωνικός θεσμός δεν αντιπροσωπεύει τη νεωτερικότητα, όσο ο σιδηρόδρομος. Κανένα άλλο ανταγωνιστικό μέσο μεταφοράς, καμιά κατοπινή τεχνολογική καινοτομία, καμμιά άλλη βιομηχανία δεν έχει επιφέρει αλλαγές σε τέτοια κλίμακα, ή δεν τις έχει διευκολύνει τόσο, όσο η εφεύρεση και η καθιέρωση του σιδηροδρόμου». Μία από τις έννοιες που εισήγαγε ο σιδηρόδρομος στον ανθρώπινο πολιτισμό και την σύγχρονη κοινωνική οργάνωση είναι για παράδειγμα η έννοια του χρόνου και η χρήση του ρολογιού. Οι περισσότερες τεχνικές προκλήσεις της βιομηχανικής νεωτερικότητας - η χρήση του ατμού ως κινητήρια δύναμη στις μεταφορές που πολλαπλασίασε την μέση ταχύτητα μεταφοράς προσώπων και αγαθών που μέχρι τότε δεν μπορούσε να ξεπεράσει τα 15 χλμ./ώρα, οι τηλεγραφικές επικοινωνίες, η αξιοποίηση του νερού, του φωταερίου και του ηλεκτρισμού για οικιακή και βιομηχανική χρήση, τα αποστραγγιστικά έργα, η κατασκευή κτιρίων μεγάλης κλίμακας, η συγκέντρωση και μεταφορά ανθρώπων σε μεγάλους αριθμούς - όλες αυτές οι προκλήσεις αντιμετωπίστηκαν για πρώτη φορά από τις σιδηροδρομικές εταιρείες. Μολονότι μεταπολεμικά κυρίως, τα ανταγωνιστικά μέσα μεταφοράς (αυτοκίνητα και αεροπλάνα κυρίως) αναπτύχθηκαν με ιλιγγιώδη ρυθμό, η μεγάλη οικολογική κρίση στην ύπαιθρο, τις πόλεις και τις ευρύτερες μητροπολιτικές περιοχές, ο κορεσμός των οδικών και αεροπορικών υποδομών, η ανάγκη για αποτελεσματική και φειδωλή ενεργειακή κατανάλωση, τα διογκούμενα προβλήματα ασφάλειας στις μεταφορές, το επίσης διογκούμενο και δυσβάστακτο γενικευμένο κόστος μετακίνησης των οδικών μεταφορών με ΙΧ -ιδιαίτερα μέσα και γύρω από τις πόλεις- σε συνάρτηση με την μεγάλη τεχνολογική εξέλιξη στους σύγχρονους σιδηροδρόμους και τα μέσα σταθερής τροχιάς γενικότερα και την ολοένα και διευρυνόμενη οικολογική σημασία της χρήσης τους, επανέφεραν το τραίνο στο προσκήνιο της επικαιρότητας και τα σύγχρονα σιδηροδρομικά συστήματα σε «state of the art of technology»: τραίνα μεγάλης ταχύτητας για αποστάσεις έως και 700 χλμ. που συναγωνίζονται τα αεροπλάνα, προαστιακοί και αστικοί σιδηρόδρομοι (ορισμένοι από τους οποίους εντελώς αυτοματοποιημένοι πιά) που αποτελούν πολύτιμα εργαλεία κυκλοφοριακής αποσυμφόρησης και εξυπηρέτησης των μεγάλων αστικών κέντρων, εμπορευματικά τραίνα και υπηρεσίες συνδυασμένων μεταφορών και logistics που στηρίζονται στην διασύνδεση θαλάσσιων και χερσαίων οδών εμπορίου, αποτελούν βασικά και αναντικατάστατα εργαλεία της σύγχρονης οικονομικής και κοινωνικής ζωής, σε συνθήκες βιωσιμότητας - κοινωνικής, οικονομικής και περιβαλλοντικής.
Η αγάπη για τα τραίνα γεννήθηκε από εικόνες σαν κι αυτήν, που αντίκρυζε από τη «γέφυρα του Μάγκα», επάνω από τον ΣΣ Πειραιά, στον Άγιο Διονύσιο, από πολύ τρυφερή ηλικία (φωτο. T. Middleton)
Πώς δουλεύεις ένα βιβλίο για τα τραίνα;
Με πολυετή έρευνα στις διαθέσιμες προφορικές και γραπτές πηγές, τόσο in situ, όσο και σε διάφορες υπηρεσίες, αρχεία, βιβλιοθήκες, διαδικτυακά (τα τελευταία χρόνια) και επίσης με πολυέξοδη έρευνα και αγορά παλιών φωτογραφιών και άλλων ντοκουμέντων από παλαιοπώλες, συλλέκτες, e-bay κλπ. Μεγάλη βοήθεια είναι επίσης η πολύτιμη ανταλλαγή πληροφοριών και φωτογραφιών ή άλλων ντοκουμέντων μεταξύ των φίλων του σιδηροδρόμου, δεδομένου ότι όλοι μας διατηρούμε πολύ πλούσια αρχεία και συλλογές, σχετικά με την ιστορία και την τεχνολογία του μέσου. Το ίδιο ισχύει και με τον Σύλλογο Φίλων του Σιδηροδρόμου.
