Πάντοτε θυμάμαι να ψάχνω να βρω το καθαρό, το διαφορετικό, το άξιο, το αληθινό, στους ανθρώπους, στις ιδεολογίες, στα πρότυπα, στα συναισθήματα, στα λόγια... Από μικρό παιδί ένιωθα πως αν δεν υπάρχει αξία και αλήθεια στα μονοπάτια της ζωής μας, τότε τα χρόνια και τα λόγια πάνε χαμένα... Και τούτη η «συνθήκη» με έκανε πολλές φορές πρόωρα αυστηρό με τους συνανθρώπους μου, αφού είχα από πολύ νωρίς την απαίτηση να έχουν κι εκείνοι την ίδια ιδιοσυγκρασία και στάση με τη δική μου... Όταν αυτό όμως συνέβαινε, τότε ένιωθα πραγματικά τόση ευτυχία και δύναμη, σα να έβρισκα τους αιώνιους συναγωνιστές και συμπορευτές μου, τους αληθινούς φίλους και «δικούς» μου ανθρώπους... Οι αδερφές Βουγιουκλή αποτελούν το παράδειγμα, το πρότυπο, σε κάθε νέο καλλιτέχνη, που νιώθει την ανάγκη να ξεκινήσει τη διαδρομή του, στο χώρο της μουσικής, μα και της τέχνης γενικότερα κι έχει την πεποίθηση, πως διαθέτει τα εχέγγυα και την αξία να επιτύχει... Με αστείρευτο ταλέντο, με ισχυρή παιδεία, καλλιέργεια και γνώσεις, με εργατικότητα και κόπο, δίχως εκπτώσεις και συμβιβασμούς, ακολουθούν μια αντισυμβατική πορεία, έχοντας βάλει εν γένει τον πήχη πολύ ψηλά... Τα βήματα τους αντιμάχονται το μέτριο και τη συντήρηση των καιρών μας, επιβεβαιώνοντας το αυστηρό μου αίσθημα και τις «αξιακές μου συνθήκες»... Έχοντας ήδη συνεργαστεί με κορυφαίους καλλιτέχνες της εγχώριας και διεθνούς μουσικής σκηνής, με δύο δισκογραφικές δουλειές στο «οπλοστάσιο» τους, πραγματοποιούν σήμερα την υπέρβαση, εμφανιζόμενες σε έναν από τους σπουδαιότερους και σημαντικότερους χώρους, του παγκόσμιου μουσικού χάρτη, στο Carnegie Hall της Νέας Υόρκης, των Beatles και της Maria Callas, του Duke Ellington και της Billie Holliday, του Harry Bellafonte και της Tina Turner, της Nina Simone και της Shirley Bassey, του Stevie Ray Vaughan και των Jethro Tull... Τα έσοδα της συναυλίας τους, θα διατεθούν στις οικογένειες των θυμάτων της τρομοκρατικής επίθεσης του μαραθωνίου της Βοστώνης τον Απρίλη που μας πέρασε... Είναι μεγάλη μου χαρά που η Σουζάνα κι η Ελένη, λίγες στιγμές πριν τραγουδήσουν στο μυθικό Carnegie Hall, είναι εδώ, στο Ogdoo.gr σε μια από καρδιάς κουβέντα, ανοίγοντας μας τα «φώτα» πορείας της μουσικής διαδρομής τους!
Είναι μεγάλη μου χαρά που έχω δίπλα μου τη νέα γενιά, το νέο «αίμα» του ελληνικού τραγουδιού να μας μιλήσετε για την παράσταση που θα δώσετε στη Νέα Υόρκη, στο σπουδαίο και τρανό, Carnegie Hall, αλλά και να συζητήσουμε για πολλά σημαντικά πράγματα γύρω από εσάς και την ελληνική μουσική γενικότερα!
Σουζάνα: Είναι και δική μας η χαρά που μιλάμε σε σένα Άρη και στο ogdoo.gr! Να ξεκινήσουμε την κουβέντα μας από το Carnegie Hall, το θρυλικό αυτό χώρο της Νεας Υόρκης, όπου θα παίξουμε στο Weill Recital Hall! Είμαστε πολύ χαρούμενες και συγκινημένες! Θα παρουσιάσουμε το πρόγραμμα μας που κάνουμε μαζί με την Ελένη, με μουσικές από όλο τον κόσμο, εστιάζοντας κυρίως στην Ελλάδα! Αυτό που κάνουμε εδώ και χρόνια με την Ελένη, είναι να ψάχνουμε τα καθολικά στοιχεία των λαών! Για παράδειγμα ένα τέτοιο στοιχείο είναι η πεντατονία, η οποία είναι μια κλίμακα που συγκινεί Έλληνες, Αμερικάνους, Κινέζους... Πιστεύουμε ότι υπάρχουν αυτά τα καθολικά στοιχεία, που ουσιαστικά αποτελούν μια κοινή γλώσσα όλων των λαών! Πειραματιζόμαστε παράλληλα, με τις δυνατότητες που προσφέρει η ανθρώπινη φωνή, ως εγγενές μουσικό όργανο... Ξεκινήσαμε το τραγούδι acapela από μικρά παιδιά, συνοδεύοντας φυσικά και τους εαυτούς μας στο πιάνο, σε κρουστά, ανάλογα το κάθε τραγούδι... Το αγαπάμε πολύ και το πιστεύουμε αυτό που κάνουμε, από τα πρώτα μας βήματα και θα προσπαθήσουμε να βάλουμε τα δυνατά μας και σ’ αυτό το υπερατλαντικό ουσιαστικά ντεμπούτο μας!
