Ένα χρόνο πριν παρακολούθησα στον Ιανό μια εξαιρετική μουσική παρουσίαση-παράσταση. Μια όμορφη ομάδα-συγκρότημα, καλλιτεχνών-επιστημόνων της διασποράς, που αγαπούν και κατέχουν το τραγούδι, τις τεχνικές, και τα μυστικά του, με αληθινή φλόγα «επικοινωνίας» μας κέρασαν τα δώρα τους…
Η σύντομη γνωριμία μαζί τους, μεστή. Κάπως έτσι έρχεται αυτή η συνέντευξη με το «μέλος» της μπάντας Μανώλη Λαδουκάκη, διευθυντή του Ελληνικού σχολείου Γενεύης και Λωζάνης, που «άργησε» κάμποσο, αλλά όσο την ξανακοιτώ, βρίσκω ακόμη πιο έντονη την αλήθεια της.
Πώς γεννήθηκε η ιδέα ενός μουσικού συγκροτήματος, ποιοι οι λόγοι και οι ανάγκες που οδήγησαν στη σύστασή του;
Ξεκινήσαμε πιάνοντας μια κιθάρα και τραγουδώντας σε παρέες με φίλους μας. Όπως είναι φυσικό, περνούσαμε τόσο όμορφα, που η ιδέα του μουσικού σχήματος γεννήθηκε σχεδόν από μόνη της. Υπάρχει, εξάλλου, μέσα σε κάθε μουσικό, καθώς το ίδιο το νόημα της μουσικής ενέχει την έννοια του μοιράσματος, της συλλογικότητας και του να κάνουμε πράγματα από κοινού. Αυτή την ανάγκη ήρθε να καλύψει η «Τετρακτύς» για όσον καιρό υπήρξε. Μας έδωσε πολλές όμορφες στιγμές: κάθε πρόβα ήταν κάτι που περιμέναμε με λαχτάρα, ήταν η εβδομαδιαία ψυχοθεραπεία μας :) Και βέβαια η ανταπόκριση κι η αγάπη του κόσμου όταν παίζαμε δημόσια ήταν τέτοια που πολλαπλασίαζε την ενέργειά μας! Από κει και πέρα, το συνθετικό κομμάτι ήταν η φυσιολογική συνέχεια. Υπήρχαν ήδη συνθετικοί και λεκτικοί πειραματισμοί ανάμεσά μας, οι οποίοι κάποια στιγμή έδεσαν μαζί και έδωσαν τα πρώτα δικά μας τραγούδια.
Υπήρχαν άνθρωποι που στάθηκαν στο πλευρό σας σε αυτήν την προσπάθεια;
Σίγουρα ναι! Κατ’ αρχήν οι δικοί μας άνθρωποι, οι οποίοι μάς μοιράστηκαν με τη μουσική. Και στη συνέχεια οι φίλοι μας, οι οποίοι μας ενθάρρυναν με την αγάπη τους, μας ακολούθησαν σε κάθε παράσταση, άκουσαν κι αγάπησαν τα δικά μας τραγούδια και μας έσπρωξαν με τον τρόπο τους στο να μαζέψουμε κάποια από αυτά σε μια δισκογραφική προσπάθεια.