Το τελευταίο σου βιβλίο τι καταγράφει και σε τι βαθμό αφορά το ευρύτερο κοινό;
Το τελευταίο μου βιβλίο που έχει τίτλο «Ο Σιδηρόδρομος στη γη της Αρχαίας Ολυμπίας», καταπιάνεται αναλυτικά με την ιστορία του σιδηροδρόμου στην Δυτική Πελοπόννησο και ειδικότερα στο νομό Ηλείας. Η περιοχή αυτή είναι η πρώτη στην Ελλάδα που απέκτησε σιδηρόδρομο μετά την περιοχή Αθηνών - Πειραιώς και αυτό το οφείλει στον μεγάλο βαθμό ανάπτυξης που παρουσίαζε στα τέλη του 19ου αιώνα, λόγω της παραγωγής και εμπορίας της σταφίδας, αυτού του λεγόμενου «μαύρου χρυσού» του ηλιακού κάμπου και γενικότερα της Δυτικής και Βόρειας Πελοποννήσου. Η μεγάλη ανάγκη για ένα φτηνό και αποτελεσματικό τρόπο μεταφοράς των φορτίων σταφίδας από το κέντρο συσκευασίας της που ήταν ο Πύργος στο κοντινότερο λιμάνι προς εξαγωγή (το Κατάκολο), ήταν η αιτία που κατασκευάστηκε ο πρώτος ελληνικός σιδηρόδρομος «εκτός των τειχών» της πρωτευούσης, δηλαδή η γραμμή Πύργου - Κατακόλου (1878 ελήφθη η απόφαση - ακριβώς 140 χρόνια από σήμερα και 1883 εγκαινιάστηκε η γραμμή). Η μεγάλη πρώιμη αστική ανάπτυξη που παρουσίαζε η πόλη του Πύργου, τόσο στο οικονομικό επίπεδο, όσο και στο εποικοδόμημα, διευκόλυνε την εξέλιξη αυτή που μάλιστα έγινε με πρωτοβουλία του τότε Δήμου Λετρίνων (Πύργου) και από αυτής της πλευράς καταγράφεται και ως μία πρωτοπορία. Είναι χαρακτηριστικό πως στην εταιρεία του Σιδηροδρόμου Πύργου - Κατακόλου (ΣΠΚ), αρχικά συμμετείχε μετοχικά και ο ίδιος ο Δήμος Πύργου. Στη συνέχεια, η περαιτέρω ανάπτυξη τόσο της πόλης του Πύργου, όσο και της ευρύτερης περιοχής της Δυτικής και Νότιας Πελοποννήσου, σε συνδυασμό με τις αρχαιολογικές ανασκαφές στην Αρχαία Ολυμπία που γίνονταν από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και έφεραν σε φώς σημαντικότατα ευρήματα της Παγκόσμιας κοιτίδας του Ολυμπισμού, επέβαλαν την περαιτέρω επέκταση του δικτύου των Σιδηροδρόμων Πειραιώς - Αθηνών - Πελοποννήσου (ΣΠΑΠ) από την Πάτρα προς τον Πύργο, την Αρχαία Ολυμπία, την Κυλλήνη και νοτιότερα προς Κυπαρισσία και Καλαμάτα. Η εταιρεία των ΣΠΑΠ μάλιστα, με πρωτοβουλία της, δημιούργησε τότε πρωτοποριακές τουριστικές υποδομές (πολυτελές ξενοδοχείο στην Ολυμπία, που μάλιστα ονομάστηκε ΣΠΑΠ και οργανωμένη κατά τα δυτικά πρότυπα λουτρόπολη για την αξιοποίηση και εκμετάλλευση των Λουτρών Κυλλήνης), πράγμα που σε συνδυασμό με τις νεοπαγείς σιδηροδρομικές συνδέσεις προς τα σημεία αυτά, συνετέλεσε στην αυξημένη προσπελασιμότητα αυτών των τουριστικών πόλων και την θεαματική αύξηση της επισκεψιμότητάς τους. Από αυτής της πλευράς είναι πολύ ενδιαφέρον και επίκαιρο το μήνυμα και για την χώρα μας σήμερα, στην εποχή της οικονομικής κρίσης, για το πώς οι υποδομές θα πρέπει να σχεδιάζονται σε στενή σχέση και συνάρτηση με την επιδιωκόμενη ορθολογική και στοχευμένη ανάπτυξη βάσει ολοκληρωμένου σχεδιασμού και οι φορείς υλοποίησης αυτών να μπορούν να