Ελένη: Εδώ να προσθέσουμε ότι τα έσοδα της συναυλίας αυτής στο Carnegie Hall θα διατεθούν στις οικογένειες των θυμάτων του τρομοκρατικού χτυπήματος στο Μαραθώνιο της Βοστώνης και είναι πολύ ιδιαίτερος αυτός ο σκοπός, για τον οποίο με πολύ χαρά θα συμμετέχουμε! Να συμπληρώσω εδώ ότι δισκογραφικά κυκλοφορήσαμε τη δεύτερη μας δουλειά! H πρώτη ήταν με τη Legend και περιείχε τραγούδια από τα ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας, αλλά και από τις ελληνικές παραδόσεις. Η δεύτερη λοιπόν δισκογραφική μας δουλειά, που κυκλοφόρησε πριν 5-6 μήνες περίπου, έχει τον τίτλο, «To Be Safe». Είναι μια ανεξάρτητη παραγωγή δικιά μας, για την οποία είμαστε πολύ περήφανες και περιέχει δικά μας τραγούδια, δικές μας συνθέσεις-στίχους και μουσική-ενώ οι στίχοι είναι σε κάποια τραγούδια στα αγγλικά και σε κάποια στα ελληνικά. Στο δίσκο αυτό, παίζουν δύο εξαιρετικοί μουσικοί, ο Αλέξης Αποστολάκης στα τύμπανα κι ο Χρήστος Τσαπράζης στο κοντραμπάσο και την παραγωγή την κάναμε μαζί με τη Σουζάνα και τον Μιχάλη Κοτσιφάκη! Ηχογραφήθηκε δε, στο Studio Magnanimous στη Θεσσαλονίκη, με ηχολήπτη τον Τίτο Καρυωτάκη, τον οποίο θαυμάζουμε πάρα πολύ, για τις δουλειές του και το αισθητικό του κριτήριο. Ελπίζουμε να πάει καλά αυτή η δουλειά και να αγαπήσει τις μουσικές μας ο κόσμος!
Σουζάνα: Ναι, έχουμε κάνει πολλές σπουδές στη μουσική, αφού από μικρές πρώτα μάθαμε ουσιαστικά νότες και μετά γράμματα! Από τα 4 μας είμαστε στα ωδεία, όπου μάθαμε πιάνο, κιθάρα, αρμονία, όλα αυτά που αποτελούν την εκπαίδευση ενός μουσικού! Μεγαλώσαμε σε ένα σπίτι, όπου ακούγαμε πάρα πολλά είδη μουσικής, γιατί κι αυτό θεωρούμε ότι αποτελεί εκπαίδευση ενός μουσικού, τα ακούσματα, όχι μόνο η εκπαίδευση στα ωδεία. Παράλληλα έχουμε κάνει Πανεπιστημιακές σπουδές, εγώ έχω τελειώσει το τμήμα των Μαθηματικών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και η Ελένη το τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών κι Ανατολικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.
Πόσο σημαντικό θεωρείτε πως είναι για κάποιον καλλιτέχνη-μουσικό, τραγουδιστή-πέραν της ερμηνείας να έχει και μουσικές σπουδές, να έχει μουσική παιδεία;
Ελένη: Για εμάς, όσο σημαντικό είναι να ακούμε ένα αυτοδίδακτο καλλιτέχνη-μουσικό, τόσο σημαντικό είναι να ακούμε ένα σπουδαγμένο, που έχει πλήρη επίγνωση αυτού που κάνει! Είμαστε ανοιχτές σ’ όλους τους μουσικούς, αρκεί να λειτουργούν με αυθεντικό τρόπο, να βγάζουν την αλήθεια τους! Δε σημαίνει ότι ένας ακαδημαϊκός μουσικός δε «δίνει την ψυχή του», ούτε πως ένας μουσικός που δεν έχει κάνει σπουδές, «δίνει απαραίτητα ψυχή»! Δεν υπάρχει κάτι δεδομένο σ’ αυτά τα πράγματα κι ό,τι στερεότυπα υπάρχουν είναι λάθος! Για μένα είναι πολύ σημαντικό να προχωράει, να εξελίσσεται ο μουσικός! Να εμπλουτίζει τη δουλειά του με γνώσεις πάνω στη μουσική, που ούτως ή άλλως είναι ατελείωτες! Αν πει κάποιος πως θέλει να καταπιαστεί με ένα μουσικό όργανο και να ασχοληθεί με τη θεωρία, θα συνειδητοποιήσει ότι είναι μια διαδικασία ατέρμονη αλλά και μαγική! Σέβομαι εκείνους που εξελίσσουν τη δουλειά τους, μαθαίνουν καινούρια πράγματα κι εμπλουτίζουν την τεχνική τους...
Σουζάνα: Ουσιαστικά την τεχνική σου πρέπει να τη χρησιμοποιείς, ώστε να απελευθερώσεις την εκφραστικότητα και το συναίσθημα που βγάζεις σε κάθε συναυλία, σε κάθε δισκογραφική σου δουλειά. Δεν πρέπει να γίνεσαι δέσμιος της τεχνικής σου! Βλέπουμε πολλές φορές κάποια παραδείγματα μουσικών, που μπορεί να τους έχει «μαγκώσει» η εκπαίδευση των ωδείων! Μπορεί παράλληλα, να είναι κανείς τυχερός, έχοντας ένα πολύ καλό δάσκαλο, όπως συμβαίνει και στα σχολεία! Κι εκεί μπορεί να έχεις κάποιο δάσκαλο, που θα σε συγκινήσει και θα λατρέψεις το μάθημά του, ή μπορεί να έχεις κάποιο δάσκαλο που να σε απωθεί... Έτσι γίνεται λοιπόν και στη μουσική!
Μιας που αναφέραμε τη λέξη «δάσκαλο»... Εσείς είχατε κάποιο πρότυπο, μουσικό-καλλιτεχνικό, πάνω στο οποίο «πατούσατε»;
Ελένη: Πολλά πρότυπα, δεν είχαμε μόνο ένα! Γενικά εμείς όταν ακούμε μουσική, ή όταν βλέπουμε πράγματα που μας αρέσουν, λειτουργούμε εντελώς εφηβικά! Δεν πηγαίνουμε ποτέ με επικριτικό ύφος, ή με την πρόθεση να τα περάσουμε από κόσκινο! Είμαστε πάντα πολύ ανοιχτές, σα μωρά παιδιά και θέλουμε αυτό να το κρατάμε! Δε θέλουμε να αλλοιωθεί αυτό με το πέρας του χρόνο. Το συναίσθημά μας πρέπει να είναι απελευθερωμένο για να μπορούμε να δεχθούμε ανά πάσα στιγμή αυτό που πραγματικά μας συγκινεί! Γενικά έχουμε πάρα πολλά πρότυπα, αγαπάμε και θαυμάζουμε πολλούς μουσικούς και καλλιτέχνες από όλους τους χώρους κι αυτό μας έχει βοηθήσει στη μουσική που κάνουμε.
Κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα;
Σουζάνα: Από φωνές, η Yma Sumac, η Oum Kulsum, η Diamanda Galas, ο Demetrio Stratos, η Μαρία Κάλλας, η Πόλυ Πάνου, η Μαρίκα Νίνου, η Ρόζα Εσκενάζυ, η Nina Simone, η Rosa Balistreri, η Amalia Rodrigues, η Feiruz... Όλες αυτές είναι μεγάλες φωνές και ειδικά η Ελλάδα έχει βγάλει πολύ μεγάλες φωνές!