Ποιους καλλιτέχνες αγαπάτε και θαυμάζετε ξεχωριστά και κατά πόσο σας επηρέασαν;
Οι επιρροές είναι πολλές και πολύ διαφορετικές. Είχαμε ήδη διαφορετικά ακούσματα όντας στην Ελλάδα. Το ‘σεργιάνι μας στον κόσμο’ μας έφερε κοντά σε ακόμα περισσότερα ακούσματα, τεχνοτροπίες και εκφραστικά μέσα. Οι επιρροές συνεπώς είναι πολλαπλές και εκτείνονται από τα ελληνικά παραδοσιακά, λαϊκά και έντεχνα τραγούδια μέχρι τη τζαζ, τις ρώσικες μελωδίες ή το φλαμένκο. Ο Σεφέρης έγραφε «είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας». Έτσι είναι και στις δικές μας δημιουργίες, είτε πρόκειται από μουσική είτε από στιχουργική άποψη. Στην ουσία μετουσιώνουμε και μεταστοιχειώνουμε ένα ευρύ φάσμα ακουσμάτων και κειμένων, προσθέτοντας «κάτι από μάς» στις εφτά νότες και τα 24 γράμματα…
Τα δικά σας τραγούδια ήρθαν σαν φυσική προέκταση της συνεργασίας σας και της αγάπης σας για το τραγούδι;
Ναι! Δεν ήταν όμως μόνο συνεργασία, ήταν - και είναι ακόμα - κάτι πιο βαθύ. Με κάποιο μαγικό τρόπο οι μελωδίες γεννούν από μόνες τους τις λέξεις, κι οι λέξεις σχηματίζουν από μόνες τους τη μελωδία. Σε όλα τα τραγούδια της δισκογραφικής μας δουλειάς, αλλά και σε όλα αυτά που συνεχίζουμε να φτιάχνουμε, έχουμε κάνει και κάνουμε από ελάχιστες μέχρι καθόλου παρεμβάσεις. Συνήθως η πρώτη φορά είναι και η οριστική. Ευτυχώς, εξάλλου, γιατί αλλιώς θα ήταν πολύ δύσκολο να προχωρήσουμε οτιδήποτε, με δεδομένο το ότι δε ζούμε πια στο ίδιο μέρος και είναι σπάνιο (και πολύτιμο) το να βρεθούμε μαζί στον ίδιο χώρο - πόσω μάλλον να συνθέσουμε τραγούδια!
Για ποιο λόγο γράφει κάποιος τραγούδια και τι ρόλο μπορούν να έχουν αυτά στην καθημερινότητά μας;
Ένα τραγούδι είναι μια μορφή διαλόγου, σε πολλά μάλιστα επίπεδα. Κατ’ αρχήν είναι ο προφανής διάλογος μεταξύ των δημιουργών του - συνθέτης, ερμηνευτής στιχουργός. Σ’ εμάς αυτό είναι το πολύτιμο και διασκεδαστικό μας παιχνίδι, να προσπαθούμε να βρούμε τι λόγια κρύβει η τάδε μουσική φράση, ποια μουσική ταιριάζει στις δείνα λέξεις, ποια περάσματα της φωνής θα δέσουν δημιουργικά τα δυο παραπάνω. Στη συνέχεια, είναι διάλογος των δημιουργών με το κοινό, με τους γνωστούς και τους αγνώστους που θα το ακούσουν ολοκληρωμένο. Κάθε τραγούδι είναι φτιαγμένο για να πει κάτι στους δημιουργούς του. Δεν είναι όμως καθόλου βέβαιο ότι θα πει τα ίδια πράγματα στους ακροατές. Αν καταφέρει όμως να τους μιλήσει, ίσως με διαφορετικά λόγια, να ξυπνήσει κάτι μέσα τους, να ζωντανέψει μια εικόνα ή να συνδεθεί με μια παράσταση, τότε έχει πετύχει το στόχο του. Αυτό άλλωστε είναι και η απάντηση σε σχέση με το ρόλο που παίζει το τραγούδι στην καθημερινότητα: λειτουργεί ως σύνδεσμος μεταξύ της αντικειμενικής πραγματικότητας και της υποκειμενικής πραγματικότητας του καθενός από μας. Είναι κοινός τόπος ότι η καλλιτεχνική δημιουργία είναι στο βάθος της η απογύμνωση του δημιουργού της - το παραμύθι με τη στολή του αυτοκράτορα από την ανάποδη... Τέλος, ένα τραγούδι είναι ένας βαθύς διάλογος του κάθε συντελεστή με τον ίδιο του τον εαυτό. Κάθε αναπνοή, κάθε λέξη, κάθε νότα, μεταφέρει και αντανακλά ένα κομμάτι από την ψυχή μας έτσι όπως το αντιλαμβανόμαστε (ή δεν το αντιλαμβανόμαστε, ενεργώντας υποσυνείδητα) εμείς οι ίδιοι.