εκμεταλλεύονται και παράλληλες μονάδες επιχειρηματικών δραστηριοτήτων συναφούς ή συμπληρωματικού χαρακτήρα, που να καθιστούν περισσότερο βιώσιμες από οικονομικής σκοπιάς τις επενδύσεις τους και ταυτόχρονα να μην χάνεται και ο κοινωνικός χαρακτήρας της στοχευμένης ανάπτυξης μιας περιοχής και της δυνατότητας μόχλευσης κονδυλίων για τις σχετικές επενδύσεις. Το βιβλίο αυτό λοιπόν, πέρα από το ειδικότερο ιστορικό ενδιαφέρον του και τις πολλές σπάνιες φωτογραφίες και άλλα ντοκουμέντα που περιλαμβάνει, αναδεικνύει και αυτήν ακριβώς την πλευρά. Βεβαίως, θα ήθελα να προσθέσω, πως η Ηλεία και πιο συγκεκριμένα η επαρχία Ολυμπίας, είναι η γενέτειρα του εκ μητρός παππού μου, έχω ταξιδέψει σ αυτήν και έχω περάσει πολλά από τα Πάσχα και καλοκαίρια της ζωής μου, και συνδέομαι και συναισθηματικά με αυτήν την περιοχή και τους σιδηροδρόμους της που τους έζησα από μικρός.
Στην ορεινή Κορινθία με φίλους (1998)
Στο βιβλίο σου αναφέρεσαι σε αρκετά παρατσούκλια τραίνων, όπως «Το τραίνο της αγάπης», η «Ριρίκα», ο «Κωλοσούρτης», το «Μοτράκι»… Πώς εξηγούνται όλα αυτά;
Ο κόσμος της Δυτικής Πελοποννήσου (κάτοικοι, επιβάτες, σιδηροδρομικοί) αγάπησε πολύ τα τραίνα που λειτούργησαν στην περιοχή αυτή, η καθημερινότητά του συνδέθηκε με αυτά και σε αρκετές περιπτώσεις τους προσέδωσε πετυχημένα παρατσούκλια, με τα οποία έμειναν γνωστά στη συνέχεια. Για παράδειγμα το τραίνο που πήγαινε από τον Πύργο στο Κατάκολο το ονόμασαν «τραίνο της αγάπης», λόγω των πολλών φλερτ και ειδυλλίων που αναπτύσσονταν μεταξύ των αρρένων και θηλέων γόνων της τοπικής κοινωνίας του Πύργου, που πηγαινοέρχονταν εν σώματι εκείνα τα χρόνια στο παραλιακό επίνειο και θέρετρο του Πύργου, το Κατάκολο, όπου συνδύαζαν την εκδρομή, με την διασκέδαση, το κολύμπι, το «φλερτ» κοκ. Ιδιαίτερα στην «Μπελ Επόκ» και ολόκληρη την προπολεμική περίοδο, δεν υπήρχαν και πολλά άλλα περιθώρια για να απολαύσουν οι κάτοικοι της περιοχής ανάλογες μικροχαρές… Τις ατμομηχανές αυτού του τραίνου τις ονόμασαν «Κωλοσούρτες» γιατί έφεραν ειδικές προστατευτικές μεταλλικές ποδιές μπροστά από τους τροχούς και τις μπιέλλες τους, που τις έκαναν να μοιάζουν πως σέρνονται με τα «οπίσθιά» τους όταν κινούνταν. «Ριρίκες» είχαν ονομάσει όλα τα τοπικά τραίνα που έκαναν όλες τις ενδιάμεσες στάσεις στην διαδρομή (τα λεγόμενα και «γαλατάδικα» ή «πόστες» επειδή παλιότερα μετέφεραν και γάλα ή την αλληλογραφία στα χωριά που στάθμευαν). Το όνομα «Ριρίκα» το έδωσε αρχικά κάποιος σιδηροδρομικός στο τραίνο Καβασίλων - Κυλλήνης, επειδή σε κάποια μικρή στάση στο μέσον του πουθενά, επιβιβαζόταν κάποια κοπέλα ονόματι Ριρίκα που εργαζόταν στα χωράφια… Τέλος με το όνομα «μοτράκι» χαρακτήριζαν οι χωρικοί της Δυτικής Πελοποννήσου τις μικρές μονοβάγονες αυτοκινητάμαξες («ωτομοτρίς» επί το γαλλικότερον) που εξυπηρετούσαν μεταπολεμικά κυρίως τα τοπικά δρομολόγια: ωτομοτρίς - ωτομοτράκι - μοτράκι.