Ελένη: Ο Screami’n Jay Hawkins, o Lead Belly από τα blues... Αυτά, που αναφέραμε αποτελούν το 1/100! Φανταστείτε τώρα αν αναφέρουμε από μουσικούς, από οργανοπαίχτες, από συνθέτες... Είναι πραγματικά άπειροι! Και ειδικά στην Ελλάδα αν συνυπολογίσουμε, ότι πληθυσμιακά είμαστε μια μικρή χώρα, είναι κοινώς αποδεκτό, ότι υπάρχει πολύ μεγάλη παράδοση σε φωνές, σε συνθέτες, σε ποιητές...
Άλλωστε έχετε «ανοιχτά αυτιά», με μεγάλη γκάμα στις επιλογές σας, φτάνοντας έως και σε ροκ μονοπάτια, με τη «μέταλ» συνεργασία μάλιστα, που κάνατε με τους Rotting Christ!
Ελένη: Τα ροκ ακούσματα είναι στοιχείο της σύνθεσής μας, ακούμε πολύ ροκ και μέταλ μουσική! Η φετινή συνεργασία μας με τους Rotting Christ στον καινούριο τους δίσκο προέκυψε ύστερα από μια πρόταση, που μας έκανε ο Σάκης Τόλης, να διασκευάσουν μια δικιά μας διασκευή, που έχουμε κάνει με τη Σουζάνα, πάνω σε ένα ρουμάνικο ερωτικό ξόρκι, που το έχει τραγουδήσει η Maria Tanase. Μας άρεσε πάρα πολύ σαν προσέγγιση, το κάναμε με πολύ χαρά και έχει μεγάλη ανταπόκριση! Νιώθουμε πάρα πολύ οικεία σ’ αυτό το χώρο-είδος μουσικής!
Σουζάνα: Οι ταμπέλες στη μουσική μπαίνουν πιστεύω, απλώς για να μας βοηθούν να συνεννοούμαστε! Εμείς πιστεύουμε πως υπάρχουν καλά και κακά τραγούδια, σ’ όλα τα είδη! Μπορείς να βρεις πολύ εύκολα ένα κακό ροκ κομμάτι, μπορείς να βρεις ακόμα και καλό «τωρινό λαϊκό»! Ίσως όμως σε ορισμένα είδη να είναι περισσότερα τα καλά, να είναι πιο δύσκολο να βρεις κακή μουσική. Μπορεί να μας συγκινήσουν οι Pink Floyd και μετά να μας συγκινήσει ο Μάκης Χριστοδουλόπουλος! Για τον καθένα έχει σημασία, αυτό που θα βρει, να έχει αυθεντικότητα μέσα του. Αυτό είναι ίσως το μόνο κριτήριο, που μπορούμε να βάλουμε στη μουσική. Αν κάτι είναι αυθεντικό, ή όχι. Και όχι σε ποιό είδος ανήκει, αν είναι κάποιος αυτοδίδακτος κοκ…
Ελένη: Ακόμα και η λέξη «αυθεντικό», έχει πάρει κι αυτή άλλη σημασία πια! Ακούμε συνέχεια, «η αυθεντική λαϊκή φωνή»... Κι αυτό όμως πρέπει να περάσει από φίλτρο για να ειπωθεί. Θεωρώ πως το «αυθεντικό» το καταλαβαίνουν όλοι οι άνθρωποι, ανεξάρτητα από τη μόρφωση, ή από τη δουλειά, ή από τα ακούσματα τους μέχρι τότε. Το καταλαβαίνουν δίχως να τους το επιβάλλει κανείς, αρκεί να έρθουν σε επαφή με ό,τι τους συγκινεί!
Σουζάνα: Ίσως νιώθεις το πιο «ξεκάθαρο» στην Κρήτη, γιατί είσαι από εκεί και αισθάνεσαι άμεσα πιο είναι περισσότερο αληθινό, από κάτι άλλο... Σ’ όλη την Ελλάδα, μα και σ’ όλο τον κόσμο γίνεται αυτό! Υπάρχουν μουσικοί, που ό,τι κάνουν το κάνουν επειδή το αγαπούν και υπάρχουν κι εκείνοι που το κάνουν, για να το κάνουν, ή για να κερδίσουν χρήματα! Εκεί εστιάζεται η διαφορά! Στην Κρήτη έχετε πολύ καλούς αντιπρόσωπους της μουσικής και της παράδοσης!
Στη Βόρεια Ελλάδα ίσως να χρειαζόταν η «κάθοδος» του Goran Bregovic για να επαναπροσδιορίσει η μουσική παράδοση τη σημασία της;
Ελένη: Αυτό ισχύει πιστεύω για όλα τα Βαλκάνια! Πάντως, για να επανέλθω λιγάκι στην Κρήτη, το προηγούμενο, που ανέφερες, ίσως να φαίνεται με μεγαλύτερη σαφήνεια, γιατί ίσως είναι περισσότερο προβεβλημένη η μουσική της παράδοση! Από τις υπόλοιπες περιοχές, η κρητική μουσική είναι πιο διαδεδομένη από τα ραδιόφωνα και την τηλεόραση!
Σουζάνα: Οι κρητικοί δεν έχουν ταμπού! Πάντοτε η Κρήτη είχε το θάρρος και την περηφάνια της διαλέκτου της και στήριζε τα «προϊόντα» της! Ενώ στην υπόλοιπη Ελλάδα υπάρχει μια παραπάνω συστολή, θα έλεγα.
Ελένη: Όλες αυτές οι παραδόσεις βέβαια, είναι πολύ πέρα και πάνω από τη σόου μπιζ, την τηλεόραση κοκ. Είναι «αξίες» που διατηρούνται ανά τους αιώνες, ανεξάρτητα από τα ΜΜΕ, μεταφέρονται μέσα από τα πανηγύρια, μέσα από την προφορική παράδοση...
Σουζάνα: Η παράδοση κρατά χιλιάδες χρόνια, αφού τα στοιχεία της είναι από αρχαιοτάτων χρόνων και απλά μετεξελίχτηκαν ανάλογα με τον πολιτισμό, τη θρησκεία της κάθε κοινωνίας και της κάθε περιόδου.