Το cd που δημιουργήσατε είναι πράγματι μια, αν μη τι άλλο, καλοδομημένη εργασία. Τι υποδοχή είχε, εντός –εκεί που ζείτε δηλαδή, αλλά και εκτός, δηλαδή στην Ελλάδα;
Η βραδιά της παρουσίασης στον «Ιανό», καθώς και μια δεύτερη βραδιά παρουσίασης στη Γενεύη είναι οι δυο φορές που είχαμε επαφή με το κοινό. Τα σχόλια ήταν από ενθαρρυντικά μέχρι ενθουσιώδη και μας ζέσταναν την καρδιά. Το ίδιο συμβαίνει και με τα σχόλια στο Ίντερνετ, όπου έχουμε αναρτήσει κάποια κομμάτια από τη δουλειά μας. Από την άλλη μεριά, το γεγονός ότι ζούμε στο εξωτερικό, μας κρατάει μακριά από τα δρώμενα στον δισκογραφικό χώρο στην Ελλάδα. Έτσι, δεν έχουμε καν προσπαθήσει να προωθήσουμε με τη δουλειά μας, ώστε να μπορέσουμε να μετρήσουμε την αποδοχή που θα είχε από ένα ευρύτερο κοινό.
Φιλοδοξείτε να σας προσεγγίσει κάποια δισκογραφική, να δώσετε συναυλίες και άλλες δράσεις;
Η απόσταση έρχεται κι εδώ να παίξει τον ρόλο της. Φυσικά θα μας ενδιέφερε η προσέγγιση από κάποια δισκογραφική εταιρεία, με δεδομένους όμως τους περιορισμούς που μας βάζει η ζωή μας στο εξωτερικό. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, και οι συναυλίες φαντάζουν όνειρο μακρινό, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Για την ώρα, συνεχίζουμε να απολαμβάνουμε αυτό που ξεκινήσαμε - να νιώθουμε κοντά εμείς μέσα από τα τραγούδια που φτιάξαμε και συνεχίζουμε να φτιάχνουμε, και να ψάχνουμε ευκαιρίες για να βρεθούμε ξανά κοντά εμείς, για να τα απολαύσουμε με λίγους φίλους, ή μόνοι μας.
Πώς είναι να ζει κανείς μακριά απ’ την Ελλάδα αλλά και πώς φτάνει ο απόηχος της Ελλάδας στη διασπορά;
Είναι δύσκολο! Είναι ανάλογο με το μέτρο των συμβιβασμών του καθενός από μας που μεγαλώσαμε στην Ελλάδα και φύγαμε έχοντας τις ελληνικές προσλαμβάνουσες. Ένα κομμάτι είναι πάντα ελληνικό και διαμαρτύρεται, φωνάζει. Ένα άλλο κομμάτι καθρεφτίζει την αντικειμενική πραγματικότητα και προσπαθεί να γαληνέψει τ’ ανταριάσματα. Στο σημείο τομής των δύο κομματιών είναι οι ελληνικές παρέες του εξωτερικού, είτε ως φιλίες είτε ως πιο οργανωμένες μορφές. Κι ένα μέρος από τον “άλλο γαλαξία” που φτιάχνουν οι Έλληνες της διασποράς είμαστε κι εμείς. Κάποιες φορές σκεφτόμαστε το υποθετικό σενάριο του να βρισκόμασταν και να δημιουργούσαμε στην Ελλάδα. Έχω την αίσθηση ότι η δημιουργία θα ήταν διαφορετική, με την έννοια ότι εδώ μετράει μόνο αυτό που μας αρέσει, ανεπηρέαστο από τάσεις, απαιτήσεις και ρεύματα. Κοντολογίς, εξιδανικεύουμε κατά κάποιον τρόπο την Ελλάδα και ό,τι αυτή σημαίνει για τον καθένα μας.