Από πού ξεκίνησε η δική σου βιωματική διαδρομή; Σε ποια γειτονιά και ποια ήταν τα πρώτα σου ερεθίσματα;
Από την Δραπετσώνα, μια εργατούπολη στην δυτική όχθη του λιμανιού του Πειραιά. Σφυρίγματα τραίνων και πλοίων που ξεμάκραιναν αφήνοντας τούφες καπνού ή μια αφρισμένη γραμμή πίσω τους, καθώς και σειρήνες εργοστασίων ήταν τα πρώτα μου βιώματα και ακούσματα, καθώς επίσης και ρεμπέτικα τραγούδια, τραγούδια του Τσιτσάνη, του Παπαϊωάννου, του Μπαγιαντέρα και άλλων, τραγούδια με τη φωνή του Καζαντζίδη, της Μαρίκας Νίνου κοκ. Τα ακούγαμε ενώ παίζαμε βόλους, ξυλίκι, κρυφτό, κυνηγητό και μπάλα στους χωματόδρομους και τις αλάνες που ήσαν μπροστά στα εργατικά οικήματα της Δραπετσώνας. Εκεί έμενα τότε. Οι νοικοκυρές, συνήθιζαν να βγάζουν τα παλιά ραδιόφωνα με τις λυχνίες στις ανοιχτές πόρτες των σπιτιών και κάθονταν εκεί ακούγοντας μουσική, πλέκοντας και κουτσομπολεύοντας με τις γειτόνισσές τους. Στη γειτονιά αυτή έμεναν και πολλοί Πόντιοι και αξέχαστη θα μου μείνει η ανατολίτικη προφορά τους, όπως και η αγάπη των περισσότερων από αυτούς για τον Νεστορίδη, τον μεγάλο άσσο του ποδοσφαίρου της εποχής εκείνης, που τότε έπαιζε στην ΑΕΚ. Βέβαια, η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων που έμεναν στην περιοχή αυτή ήσαν Ολυμπιακοί και «απαγορευόταν» σχεδόν να είσαι άλλη ομάδα. Κάθε απόγευμα που ξεκίναγε να φυσάει η φρεσκαδούρα από την πλευρά της θάλασσας, μας έφερνε το οξύ που ανέδιδαν τα φουγάρα και οι εξαγωγές του μεγάλου Εργοστασίου Λιπασμάτων και Υαλουργίας του Μποδοσάκη που ήταν παραδίπλα, μέσα στα μάτια μας και μας προκαλούσε όξινα δάκρυα και μια χαρακτηριστική μυρωδιά ανακατεμένης μούχλας με οξύ. Τα πρώτα τραίνα που είδα στη ζωή μου, ήσαν στον γειτονικό αφετηριακό σταθμό Λαρίσης, στην περιοχή Αγίου Διονυσίου του Πειραιά (απέναντι από εκεί που αναχωρούν σήμερα τα κρητικά καράβια). Από εκεί ξεκινούσαν οι περισσότεροι μετανάστες εκείνα τα χρόνια για την Γερμανία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Με το επιβλητικό Simplon Orient Express που αναχωρούσε κάθε βράδυ από τον σταθμό αυτό για το εξωτερικό και το έσερναν κάτι πολύ μεγάλες ατμομηχανές με εκκωφαντικό σφύριγμα που το φοβόμουν πολύ και πίσω από αυτές υπήρχαν πολυτελέστατα, για τα παιδικά μου μάτια, βαγόνια με σκούρο πράσινο ή μπλε χρώμα και φωτισμένα παράθυρα, μέσα στα οποία ξεχώριζες τις αινιγματικές φυσιογνωμίες των ταξιδιωτών. Να μην ξεχάσω βέβαια και το αλησμόνητο ηλεκτρικό τραινάκι (τραμ) που μας πήγαινε βόλτα από τον Πειραιά στο Πέραμα, μια περιοχή με πολλά καρνάγια, αλλά και με πολλά κεντράκια τότε, στα οποία εμφανίζονταν γνωστοί ρεμπέτες και λαϊκοί τραγουδιστές (Πάνος Γαβαλάς κλπ). Στα μέσα της δεκαετίας του 60 ανεβήκαμε στην Αθήνα και απομακρύνθηκα κάπως από αυτό τον μαγικό κόσμο, αλλά η κύρια γνωριμία μου με τον ελληνικό σιδηρόδρομο μπορώ να πω ότι έγινε από τα ταξίδια της οικογενείας μου προς την Πελοπόννησο κυρίως, από το 1962 και μετέπειτα.