Ελένη: Εγώ δεν τη φοβάμαι την παράδοση, θα διατηρηθεί έτσι ή αλλιώς! Απλώς πρέπει να είμαστε λίγο πιο έξυπνοι, ώστε να μπορέσουμε σαν καλλιτέχνες να αξιοποιήσουμε αυτά τα στοιχεία, γιατί μόνο έτσι θα μπορέσουμε να δημιουργήσουμε κάτι πραγματικά δυνατό και σημαντικό! Αν κάποιος δεν το διακρίνει αυτό ξεκάθαρα και δεν το θεωρεί πραγματική πηγή έμπνευσης, θα κάνει γύρους γύρω από τον εαυτό του!
Σουζάνα: Η παράδοση βγαίνει από τα βιώματά μας, τα ακούσματά μας! Ο καθένας έχει τα δικά του βιώματα... Και οι μεγάλοι μας συνθέτες «πάτησαν» στην παράδοση, ο Χατζιδάκις και ο Θεοδωράκης πάτησαν στην παράδοση της Ελλάδας και τη μετεξέλιξαν, όπως και ο Μπαχ στην παράδοση της Γερμανίας, οι Jethro Tull στην παράδοση της Σκωτίας... Όλοι στηρίχτηκαν στις παραδόσεις τους, γιατί αυτή είναι η πηγή έμπνευσης. Αυτό το μεγάλο έργο που έκαναν, θα γίνει παραδοσιακό για τους επόμενους!
Ελένη: Δε νομίζω! Είναι τόσο προφανή τα ερεθίσματα, τα βλέπουμε καθημερινά! Αν πει κάποιος ότι δεν υπάρχουν, λέει ψέματα, ή μάλλον δεν κυκλοφορεί έξω!
Καλλιτεχνικά τότε, γιατί δεν εκφράζεται όλη αυτή η κατάσταση μέσα από έργα;
Ελένη: Καλλιτεχνικά πιστεύω πως υπάρχουν εκείνοι, που εκφράζουν την έκαστη στιγμή, απλώς είναι κάπως πιο μπερδεμένα τα πράγματα! Πολλές φορές οι καλλιτέχνες μιλούν πολύ, τοποθετούνται πολιτικά, κοινωνικά, ενώ αντίστοιχα στην τέχνη τους δεν το εκφράζουν! Το σημαντικό είναι να λες ό,τι έχεις να πεις σαν καλλιτέχνης! Δεν αναφέρομαι φυσικά στους φιλόσοφους και τους διανοούμενους... Πρέπει να εκφράζεσαι μέσα από την τέχνη σου και τη μουσική σου, από το να βγαίνεις και να βγάζεις λόγους, που έχουμε κουραστεί να ακούμε όλα αυτά τα χρόνια... Από το έργο σου κρίνεσαι κι αυτό είναι που λείπει για μένα! Το ότι δε βγαίνει στο έργο, αυτό που θέλουν να περάσουν σαν μήνυμα! Και αυτό είναι ισχυρότερο από το λόγο. Το έργο ενός καλλιτέχνη είναι πιο ισχυρό από το λόγο του!
Σουζάνα: Είναι γεγονός αυτό, γιατί το έργο ενός καλλιτέχνη επηρεάζει περισσότερους ανθρώπους, περισσότερες συνειδήσεις... Εγώ πιστεύω ότι στην εποχή μας είναι λίγο χαοτικά τα πράγματα και χάνεται το καλό... Είναι η εποχή του «do it yourself» και το κάνουν κι αυτοί που δε γεννήθηκαν γι’ αυτό το πράγμα, ή δε θα το γούσταραν μέχρι θανάτου, όμως τους βλέπεις να ασχολούνται και να θέλουν να κάνουν καριέρα μ’ αυτόν τον τρόπο και μετά από 5-6 χρόνια καταλαβαίνεις ότι δεν αποτελούσε αυτοσκοπό τους... Το internet μας φέρνει σίγουρα πιο κοντά, είναι πιο εύκολη η επικοινωνία και να βρεις πληροφορίες, αλλά τα κάνει όλα και πιο χαοτικά, όπως είπα πριν και όλα τα «διαμαντάκια» ίσως αργήσουν να φανούν... Αλλά θα φανούν!
Έχουμε γίνει δηλαδή «fast food»...
Σουζάνα: Ναι, fast food κι επίσης μέσα σ’ όλα αυτά, χάνονται και τα καλά, αυτά που αξίζουν. Ή καλύτερα δε χάνονται, απλά θα καθυστερήσουν λίγο να φανούν, μπορεί να κάνουν μια δεκαετία να ξεχωρίσουν...
Ελένη: Αυτό ακριβώς κι εγώ παρατηρώ! Προφανώς είναι ένα θέμα και οι σχέσεις! Ο έρωτας και η μοναξιά, είναι θέματα διαχρονικά και αφορούν τους πάντες!
Σουζάνα: Εξαρτάται όμως σε ποία τραγούδια για τον έρωτα αναφερόμαστε, γιατί υπάρχουν τραγούδια για τον έρωτα, που είναι τελείως επαναστατικά!
Ελένη: Ναι, μπορεί να σου αλλάξουν τη ζωή τελείως! Αυτοί που επιλέγουν να τραγουδήσουν τα συγκεκριμένα τραγούδια, μπορεί να αισθάνονται πιο βολικά μέσα σε αυτό, μπορεί να νιώθουν μεγαλύτερη πληρότητα κι ότι έχουν περισσότερα πράγματα να πουν πάνω σ’ αυτό το θέμα. Για μένα άλλωστε η μουσική και η τέχνη είναι ανεξάρτητη από θέματα, βασίζεται στην έμπνευση, σ’ όλη σου την ύπαρξη...
Σουζάνα: Και φυσικά να είσαι πιστός σ’ αυτό που κάνεις! Τώρα για παράδειγμα περνάμε μια κρίση, να μην κάνουμε εκπτώσεις, λόγω της κρίσης. Δε λέω να είσαι εντελώς ακοινώνητος, ή να μην καταλαβαίνεις σε ποια εποχή ζεις! Αλλά στην τέχνη σου πρέπει να είσαι πιστός, να κάνεις εκπτώσεις από οτιδήποτε άλλο εκτός από την τέχνη σου! Εκεί θα φανεί ποιός πραγματικά πιστεύει και παθιάζεται με αυτό που κάνει. Αυτό φαίνεται και μέσα από ένα ερωτικό τραγούδι και μέσα από ένα πολιτικό τραγούδι, φαίνεται ακόμα και από τη στάση σου πάνω στη σκηνή!