Μετανιώσατε ποτέ για την απόφασή σας να εργαστείτε και να ζήσετε στο εξωτερικό;
Δεν είμαι σίγουρος ότι το “μετανιώνω” έχει νόημα σ’ αυτή την περίπτωση. Ακριβώς επειδή ήταν απόφασή μας, με ζυγισμένα - τουλάχιστον στη θεωρία - τα υπέρ και τα κατά. Η πράξη όμως έρχεται πάντα να διαταράξει την ηρεμία της θεωρίας, αυτή είναι η δουλειά της. Ναι, υπάρχουν στιγμές που λέμε “θα ήταν υπέροχα να ήμασταν στο τάδε μέρος στην Ελλάδα και να κάναμε αυτό ή το άλλο”. Είναι όμως στιγμές, απομονωμένες από όλα τα υπόλοιπα. Πονάνε, στο μέτρο που πονάει κάθε ματαιωμένη δυνατότητα. Από την άλλη, αφού ματαιώθηκε, δεν ήταν ρεαλιστική, και το ξέρουμε. Και ζούμε κάθε μέρα στο ανάμεσα.
Τι σας φοβίζει;
Διάφορα πράγματα, τα οποία κατά καιρούς εμφανίζονται σαν φόβοι. Αν πρέπει να τα ορίσω, θα χρησιμοποιήσω τις λέξεις “κενό” και “στασιμότητα”. Και οι δυο εμπεριέχουν την επανάπαυση, το βόλεμα σε μια κατάσταση - είτε καλλιτεχνική είτε προσωπική. Με φοβίζει η ζωή που κυλάει μονοσήμαντα, χωρίς δημιουργία, χωρίς καινούργιο, ίσως και χωρίς προσπάθεια.
Πού χρωστάτε «βαριά ευχαριστώ» σαν άνθρωποι και σαν καλλιτέχνες;
Σε όλα τα μικροσύμπαντα που συνωμότηταν για να βρεθούμε μαζί: στις οικογένειές μας, στους φίλους μας, στη δουλειά μας, στον τόπο που γνωριστήκαμε… Όλα αυτά έβαλαν το δικό τους πετραδάκι στο να βρεθούμε και να χτιστούμε ως οντότητα.
Μια ευχή…
Να γίνονταν τα λόγια στίχοι, και να προφέρονταν μουσικά - να μιλούσαμε με τραγούδια… Ίσως έτσι τα λόγια να πλησίαζαν στο να έχουν πραγματικό νόημα. Και οι παύσεις - η σιωπή - θα ξανακέρδιζε την πολύτιμή της θέση.
Η σύντομη γνωριμία μαζί τους, μεστή. Κάπως έτσι έρχεται αυτή η συνέντευξη με το «μέλος» της μπάντας Μανώλη Λαδουκάκη, διευθυντή του Ελληνικού σχολείου Γενεύης και Λωζάνης, που «άργησε» κάμποσο, αλλά όσο την ξανακοιτώ, βρίσκω ακόμη πιο έντονη την αλήθεια της.
Πώς γεννήθηκε η ιδέα ενός μουσικού συγκροτήματος, ποιοι οι λόγοι και οι ανάγκες που οδήγησαν στη σύστασή του;
Ξεκινήσαμε πιάνοντας μια κιθάρα και τραγουδώντας σε παρέες με φίλους μας. Όπως είναι φυσικό, περνούσαμε τόσο όμορφα, που η ιδέα του μουσικού σχήματος γεννήθηκε σχεδόν από μόνη της. Υπάρχει, εξάλλου, μέσα σε κάθε μουσικό, καθώς το ίδιο το νόημα της μουσικής ενέχει την έννοια του μοιράσματος, της συλλογικότητας και του να κάνουμε πράγματα από κοινού. Αυτή την ανάγκη ήρθε να καλύψει η «Τετρακτύς» για όσον καιρό υπήρξε. Μας έδωσε πολλές όμορφες στιγμές: κάθε πρόβα ήταν κάτι που περιμέναμε με λαχτάρα, ήταν η εβδομαδιαία ψυχοθεραπεία μας :) Και βέβαια η ανταπόκριση κι η αγάπη του κόσμου όταν παίζαμε δημόσια ήταν τέτοια που πολλαπλασίαζε την ενέργειά μας! Από κει και πέρα, το συνθετικό κομμάτι ήταν η φυσιολογική συνέχεια. Υπήρχαν ήδη συνθετικοί και λεκτικοί πειραματισμοί ανάμεσά μας, οι οποίοι κάποια στιγμή έδεσαν μαζί και έδωσαν τα πρώτα δικά μας τραγούδια.