Με τον οργανίστα των ΠΕΛΟΜΑ ΜΠΟΚΙΟΥ Γιώργο Στεφανάκη, στο στούντιο του στην Ελευσίνα (2018)
Το ενδιαφέρον σου για τη μουσική πώς εξελίχθηκε;
Αρχικά ακούγοντας από τα ραδιόφωνα της γειτονιάς και το δικό μας φυσικά, κυρίως λαϊκά και ρεμπέτικα τραγούδια. Οι γονείς μου άκουγαν βέβαια και ελαφρά τραγούδια της εποχής με τον Γούναρη, την Κάκια Μένδρη, τη Μαίρη Λω κλπ, ενώ ο πατέρας μου που ήταν από την Κρήτη -από ένα χωριό κοντά στ’ Ανώγεια- άκουγε και κρητική μουσική, κοντυλιές… Στη συνέχεια, όταν ανεβήκαμε στην Αθήνα, στα πρώτα πάρτι που έκανε ο αδελφός μου, που ήταν μεγαλύτερος μου κατά 7 χρόνια, ήρθα σε πρώτη επαφή με την ποπ και ροκ μουσική της εποχής εκείνης. Μιλάμε για τραγούδια όπως το «Girl» των Beatles, το «Satisfaction» των Rolling Stones, τραγούδια των Kinks, των Animals, αλλά και μπαλάντες δικών μας συγκροτημάτων όπως οι Charms, οι Olympians και οι Forminx με την περιβόητη Jeronymo Janka. Είχαμε ένα πικάπ και οι φίλοι του αδελφού μου έφερναν τους δίσκους… Μιλάμε πριν το 1970 ακόμα… Λίγο αργότερα, άρχισα να ακούω πειρατικούς ραδιοσταθμούς (πχ Jeronymo Groovy κ.α.), καθώς και τον σταθμό της Αμερικάνικης Βάσης που εξέπεμπε τότε πολύ ωραία μουσική. Έτσι, με όλους αυτούς τους τρόπους, ήρθα σε επαφή με την ξένη μουσική, ροκ και μπλουζ κυρίως, που έκτοτε αποτελεί το βασικό μου άκουσμα και γούστο (με πιο αγαπημένο μου γκρουπ τους Rolling Stones που τους έχω δει 2 φορές live), χωρίς να απεμπολώ -κάθε άλλο- τις μπαλάντες, αρκετά κομμάτια του έντεχνου ελληνικού τραγουδιού και του Νέου Κύματος (κυρίως Χατζιδάκι, Θεοδωράκη, Σαββόπουλο, Μικρούτσικο, Χατζή και Λοΐζο) και βέβαια τα γνήσια λαϊκά και ρεμπέτικα τραγούδια και την κρητική μουσική που υπήρξαν τα παιδικά μουσικά μου βιώματα…
Υπήρχε κάποιο ελληνικό συγκρότημα που άκουσες στο ραδιόφωνο ή είδες πρώτα στην τηλεόραση και έπαιξε σημαντικό ρόλο στη ζωή σου την εποχή που η τηλεόραση μπήκε στα σπίτια ως κάτι καινούργιο;
Για πολλούς (και για μένα) το κορυφαίο ελληνικό ροκ συγκρότημα ήσαν οι Πελόμα Μποκιού. Από την πρώτη στιγμή που τους άκουσα και στη συνέχεια τους είδα, με μάγεψαν. Ο ήχος τους, η φωνή και το performance του Βλάση Μπονάτσου, το Hammond του Γιώργου Στεφανάκη, η τρομερή επιδεξιότητα του Τάκη Μαρινάκη στην ντραμς και τα κρουστά, οι φοβεροί κιθαρίστες Ζώης, Δαπέρης, Ανδρούτσος κλπ. Τους περισσότερους από αυτούς, αργότερα ευτύχησα να τους γνωρίσω από κοντά και με κάποιους να γίνω φίλος... Ήταν ένα γκρουπ που σημάδεψε την εφηβεία μου. Τους πρωτάκουσα στο ραδιόφωνο, αλλά τους είδα και στην τηλεόραση. Υπήρχε τότε μια εκπομπή που λεγόταν «Ντισκοτέκ για νεολαία» που ξεκίναγε με ένα instrumental κομμάτι που έπαιζαν οι Idols θυμάμαι στους τίτλους. Σε αυτή την εκπομπή παρουσιάζονταν τα τότε ελληνικά ποπ και ροκ συγκροτήματα, αρχές δεκαετίας του 70. Από τα πρώτα κομμάτια τους («Γαρύφαλλε, Γαρύφαλλε» και «Αν θες έλα κι εσύ εκεί») οι Πελόμα Μποκιού τράβηξαν την προσοχή μου.