Μιλήστε μου για τη συνεργασία σας με τον Goran Bregovic!
Σουζάνα: H συνεργασία θα μας μείνει αξέχαστη! Είχαμε δώσει δύο συναυλίες, μία στη Νάουσα και μία στο αρχαίο θέατρο των Φιλίππων, που είναι το θέατρο στο οποίο ουσιαστικά μεγαλώσαμε, αφού λόγω Θράκης, πηγαίναμε εκεί και βλέπαμε όλες τις παραστάσεις. Και ύστερα από πολλά χρόνια πήγαμε εκεί να παίξουμε και να τραγουδήσουμε και ήταν μια πολύ συγκινητική στιγμή για μας και συνύπαρξη! Μεγαλώσαμε με τραγούδια του Bregovic, με όλους αυτούς τους υπέροχους δίσκους και τις μουσικές που έγραψε...
Ελένη: Το Ederlezi ήταν έτσι κι αλλιώς ένα από τα πρώτα τραγούδια που δουλέψαμε μαζί με τη Σουζάνα acapela!
Που το συμπεριλάβατε και στον πρώτο σας δίσκο!
Ελένη: Ναι! Αυτό το λέμε από πιτσιρίκια! Κάναμε τότε πολύ αυθόρμητα τη δικιά μας διασκευή, πάνω σ’ αυτό το τραγούδι και μας χαρακτήρισε κι εξακολουθεί να μας χαρακτηρίζει όλα αυτά τα χρόνια! Ήταν λοιπόν πολλαπλή η συγκίνηση μας!
Ήταν και η διασύνδεση της μουσικής των Βαλκανίων με την παραδοσιακή σας μουσική της Θράκης, με τα χάλκινα, έτσι;
Σουζάνα: Βέβαια, μιας και έχουμε καταγωγή κι από Μακεδονία, ο πατέρας μας από Σέρρες η μητέρα από Κοζάνη, οπότε έχουμε πολλά κοινά ακούσματα με τα Βαλκάνια! Οι νέοι της γενιάς μας τ’ ανακάλυψαν τα τελευταία χρόνια τα τραγούδια με χάλκινα, που είναι ουσιαστικά τα Διονυσιακά άσματα κι υπήρχαν ανέκαθεν! Υπήρχε μεν πάντοτε το «κόλλημα» με την παράδοση, έπρεπε να έρθει όμως κάποιος από απέξω για να το «ξεκλειδώσει» και να συνειδητοποιήσουμε τί θησαυρό έχουμε! Πιστεύω ότι αυτή η γενιά έχει ξεφύγει από όλο αυτό το κόμπλεξ και αρχίζει και τα ξαναβλέπει και τα ξανακούει αυτά τα τραγούδια!
Πείτε μου σ’ αυτό το σημείο, άλλες συνεργασίες που σας έχουν «μείνει»!
Ελένη: Καταρχάς να αναφέρουμε τα δύο πρώτα χρόνια που ήμασταν στην Αθήνα, όταν είχαμε τις παραστάσεις μας στο «Τρένο στο Ρουφ» της Τατιάνας Λύγαρη, όπου εκεί στην ουσία δείξαμε για πρώτη φορά στο κοινό της Αθήνας τις μουσικές που κάνουμε και τον τρόπο που το διαπραγματευόμαστε όλο αυτό. Μας δόθηκε η ευκαιρία μέσα από αυτές τις παραστάσεις, 200 στον αριθμό, που κάναμε στο διατηρητέο αυτό βαγόνι, να μας δει ο κόσμος, να γνωρίσει αυτό που είμαστε! Το θεωρούμε πραγματικά πολύ σημαντικό για την ως τώρα πορεία μας! Έπειτα στην ηλικία των 18 ετών, η Μαρία Φαραντούρη μας τίμησε με το να μας προσκαλέσει στο Ηρώδειο και να τραγουδήσουμε τα τραγούδια από τη Θράκη! Ήταν για μας απίστευτη τιμή, ένας σταθμός, αφού είναι μια καλλιτέχνης που θαυμάζουμε απεριόριστα για τη φωνή της αλλά και ως άνθρωπο... Αποτελεί φάρο και παράδειγμα για εμάς!
Σουζάνα: Με τους κρητικούς επίσης έχουμε πολύ μεγάλη σχέση και αγάπη από μικρές, με τον Ψαραντώνη, το Λουδοβίκο των Ανωγείων... Με τον Ψαραντώνη μάλιστα ανοίγαμε τις συναυλίες του, όταν ήμασταν φοιτήτριες στη Θεσσαλονίκη, στη θρυλική μπουάτ «Λιόγερμα»! Ήταν «σχολείο» το Λιόγερμα για μας, μιας και είχαμε αυτούς τους τόσο μεγάλους καλλιτέχνες σε απόσταση αναπνοής!
Ελένη: Με το Λουδοβίκο των Ανωγείων έχουμε δουλέψει και δισκογραφικά και συναυλιακά, ενώ έχουμε κάνει και δικές μας συναυλίες στο φεστιβάλ των Υακινθείων, στα Ανώγεια! Με το Μιχάλη Τζουγανάκη κάναμε τη συναυλία μας στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών! Με τον Ηλία Ανδριόπουλο φέτος το καλοκαίρι κάναμε τις δύο συναυλίες στο μικρό θέατρο της Επιδαύρου, όπου παρουσιάσαμε για πρώτη φορά δύο ανέκδοτες μελοποιήσεις του κου. Ανδριόπουλου, πάνω στο Μονόγραμμα του Ελύτη καθώς και άλλα τραγούδια από τη δισκογραφία του! Για όλες μας τις συνεργασίες λοιπόν και για όλους αυτούς τους ανθρώπους που είχαμε την τιμή να μας δώσουν τις «ευλογίες τους» με τον τρόπο τους, είμαστε πάρα πολύ περήφανες και κοιτάζουμε πάντοτε να είμαστε άξιες γι’ αυτό που κάνουμε και για εκείνους!
Είστε επιλεκτικές και στους χώρους που εμφανίζεστε, έτσι;
Σουζάνα: Ναι, όσο μπορούμε! Μας αρέσουν οι χώροι που διαθέτουν τη δυναμική να μας δημιουργούν αυτά τα vibes τα ιδιαίτερα! Έχουμε παίξει στο διατηρητέο βαγόνι του Orient Express, που είπε πριν η Ελένη, σε πύργους, σε κάστρα, σε αρχαία θέατρα... Τα αρχαία θέατρα αποτελούν θεωρώ το pick της συγκίνησης και του δέους! Έχουμε παίξει σε μεσαιωνικά θέατρα, σε χώρους που όταν πατάς στη σκηνή νιώθεις διαφορετικά!