Υπήρχαν άνθρωποι που στάθηκαν στο πλευρό σας σε αυτήν την προσπάθεια;
Σίγουρα ναι! Κατ’ αρχήν οι δικοί μας άνθρωποι, οι οποίοι μάς μοιράστηκαν με τη μουσική. Και στη συνέχεια οι φίλοι μας, οι οποίοι μας ενθάρρυναν με την αγάπη τους, μας ακολούθησαν σε κάθε παράσταση, άκουσαν κι αγάπησαν τα δικά μας τραγούδια και μας έσπρωξαν με τον τρόπο τους στο να μαζέψουμε κάποια από αυτά σε μια δισκογραφική προσπάθεια.
Ποιους καλλιτέχνες αγαπάτε και θαυμάζετε ξεχωριστά και κατά πόσο σας επηρέασαν;
Οι επιρροές είναι πολλές και πολύ διαφορετικές. Είχαμε ήδη διαφορετικά ακούσματα όντας στην Ελλάδα. Το ‘σεργιάνι μας στον κόσμο’ μας έφερε κοντά σε ακόμα περισσότερα ακούσματα, τεχνοτροπίες και εκφραστικά μέσα. Οι επιρροές συνεπώς είναι πολλαπλές και εκτείνονται από τα ελληνικά παραδοσιακά, λαϊκά και έντεχνα τραγούδια μέχρι τη τζαζ, τις ρώσικες μελωδίες ή το φλαμένκο. Ο Σεφέρης έγραφε «είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας». Έτσι είναι και στις δικές μας δημιουργίες, είτε πρόκειται από μουσική είτε από στιχουργική άποψη. Στην ουσία μετουσιώνουμε και μεταστοιχειώνουμε ένα ευρύ φάσμα ακουσμάτων και κειμένων, προσθέτοντας «κάτι από μάς» στις εφτά νότες και τα 24 γράμματα…
Τα δικά σας τραγούδια ήρθαν σαν φυσική προέκταση της συνεργασίας σας και της αγάπης σας για το τραγούδι;
Ναι! Δεν ήταν όμως μόνο συνεργασία, ήταν - και είναι ακόμα - κάτι πιο βαθύ. Με κάποιο μαγικό τρόπο οι μελωδίες γεννούν από μόνες τους τις λέξεις, κι οι λέξεις σχηματίζουν από μόνες τους τη μελωδία. Σε όλα τα τραγούδια της δισκογραφικής μας δουλειάς, αλλά και σε όλα αυτά που συνεχίζουμε να φτιάχνουμε, έχουμε κάνει και κάνουμε από ελάχιστες μέχρι καθόλου παρεμβάσεις. Συνήθως η πρώτη φορά είναι και η οριστική. Ευτυχώς, εξάλλου, γιατί αλλιώς θα ήταν πολύ δύσκολο να προχωρήσουμε οτιδήποτε, με δεδομένο το ότι δε ζούμε πια στο ίδιο μέρος και είναι σπάνιο (και πολύτιμο) το να βρεθούμε μαζί στον ίδιο χώρο - πόσω μάλλον να συνθέσουμε τραγούδια!