Με τον ντράμερ των Μπουρμπουλιών και του Σαββόπουλου στους δίσκους «Μπάλλος» και «Περιβόλι του τρελλού», Νίκο Τσιλογιάννη (2017)
Είχες την τύχη αργότερα να τους δεις σε κάποια συναυλία τους;
Ναι, στη συναυλία τους αρχικά στο γήπεδο της Παναχαϊκής στην Πάτρα (μαζί με τον αδελφό μου) και στη συνέχεια στο Sporting τον χειμώνα του 1972, μαζί με τους Socrates Drank the Conium. Ήταν μια αποκάλυψη για μένα ενός κόσμου του ονείρου, που μέχρι τότε τον προσέγγιζα μονάχα μέσα από την βραχνή συχνότητα των βραχέων και κάποιους πρώτους δίσκους βινυλίου με άφθονο σκρατς που είχα αρχίσει να αποκτώ μετά πολλών εμποδίων, κόπων και βασάνων. Στη συναυλία αυτή, όπως και σε μια προγενέστερη που είχε γίνει στον ΟΡΦΕΑ με τους POLL (άλλο ένα ακόμη συγκρότημα που μου άσκησε μεγάλη επιρροή τότε) μπόρεσα ευτυχώς να πάω, αν και 15χρονος, χάρη σε κάποιους μεγαλύτερους φίλους μου...
Πολλές φορές κυκλοφορείς φορώντας ένα καπέλο. Υπάρχει κάποιο απωθημένο κάτω από αυτό;
Χαχαχα, δεν νομίζω. Πάντως, μου είχε κάνει μεγάλη εντύπωση η ταινία «Κουρδιστό Πορτοκάλι», όπου ο πρωταγωνιστής «Άλεξ» (Malcolm Mc Dowell) μαζί με τα μέλη της παρέας - συμμορίας του φοράνε κάτι περίεργα μαύρα καπέλα. Μου είχαν τραβήξει την προσοχή από την αρχή, μαζί με το όλο concept και τη μουσική της ταινίας. Μπορώ να πω ότι τα εφέ και το όλο σκηνικό με είχαν επηρεάσει τόσο πολύ, ώστε μαζί με κάποιες άλλες ταινίες που είχα δει -πάνω κάτω την ίδια εποχή- είχε περάσει από τη σκέψη μου να γίνω σκηνοθέτης. Τελικά με κέρδισαν τα μαθηματικά αρχικά και στη συνέχεια η συγκοινωνιολογία. Υπάρχει και ένα αστείο περιστατικό που συνέβη μεταξύ του Βλάση Μπονάτσου και μένα, μετά από μία ροκ συναυλία, στον ΟΡΦΕΑ και πάλι, λίγο μετά την πτώση της χούντας, όπου είχαν εμφανιστεί πολλοί ποπ και ροκ καλλιτέχνες. Ο Βλάσης φορούσε ένα πολύ ωραίο μαύρο καπέλο (σαν αυτό που είχα δει αργότερα να φοράει ο Carlos Santana) και όταν πήγα στα καμαρίνια να τον δω από κοντά και να μου υπογράψει αυτόγραφο, του το άρπαξα από το κεφάλι και το φόρεσα. «Τι κάνεις εκεί;» με ρώτησε ξαφνιασμένος. «Στο έκλεψα. Έκανα επαναστατική πράξη. Το γράφει και ο Προυντόν» του απάντησα. Με κοίταξε ξαφνιασμένος για μια στιγμή και μετά ξέσπασε σε ένα βροντερό γέλιο, λέγοντας μου «φοβερόόό. Έλα όμως, δώστο μου τώρα». Ήταν ένα πολύ πρόσχαρο και καλό παιδί, γεμάτο ζωντάνια και χιούμορ.
Πόσο επιδραστική ήταν η ροκ μουσική την εποχή αυτή και πώς το βίωσες αυτό μέσα από τις συναναστροφές σου;
Πάρα πολύ. Ανήκω στη γενιά που ήταν στην προεφηβεία, όταν ξέσπασε ο Μάης του 68 στο Παρίσι και οι ταραχές στα αμερικάνικα πανεπιστήμια ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ και στη συνέχεια μπήκε στην εφηβεία, παρακολουθώντας - όσο εύκολο ή δύσκολο της ήταν αυτό σε μια εποχή που δεν υπήρχε Internet και οι ειδήσεις λογοκρίνονταν από την χούντα - τα μεγάλα κοινωνικοπολιτικά και καλλιτεχνικά γεγονότα, κινήματα και events του Woodstock, των χίππυς, της ροκ και της μπλουζ μουσικής που είχε ξεπηδήσει από τις νέγρικες φτωχογειτονιές, ακριβώς όπως εδώ το αυθεντικό λαϊκό και ρεμπέτικο τραγούδι, είχε ξεπηδήσει από τις εργατικές γειτονιές του Πειραιά, αλλά και από τους κυνηγημένους πρόσφυγες που ήρθαν από τη Σμύρνη κυρίως. Ήταν μια εποχή με έντονη συνειδησιακή ενέργεια. Είχα την τύχη, οι τότε παρέες μου να είναι ροκάδες της εποχής εκείνης (αφότου μάλιστα άνοιξε το δισκάδικο των αδελφών Φαληρέα, το POP ELEVEN, είχε γίνει το δεύτερο σπίτι μας) και δεν μου ήταν καθόλου δύσκολο να επιλέξω κι εγώ αυτή την κουλτούρα, που δεν είναι μονάχα ρεύμα στην μουσική και την τέχνη γενικά, αλλά και τρόπος ζωής, τρόπος να βλέπεις τα πράγματα. Πρόσωπα όπως ο Jim Morrison, o Bob Dylan, η Baez, oι Stones, o Lennon κ.