Ελένη: Για κάποιο λόγο πάντα φλερτάρουμε με το θέατρο, ίσως γιατί αυτό που κάνουμε είναι συγγενικό με την τέχνη του θεάτρου. Δουλεύουμε χρόνια τώρα με την ομάδα παραστατικών τεχνών, Alma Calma, με το Γιάννη Μήτρου, όπου έχουμε κάνει μια εξαιρετική δουλειά και αυτό μας έχει βοηθήσει πολύ στη σωματοποίηση των τραγουδιών και στη perfomance... Δουλεύουμε με σκηνοθέτες, με χορογράφους, με ανθρώπους του θεάτρου κι όλο αυτό περικλείεται μέσα στις επιθυμίες μας! Τους αγαπάμε τους ανθρώπους του θεάτρου!
Έχετε ασχοληθεί άλλωστε και οι δύο με το χορό!
Σουζάνα: Ναι και οι δύο! Κι αυτές είναι ούτως ή άλλως τέχνες συγγενικές! Αν δεις δηλαδή μεγάλους καλλιτέχνες σαν την Oum Kulsum, που προέρχεται από τον αραβικό κόσμο, μπορεί να μην έκανε καμία κίνηση πάνω στη σκηνή, η στάση του σώματος της όμως ήταν αυτή που έπρεπε να είναι εκείνη τη στιγμή, περιέκλειε την κίνηση όλου του κόσμου, δίχως να χρειαζόταν να κάνει κάτι συγκεκριμένο, να χορέψει για παράδειγμα! Η στάση του σώματος εκφράζει όλο το μεγαλείο, που έχει μέσα της κι ακόμα κι αυτή η στάση έχει προκύψει ύστερα από πολύ δουλειά κι από πολύ σκέψη, εμπειρία και φυσικά ταλέντο!
Ελένη: Ναι! Πάντα ταξιδεύαμε στο εξωτερικό και για συναυλίες, αλλά και για τουρισμό! Είχαμε την τιμή να παίξουμε σε αρκετές χώρες της Ευρώπης! Στην Ελβετία, όπου έχουμε πάει 3 φορές, στην Ιταλία, στην Ουκρανία, Ρουμανία, Βουλγαρία, Τουρκία στην Κωνσταντινούπολη και την Αδριανούπολη! Στο Λουξεμβούργο, στο Βέλγιο, σε πολλές χώρες! Αμερική είναι η πρώτη φορά που πηγαίνουμε και ανυπομονούμε!
Σουζάνα: Μέσα από αυτό θέλουμε να δείξουμε την ελληνική μας ιδιοσυγκρασία, μιας και είναι τραγούδια που λένε δύο Ελληνίδες! Θέλουμε να βγάλουμε όλο το φάσμα μας μέσα από αυτά τα τραγούδια, μπορεί να λέμε για παράδειγμα ένα τραγούδι blues, αλλά θέλουμε να φαίνεται πως είναι Έλληνας αυτός που το λέει!
Αυτό έχει να κάνει και με την ενορχήστρωση που επιλέγετε;
Σουζάνα: Με τον τρόπο που τα λέμε έχει να κάνει συνήθως! Η ενορχήστρωση είναι δωρική, τα blues και τα ρεμπέτικα τα λέμε συνήθως με πιάνο. Πιο πολύ όμως φαίνεται στην ερμηνεία του τραγουδιού, των φωνών δηλαδή, όπου βγαίνουν από μέσα τους και τα ελληνικά στοιχεία, ή τα βαλκανικά, γιατί αυτό είμαστε! Εμείς τα λέμε αυτά, δε θέλουμε να δείξουμε κάτι άλλο, προσπαθούμε να βγάλουμε πάντα τον εαυτό μας μέσα από το τραγούδι μας!
Ελένη: Αυτό δε σημαίνει ότι έχει σχέση με την προφορά, ή την εκφορά του λόγου! Φροντίζουμε να κάνουμε πάντα μια σοβαρή έρευνα πάνω στη δομή του τραγουδιού!
Σουζάνα: Μα όταν μαθαίνεις ένα τραγούδι, μαθαίνεις τη δομή του τραγουδιού, δουλεύεις και κατέχεις τη δομή και μετά τη σπας, για να βγάλεις τον εαυτό σου από μέσα! Εξυπακούεται ότι πρώτα ακούς το τραγούδι από διάφορες εκτελέσεις κι όσο μπορείς προσπαθείς να βρεις τη ρίζα του τραγουδιού, να την καταλάβεις, να τη μάθεις, να τη δουλέψεις και μετά θα βγάλεις όλα τα στοιχεία τα δικά σου! Έτσι δουλεύουμε εμείς!
Σ’ αυτό βοηθάει πολύ και η μουσική σας παιδεία!
Σουζάνα: Ναι! Αλλά κυρίως πρέπει να μάθεις να ακούς!
Ελένη: Για μας και οι λέξεις είναι ήχοι! Έχει νόημα να προφέρεις τη λέξη, όπως είναι κανονικά, γιατί κι αυτό είναι μέρος της μουσικής.
Στα τωρινά καλλιτεχνικά δρώμενα, πείτε μου κάποιους ανθρώπους που θα θέλατε να συνεργαστείτε στο μέλλον και αποτελούν σημεία αναφοράς για εσάς!
Σουζάνα: Η Diamanda Galas είναι ένα τέτοιο παράδειγμα, που είναι μάλιστα Ελληνοαμερικανίδα με καταγωγή από Μάνη και Πόντο! Είναι φοβερή καλλιτέχνης, από τους μεγαλύτερους και καλύτερους performers της εποχής μας! Άλλοι είναι ο Bobby McFerrin, ο Tom Waits, o Robert Plant, που τον αγαπάμε πολύ! Ο Brian Eno από παραγωγούς... Και από Έλληνες έχουμε πολλούς ανθρώπους που αγαπάμε τις μουσικές τους και τις θαυμάζουμε! Μακάρι να γίνουν όλα τη στιγμή που πρέπει, όταν όλοι θα έχουμε την ανάγκη να το κάνουμε και να βγει ένα δυνατό αποτέλεσμα, γιατί μόνο έτσι έχει αξία μια συνεργασία. Ακόμα και με κάποιον που θαυμάζεις, πρέπει να υπάρχει αμοιβαία καλλιτεχνική ανάγκη!