Για ποιο λόγο γράφει κάποιος τραγούδια και τι ρόλο μπορούν να έχουν αυτά στην καθημερινότητά μας;
Ένα τραγούδι είναι μια μορφή διαλόγου, σε πολλά μάλιστα επίπεδα. Κατ’ αρχήν είναι ο προφανής διάλογος μεταξύ των δημιουργών του - συνθέτης, ερμηνευτής στιχουργός. Σ’ εμάς αυτό είναι το πολύτιμο και διασκεδαστικό μας παιχνίδι, να προσπαθούμε να βρούμε τι λόγια κρύβει η τάδε μουσική φράση, ποια μουσική ταιριάζει στις δείνα λέξεις, ποια περάσματα της φωνής θα δέσουν δημιουργικά τα δυο παραπάνω. Στη συνέχεια, είναι διάλογος των δημιουργών με το κοινό, με τους γνωστούς και τους αγνώστους που θα το ακούσουν ολοκληρωμένο. Κάθε τραγούδι είναι φτιαγμένο για να πει κάτι στους δημιουργούς του. Δεν είναι όμως καθόλου βέβαιο ότι θα πει τα ίδια πράγματα στους ακροατές. Αν καταφέρει όμως να τους μιλήσει, ίσως με διαφορετικά λόγια, να ξυπνήσει κάτι μέσα τους, να ζωντανέψει μια εικόνα ή να συνδεθεί με μια παράσταση, τότε έχει πετύχει το στόχο του. Αυτό άλλωστε είναι και η απάντηση σε σχέση με το ρόλο που παίζει το τραγούδι στην καθημερινότητα: λειτουργεί ως σύνδεσμος μεταξύ της αντικειμενικής πραγματικότητας και της υποκειμενικής πραγματικότητας του καθενός από μας. Είναι κοινός τόπος ότι η καλλιτεχνική δημιουργία είναι στο βάθος της η απογύμνωση του δημιουργού της - το παραμύθι με τη στολή του αυτοκράτορα από την ανάποδη... Τέλος, ένα τραγούδι είναι ένας βαθύς διάλογος του κάθε συντελεστή με τον ίδιο του τον εαυτό. Κάθε αναπνοή, κάθε λέξη, κάθε νότα, μεταφέρει και αντανακλά ένα κομμάτι από την ψυχή μας έτσι όπως το αντιλαμβανόμαστε (ή δεν το αντιλαμβανόμαστε, ενεργώντας υποσυνείδητα) εμείς οι ίδιοι.
Το cd που δημιουργήσατε είναι πράγματι μια, αν μη τι άλλο, καλοδομημένη εργασία. Τι υποδοχή είχε, εντός –εκεί που ζείτε δηλαδή, αλλά και εκτός, δηλαδή στην Ελλάδα;
Η βραδιά της παρουσίασης στον «Ιανό», καθώς και μια δεύτερη βραδιά παρουσίασης στη Γενεύη είναι οι δυο φορές που είχαμε επαφή με το κοινό. Τα σχόλια ήταν από ενθαρρυντικά μέχρι ενθουσιώδη και μας ζέσταναν την καρδιά. Το ίδιο συμβαίνει και με τα σχόλια στο Ίντερνετ, όπου έχουμε αναρτήσει κάποια κομμάτια από τη δουλειά μας. Από την άλλη μεριά, το γεγονός ότι ζούμε στο εξωτερικό, μας κρατάει μακριά από τα δρώμενα στον δισκογραφικό χώρο στην Ελλάδα. Έτσι, δεν έχουμε καν προσπαθήσει να προωθήσουμε με τη δουλειά μας, ώστε να μπορέσουμε να μετρήσουμε την αποδοχή που θα είχε από ένα ευρύτερο κοινό.
Φιλοδοξείτε να σας προσεγγίσει κάποια δισκογραφική, να δώσετε συναυλίες και άλλες δράσεις;
Η απόσταση έρχεται κι εδώ να παίξει τον ρόλο της. Φυσικά θα μας ενδιέφερε η προσέγγιση από κάποια δισκογραφική εταιρεία, με δεδομένους όμως τους περιορισμούς που μας βάζει η ζωή μας στο εξωτερικό. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, και οι συναυλίες φαντάζουν όνειρο μακρινό, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Για την ώρα, συνεχίζουμε να απολαμβάνουμε αυτό που ξεκινήσαμε - να νιώθουμε κοντά εμείς μέσα από τα τραγούδια που φτιάξαμε και συνεχίζουμε να φτιάχνουμε, και να ψάχνουμε ευκαιρίες για να βρεθούμε ξανά κοντά εμείς, για να τα απολαύσουμε με λίγους φίλους, ή μόνοι μας.