α. και εδώ στην Ελλάδα ο Μήτσος Πουλικάκος, ο Παύλος Σιδηρόπουλος κ.α. με επηρέασαν πολύ. Αυτή λοιπόν η επιρροή, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην κοινωνικοποίησή μου, όπως βεβαίως και η αντιδικτατορική αντίσταση των φοιτητών στη Νομική και το Πολυτεχνείο. Οι φωνές των παιδιών εκείνων στην ταράτσα της Νομικής και στα κάγκελα του Πολυτεχνείου θα ηχούν για πάντα στ αυτιά μου…
Ας πάμε στην άλλη μεγάλη σου αγάπη, το ποδόσφαιρο. Πολλοί λένε ότι η ομάδα δεν αλλάζει. Εσύ τι λες;
Πολύ μικρός, παίζοντας στους χωματόδρομους και τις μικρές αλάνες της Δραπετσώνας, απέναντι από το τσιμεντάδικο, δεν υπήρχε άλλο περιθώριο από το να γίνω αρχικά Ολυμπιακός. Η μητέρα μου πήγαινε στο ίδιο Δημοτικό Σχολείο με τον Γιάννη Βάζο, τον μεγάλο σκόρερ του Ολυμπιακού, την δεκαετία του 40. Βέβαια τότε η ομάδα αυτή, ήταν συνώνυμο της λεβεντιάς και της αγνής Πειραιώτικης μαγκιάς, ήταν η ομάδα του Μπέμπη, του Δαρίβα, του Μουράτη, του Σιδέρη, του Παπάζογλου, του Γιούτσου κοκ. Καμία σχέση με το πώς -και λυπάμαι που το λέω- εξελίχθηκε η ομάδα αυτή τα τελευταία 20 χρόνια. Το 1969 και ενώ ήδη από μερικά χρόνια πριν είχαμε μετακομίσει στην Αθήνα, ο κατά 7 χρόνια μεγαλύτερος αδελφός μου που τον αγαπούσα ιδιαίτερα, απηυδισμένος από την εύνοια με την οποία οι πάντες σχεδόν (διαιτητές, αθλητικές εφημερίδες και δημοσιογράφοι, ΕΠΟ κλπ) περιέβαλαν τις 3 ισχυρές τότε ομάδες του λεγόμενου ΠΟΚ και κυρίως τον Ολυμπιακό και τον Παναθηναϊκό, με προέτρεψε να αλλάξουμε ομάδα και να υποστηρίξουμε κάποια άλλη ομάδα που να είναι μεν καλή και ιστορική, αλλά να μην ανήκει στις λεγόμενες υπερδυνάμεις του ελληνικού ποδοσφαίρου. Εκείνος τότε επέλεξε αρχικά να γίνει Εθνικός (έχοντας ζήσει πιο πολλά χρόνια στον Πειραιά από μένα) και εγώ επέλεξα τον Πανιώνιο. Οι λόγοι που έγινα Πανιώνιος ήταν 3: ήταν μια πολύ καλή ομάδα εκείνα τα χρόνια, που έπαιζε πολύ όμορφο ποδόσφαιρο, με ένα γαλαξία μεγάλων παικτών, διεθνείς οι περισσότεροι, που «έφτανε στην πηγή», αλλά για διάφορους λόγους δεν μπορούσε ή δεν την άφηναν «να πιει νερό». Ο δεύτερος λόγος ήταν η μεγάλη ιστορία της ομάδας αυτής που μου την είχε διηγηθεί με πολλές λεπτομέρειες μια σημαντική προσωπικότητα της εποχής εκείνης, το «αφεντικό» του πατέρα μου στην Ανωτέρα Σχολή Ηλεκτρονικών (Ραδιοτεχνική Σχολή) «Αναστασιάδη» όπου δίδασκε τότε (αφότου είχε αποχωρήσει από την Πολεμική Αεροπορία), δηλαδή ο καθηγητής Ραδιοηλεκτρολογίας και Ηλεκτρονικής Φυσικής το Πανεπιστημίου Αθηνών Μιχαήλ Αναστασιάδης, που ήταν Πανιώνιος, αντιπρόεδρος της Ένωσης Σμυρναίων και φίλος του Αριστοτέλη Ωνάση. Τέλος ο τρίτος λόγος ήταν η μεγάλη εντύπωση που μου έκανε η ομάδα αυτή, στον πρώτο ποδοσφαιρικό αγώνα που είδα ζωντανά στη ζωή μου, μαζί με τον πατέρα μου, στο πρωτάθλημα Α’ Εθνικής 1965-66, Ολυμπιακός-Πανιώνιος 1-4 μέσα στο στάδιο Καραϊσκάκη.