Σε κοινωνικό επίπεδο τα γεγονότα που συνέβησαν πριν από 40 μέρες, με τη δολοφονία του συναδέλφου σας, πώς τα αντιμετωπίζετε;
Σουζάνα: Αυτό που λέμε πάντοτε είναι πως για όλα τα καλά, ή τα κακά σε ένα λαό, ευθύνεται πάντοτε η παιδεία κι ο πολιτισμός. Στην Ελλάδα, όπου στηριζόμαστε κατεξοχήν στην παιδεία και τον πολιτισμό μας, αν οι Έλληνες προχωρήσουν, όπως πρέπει την παιδεία τους, δε θα υπάρχουν ποτέ ξανά τέτοια εγκλήματα… Πρέπει να δοθεί εκεί το βάρος! Τώρα με την κρίση, βλέπεις πως τα πρώτα που κόβουν είναι τα κονδύλια για τον πολιτισμό και την παιδεία... Στα σχολεία, κόβεται η δημόσια δωρεάν παιδεία...
Ελένη: Αυτή η κρίση δεν ξεκίνησε τώρα, απλώς τώρα είναι περισσότερο οικονομικά εμφανής. Αν ψάξουμε σε βάθος χρόνου, βλέπουμε πως εδώ και χρόνια υπάρχει μια φοβερή κρίση αξιών...
Σουζάνα: Η κρίση δεν υφίσταται τα τελευταία πέντε χρόνια, υπάρχει παραπάνω από 20 χρόνια στην Ελλάδα...
Ελένη: Δε νομίζω ότι ήταν τόσα χρόνια ωραία η εικόνα να αναστενάζει όλη η χώρα στα σκυλάδικα, από το πρωί ως το βράδυ... Το αν τώρα δεν μπορούν να συνεχίζουν να πηγαίνουν εκεί να εκτονωθούν, για οικονομικούς λόγους, δε νομίζω ότι είναι αυτό το θέμα! Κι όλα αυτά σε κάνουν και σκέφτεσαι αλλιώς! Δηλαδή πραγματικά συνδέεται με το πως λειτουργεί ο άνθρωπος, σαν άτομο μέσα στο κοινωνικό του σύνολο! Ο τρόπος δηλαδή, που διασκεδάζει, ο τρόπος που αντιλαμβάνεται την παιδεία, το ότι δε διαβάζει πια, παρά μόνο σκανάρει, ή κουτσομπολεύει στο internet, φέρνουν όλα αυτά τα αποτελέσματα...
Μπορούσε δηλαδή να υπάρξει καλλιτεχνική έκφραση, ακόμα και στους πολιτικά ακραίους αυτούς χώρους; Και λέω «πολιτικά» για να ξεχωρίσουμε λιγάκι και σα συμβάν αυτό, που έγινε με το Φύσσα! Έχουμε δει πως κατά καιρούς αυτά τα «φαινόμενα» των καιρών έχουν βγει και τα έχουν στηρίξει καλλιτέχνες συγκεκριμένου «καλλιτεχνικού χώρου» και κανείς άλλος πέραν αυτού...
Σουζάνα: Για μένα είναι μεγάλη κουβέντα στο ποίος είναι καλλιτέχνης και ποιός όχι! Θεωρώ πως το ιδεατό για έναν καλλιτέχνη είναι να «ανοίγει» τις συνειδήσεις και τους ορίζοντες του κόσμου. Να εκπαιδεύει, να δίνει παιδεία στον κόσμο, να δίνει ευαισθησία... Αυτό είναι για μένα «καλλιτέχνης».
Ελένη: Το μίσος δεν είναι καλλιτεχνικό προσόν!
Είχε ξεκινήσει - εκφραστεί και στον καλλιτεχνικό χώρο πιστεύετε αυτό το φαινόμενο; Το ότι πέρυσι πέταγαν γιαούρτια στο Νταλάρα, του έσπασαν την κιθάρα, στις συναυλίες που είχε δώσει με «είσοδο ελεύθερη», αποτέλεσε ουσιαστικά τον πόλο να ξεκινήσουν κι από τότε αυτά τα φαινόμενα και να φτάσουμε εδώ που φτάσαμε σήμερα;
Σουζάνα: Δε δείχνει παιδεία όλη αυτή η αντίδραση! Εγώ πάλι σα γραφική θα πω για την παιδεία! Όταν λέω «παιδεία», εννοώ να έχει διαβάσει ο άλλος καλά ιστορία, να ξέρει τι έχει γίνει στη χώρα του... Αν ξέρεις καλή ιστορία, μπορείς να προβλέψεις και τι θα γίνει στο μέλλον, κάποια πράγματα κάνουν κύκλους! Αν έχεις καλή παιδεία, είσαι και καλύτερος άνθρωπος, με τη ρομαντική έννοια του όρου, δεν ασχολείσαι με συμπεριφορές μίσους και απέχθειας προς το συνάνθρωπο σου... Ο ρατσισμός δεν πρέπει να υπάρχει καν σαν έννοια στο μυαλό μας. Αν επίσης έχεις διαβάσει ποίηση, αν έχεις ακούσει Χατζιδάκι, Θεοδωράκη, ανεξάρτητα από που ανήκει ο καθένας... Αν έχεις διαβάσει Μπρεχτ, αν έχεις ακούσει Κουρτ Βάιλ...
Ελένη: Αν έχεις συγκινηθεί με κάποιον πίνακα του Πικάσο κι έχεις καταλάβει μια ολόκληρη ιστορία μέσα από ένα έργο τέχνης...
Σουζάνα: Όλα αυτά είναι παιδεία! Δε σημαίνει πως πρέπει να γράφεις στο πολυτονικό για να έχεις παιδεία! Όπως και η μουσική έτσι και η γλώσσα είναι ένα θέμα, για το οποίο μπορούν να μιλήσουν όλοι, όλοι έχουν άποψη! Μπορεί να σου πει κάποιος, «εμένα μ’ αρέσει αυτός κι εκείνος δε μ’ αρέσει και δε με νοιάζει εσύ τι μου λες»! Είναι δικαίωμα του! Είναι γούστα αυτά! Έτσι και με τη γλώσσα βλέπεις ότι όλοι βγαίνουν κι αρχίζουν να λένε, «όχι εγώ θέλω πολυτονικό, τότε ήταν πιο όμορφα»... Ναι, «αλλά το πολυτονικό ήρθε μετά, πιο παλιά δεν υπήρχε το πολυτονικό»... Και αρχίζει όλο αυτό το γαϊτανάκι της ημιμάθειας και βγαίνουν πολύ επικίνδυνα στοιχεία στη φόρα... Όλα αυτά έχουν να κάνουν με την παιδεία, Άρη! Εκεί εστιάζουμε τα πάντα!!