Πώς είναι να ζει κανείς μακριά απ’ την Ελλάδα αλλά και πώς φτάνει ο απόηχος της Ελλάδας στη διασπορά;
Είναι δύσκολο! Είναι ανάλογο με το μέτρο των συμβιβασμών του καθενός από μας που μεγαλώσαμε στην Ελλάδα και φύγαμε έχοντας τις ελληνικές προσλαμβάνουσες. Ένα κομμάτι είναι πάντα ελληνικό και διαμαρτύρεται, φωνάζει. Ένα άλλο κομμάτι καθρεφτίζει την αντικειμενική πραγματικότητα και προσπαθεί να γαληνέψει τ’ ανταριάσματα. Στο σημείο τομής των δύο κομματιών είναι οι ελληνικές παρέες του εξωτερικού, είτε ως φιλίες είτε ως πιο οργανωμένες μορφές. Κι ένα μέρος από τον “άλλο γαλαξία” που φτιάχνουν οι Έλληνες της διασποράς είμαστε κι εμείς. Κάποιες φορές σκεφτόμαστε το υποθετικό σενάριο του να βρισκόμασταν και να δημιουργούσαμε στην Ελλάδα. Έχω την αίσθηση ότι η δημιουργία θα ήταν διαφορετική, με την έννοια ότι εδώ μετράει μόνο αυτό που μας αρέσει, ανεπηρέαστο από τάσεις, απαιτήσεις και ρεύματα. Κοντολογίς, εξιδανικεύουμε κατά κάποιον τρόπο την Ελλάδα και ό,τι αυτή σημαίνει για τον καθένα μας.
Μετανιώσατε ποτέ για την απόφασή σας να εργαστείτε και να ζήσετε στο εξωτερικό;
Δεν είμαι σίγουρος ότι το “μετανιώνω” έχει νόημα σ’ αυτή την περίπτωση. Ακριβώς επειδή ήταν απόφασή μας, με ζυγισμένα - τουλάχιστον στη θεωρία - τα υπέρ και τα κατά. Η πράξη όμως έρχεται πάντα να διαταράξει την ηρεμία της θεωρίας, αυτή είναι η δουλειά της. Ναι, υπάρχουν στιγμές που λέμε “θα ήταν υπέροχα να ήμασταν στο τάδε μέρος στην Ελλάδα και να κάναμε αυτό ή το άλλο”. Είναι όμως στιγμές, απομονωμένες από όλα τα υπόλοιπα. Πονάνε, στο μέτρο που πονάει κάθε ματαιωμένη δυνατότητα. Από την άλλη, αφού ματαιώθηκε, δεν ήταν ρεαλιστική, και το ξέρουμε. Και ζούμε κάθε μέρα στο ανάμεσα.
Τι σας φοβίζει;
Διάφορα πράγματα, τα οποία κατά καιρούς εμφανίζονται σαν φόβοι. Αν πρέπει να τα ορίσω, θα χρησιμοποιήσω τις λέξεις “κενό” και “στασιμότητα”. Και οι δυο εμπεριέχουν την επανάπαυση, το βόλεμα σε μια κατάσταση - είτε καλλιτεχνική είτε προσωπική. Με φοβίζει η ζωή που κυλάει μονοσήμαντα, χωρίς δημιουργία, χωρίς καινούργιο, ίσως και χωρίς προσπάθεια.
Πού χρωστάτε «βαριά ευχαριστώ» σαν άνθρωποι και σαν καλλιτέχνες;
Σε όλα τα μικροσύμπαντα που συνωμότηταν για να βρεθούμε μαζί: στις οικογένειές μας, στους φίλους μας, στη δουλειά μας, στον τόπο που γνωριστήκαμε… Όλα αυτά έβαλαν το δικό τους πετραδάκι στο να βρεθούμε και να χτιστούμε ως οντότητα.
Μια ευχή…
Να γίνονταν τα λόγια στίχοι, και να προφέρονταν μουσικά - να μιλούσαμε με τραγούδια… Ίσως έτσι τα λόγια να πλησίαζαν στο να έχουν πραγματικό νόημα. Και οι παύσεις - η σιωπή - θα ξανακέρδιζε την πολύτιμή της θέση.