Με τον αρχικανονιέρη του ελληνικού ποδοσφαίρου Θωμά Μαύρο (2011)
Ποιο είναι το ποδοσφαιρικό σου ίνδαλμα και σε ποιο ματς τον πρωτοείδες να παίζει;
Από τον Πανιώνιο τα πρώτα μεγάλα μου ινδάλματα ήταν (ποια άλλα;) οι διεθνείς Χάιτας, Δέδες και ο Σκρέκης, που υπήρξε και μαθητής του πατέρα μου στην Ανωτέρα Σχολή Ηλεκτρονικών Αναστασιάδη, τότε. Από τους εκτός Πανιωνίου μεγάλους παίκτες, θαύμαζα περισσότερο τον Γιώργο Κούδα, τον «Μεγαλέξανδρο» του ελληνικού ποδοσφαίρου. Αλλά στη συνέχεια συνδέθηκα πολύ και «μεγάλωσα» μαζί του στον Πανιώνιο μπορώ να πω, με τον μεγάλο Θωμά Μαύρο. Όταν ο Θωμάς έφυγε από τον Πανιώνιο κάτω από τις γνωστές συνθήκες και σε συνέχεια της φυγής προηγουμένως όλων σχεδόν των μεγάλων παικτών της ομάδας, μου είχε στοιχίσει πολύ, δεν μιλιόμουνα για καιρό… Το πρώτο ματς που είδα τον Πανιώνιο στη Νέα Σμύρνη, ήταν η διεθνής νίκη του επί της Χάνσα Ροστόκ με 2-0 το 1969, όπου είχε σκοράρει ο Δέδες το ένα γκολ. Τον Θωμά Μαύρο τον πρωτοείδα την σαιζόν 1970-71 που βγήκαμε δεύτεροι στο πρωτάθλημα και ήμουν παρών στο πρώτο επίσημο γκολ που σημείωσε στην καριέρα του, με το οποίο λύτρωσε τον Πανιώνιο, χαρίζοντας του μια δύσκολη νίκη επί του Πιερικού με 1-0. Ο Πανιώνιος έκτοτε αποτελεί μεγάλο κεφάλαιο στη ζωή μου και βίωσα μαζί του τεράστιες χαρές αλλά και πολύ μεγάλες στενοχώριες και πίκρες. Ακριβώς όπως συμβαίνει σε έναν έρωτα. Με τα πάνω του και τα κάτω του. Όμως η «Πανιώνια διαφορετικότητα» έχει γίνει αναπόσπαστο στοιχείο αυτής της τόσο δύσκολης επιλογής και σχέσης, δύσκολης για κάποιον που ούτε σχέση καταγωγής έχει με την προσφυγιά, ούτε έχει κατοικήσει και πάει σχολείο ποτέ στις περιοχές Νέας Σμύρνης, Μπραχαμίου, Παλαιού Φαλήρου, Καλλιθέας, Δάφνης κλπ από τις οποίες προέρχεται η πλειοψηφία των οπαδών του Πανιωνίου…
Πώς βίωσες τις κοινωνικοπολιτικές ανησυχίες των χρόνων της νεότητας και που σύχναζες όταν γινόντουσαν ζυμώσεις;
Όσα έζησα ως φοιτητής στο Πανεπιστήμιο, επέδρασαν κι αυτά επάνω μου αναμφίβολα. Επειδή εκείνες τις εποχές τα οράματα για κάτι καλύτερο ήσαν ζωντανά, ενώ τώρα τα πάντα σχεδόν έχουν απομυθοποιηθεί, εκείνα τα στοιχεία που συγκρατώ ακόμη είναι ο όσο το δυνατόν μεγαλύτερος σεβασμός στην ελευθερία και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, του κάθε ανθρώπου, στα πλαίσια του κοινωνικού συνόλου, που πρέπει να αναπτύσσεται δημιουργικά, ελεύθερα και εξελικτικά, χωρίς να λησμονεί τις έννοιες της κοινωνικής συνοχής και δικαιοσύνης, της αλληλεγγύης, της αυτοδιαχείρισης, της δημοκρατίας και πλέον και της οικολογίας, του σεβασμού προς το περιβάλλον.
Σε ευχαριστώ για την πολύ ενδιαφέρουσα συνέντευξη που μου παραχώρησες, όπου συνάντησα κι εγώ πολλές πτυχές του εαυτού μου.
Σ’ ευχαριστώ επίσης που μου έδωσες την ευκαιρία να μιλήσω για όλα αυτά που έχουν σημαδέψει τη ζωή μου.