Να πούμε και για τα μελλοντικά σας σχέδια, πέραν από το άμεσο μέλλον, που περιλαμβάνει την εμφάνιση σας στη Νέα Υόρκη και το σπουδαίο Carnegie Hall!
Ελένη: Επιστρέφοντας από την Αμερική θα ξεκινήσουμε τις συναυλίες με αφορμή τον καινούριο μας δίσκο, μαζί με τους μουσικούς μας, με πρώτη στάση στο «Ρυθμό» της Ηλιούπολης, αρχές Δεκέμβρη, θα πάμε κατόπιν και στη Θεσσαλονίκη στο «Μύλο» κι από εκεί και πέρα βλέπουμε, έχουμε διάφορα στα σκαριά, ελπίζουμε να γυρίσουμε όλη την Ελλάδα και να παίξουμε και εκτός Ελλάδας!
Για το τέλος, αν έρθουμε και στο χώρο της μουσικής δημοσιογραφίας... Πιστεύετε ότι λείπει η έντυπη μουσική δημοσιογραφία; Πέραν των sites, όπως είναι το ogdoo, που μας φιλοξενεί απόψε εδώ, λείπουν τα περιοδικά από το περίπτερο, για να διαβάσουμε τα δρώμενα και να ενημερωθούμε;
Ελένη: Βέβαια! Λείπει ακόμα κι η αίσθηση να αγγίζεις αυτό που θέλεις να διαβάσεις και να ακούσεις, ώστε να συμμετέχουν κι οι υπόλοιπες αισθήσεις σου! Είναι μια ακόμα μεταβατική περίοδος και πιστεύω πως όλα κάποια στιγμή θα βρουν το δρόμο τους! Σίγουρα ο έντυπος τύπος, ήταν κάποτε πιο άμεσος, έμπαινες στη διαδικασία να πας να αγοράσεις ένα περιοδικό, να το διαβάσεις με προσοχή κι αυτό σήμαινε ότι το κίνητρό σου ήταν μεγαλύτερο... Όταν πήγαινες και πλήρωνες για να το πάρεις, το διάβαζες κιόλας, ενώ στο internet μπορεί και να το προσπεράσεις, σκανάρεις απλά...
Έχουμε μπει στην εποχή των «likes» και του «κλικ»..!
Σουζάνα: Ναι και πιστεύω πραγματικά ότι δεν καθόμαστε να διαβάσουμε με λεπτομέρεια κάτι... Η γενιά μας σκανάρει πολύ, είναι η γενιά της εικόνας, βλέπει φωτογραφίες... Βλέπω από φίλους μου, ότι ούτε καν μπορούν να δουν ένα video από την αρχή μέχρι το τέλος, δεν έχουν την υπομονή! Είμαστε στην εποχή της υπερπληροφόρησης. Ακόμα και στη μουσική, υπάρχει αυτό το ωραίο σύστημα, το Shazam, που το κινητό ακούει λίγο από το τραγούδι που παίζει και βρίσκει ποιό είναι! Λες «πωπω, τί είναι αυτό το πράγμα, που το βρίσκει κατευθείαν»! Όμως τελικά ό,τι ψάχνεις μόνος σου, είναι κι αυτό, που θυμάσαι! Όταν ψάχνεις μια λέξη στο λεξικό, τη θυμάσαι μετά! Ενώ σου πει κάποιος τί είναι κατευθείαν, το ξεχνάς το επόμενο λεπτό. Σου δίνει τη λύση, σου λύνει τα χέρια, με το ότι βρίσκεις κατευθείαν αυτό που θες, αλλά δεν το συγκρατείς συνήθως αυτό. Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τον έντυπο τύπο, αλλιώς διαβάζεις ένα περιοδικό κι αλλιώς ένα άρθρο στο internet.
Ελένη: Αυτό βέβαια ισχύει για τις δικές μας γενιές! Μπορεί τα παιδιά που είναι 5-10 τώρα χρονών κι έχουν μάθει με αυτόν τον τρόπο να διαβάζουν, να το αξιοποιούν αυτό το «σύστημα» καλύτερα κι είναι ένας ακόμα τρόπος να παίρνουν ακόμα περισσότερη γνώση.
Ναι, η διαπαιδαγώγηση ήταν πάντοτε προσωπικό θέμα...
Σουζάνα: Ναι! Κι ανάλογα και την εποχή που μεγάλωσες! Και σ’ εμάς, η γενιά μας δε νομίζω να ανήκε σ’ εκείνη που «έτρωγε» τις εφημερίδες... Οι γονείς μας ήταν έτσι και οι λίγο πριν από εμάς. Σ’ αυτούς πιστεύω πως θα λείπει ακόμα περισσότερο ο έντυπος τύπος. Εμείς είμαστε στη μετάβαση και νομίζω πως οι γενιές που είναι στη μετάβαση είναι και τυχερές! Βλέπουν πολλά πράγματα... Δε θέλω σε καμιά περίπτωση να ενστερνιστώ την άποψη όσων λένε ότι «η γενιά μας είναι χαμένη», αυτές είναι πολύ επικίνδυνες κουβέντες. Είναι πολύ κακό να ακούνε αυτή την κουβέντα οι νέοι... Θεωρώ πως είμαστε από τις τυχερές γενιές που μας δίνεται η δυνατότητα να πετύχουμε την αλλαγή και να τη ζήσουμε κιόλας.
Με αυτά τα τελευταία αισιόδοξα λόγια σου Σουζάνα, να ευχηθώ καλή επιτυχία στην παράσταση σας την 1η του Νοέμβρη! Εύχομαι να γίνουν πραγματικότητα και τα όνειρα σας και οι προσδοκίες σας!
Ελένη & Σουζάνα: Ευχαριστούμε πολύ! Καλή δύναμη και συνέχεια και στο δικό σας έργο, που είναι εξίσου δύσκολο! Καλό κουράγιο! Κάνετε μια πολύ αξιόλογη δουλειά κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες... Είμαστε στη διάθεση σας και θα χαρούμε να τα πούμε και μετά τη συναυλία, να σας πούμε τις εντυπώσεις μας!
