Ο Μάνος Λοΐζος κατάφερε με τη σύντομη ανθρώπινη και δημιουργική του παρουσία εκείνο που ο ίδιος μελοποίησε κάποτε σε στίχους της Κωστούλας Μητροπούλου: πέρασε από τη μνήμη στην καρδιά του ακροατηρίου. Με αφορμή τη συμπλήρωση 80 χρόνων από τη γέννησή του, το Σάββατο 8 Σεπτεμβρίου στο Ηρώδειο, διοργανώνεται μια μεγάλη συναυλία διαφορετική από την όποια «αναμενόμενη» της επετείου. Δήμητρα Γαλάνη, Φοίβος Δεληβοριάς, Γιώτα Νέγκα, αλλά και ΚΟΘ υπό τη διεύθυνση του Μίλτου Λογιάδη και την ενορχηστρωτική επιμέλεια του Αντώνη Σουσάμογλου, συνθέτουν μια παλέτα «ιντριγκαδόρικη» για ένα αφιέρωμα σε ένα πρόσωπο πολύ αγαπημένο. Με αφορμή τη συναυλία αυτή, μου δόθηκε η ευκαιρία να μιλήσω με τους συντελεστές της και να πάρω μια γεύση για όσα θα γίνουν εκείνο το βράδυ κάτω από τον ιερό βράχο της Ακρόπολης. Όσα έμαθα με κάνουν να ανυπομονώ για αυτή την συναυλία. Την έχω πια στο μυαλό μου ως «άχαστη».
Σήμερα μιλάμε με τον Αντώνη Σουσάμογλου:
Πόσο «προκλητική» ήταν για εσάς η σύνθεση της σουΐτας με θέματα τραγουδιών του Μάνου Λοΐζου (Loizos recomposed) και τι περιθώρια πρωτότυπης δημιουργίας σας έδωσε αυτός ο «δανεισμός»;
Φοβερά προκληκτική. Για δύο λόγους: κατ’ αρχήν η σύνδεση του Λοΐζου με συμφωνική ορχήστρα δεν είναι η πιο αυτονόητη που θα σκεφτόταν κανείς - ο ίδιος δεν ήταν ένας μελωδός με την έννοια που ήταν ο Χατζιδάκις, ή τόσο επικός όσο ο Θεοδωράκης στα έργα του. Ήταν ένας τραγουδοποιός με πολύ λιτές μελωδίες και ενορχηστρώσεις, πολλές φορές με πολύ μοναχική ματιά. Μελωδίες ωστόσο, με πολλή μεγάλη δύναμη. Και αυτή τους τη δύναμη κλήθηκα να εξερευνήσω.
Ο άλλος λόγος είναι το ότι η Seed Point, ο μουσικός εκδότης του Μάνου Λοίζου, και φυσικά η Μυρσίνη Λοΐζου, μου έδωσαν το προνόμιο να δουλέψω σε καθεστώς απόλυτης καλλιτεχνικής ελευθερίας. Μπορούσα να ανατρέξω και να αντλήσω υλικό από ολόκληρο τον κατάλογο του, που από μόνο του είναι μια τεράστια δουλειά ταξινόμησης και επιλογών.
Για μένα σαν δημιουργό, έχει τρομερό ενδιαφέρον το πως συμπεριφέρεται ένα μουσικό υλικό αν απογυμνωθεί από το γνώριμό του περιβάλλον και ντυθεί με ένα καινούριο «ρούχο». Το «Μερτικό μου απ’ τη χαρά», για παράδειγμα, αν απογυμνωθεί από την λαϊκή του εκτέλεση, μένει με μια υπέροχη λυρική μελωδία, εφάμιλλη κατά τη γνώμη μου με το «Ω γλυκύ μου Έαρ».
Όπως ο Σκαλκώτας στους ελληνικούς χορούς του παίρνει ένα αργό μοιρολόι και το μετατρέπει στον λεβέντικο «Ηπειρώτικο», έτσι και στο Loizos Recomposed δεν με ενδιέφερε πάντα ο αρχικός χαρακτήρας του κομματιού. Χρησιμοποίησα τα τραγούδια σαν δομικά υλικά ενός καινούριου έργου, με δική του ροή και δραματουργία.
Σαν ενορχηστρωτής σε ποιο βαθμό «πειράξατε» το Μάνο Λοΐζο και τις γνώριμες πρώτες εκτελέσεις (μαζί με τον Λάζαρο Τσαβδαρίδη); Τι ρόλο έπαιξαν οι ερμηνευτές που έχετε στη «φαρέτρα» σας; Δώστε μου, αν θέλετε, ένα παράδειγμα για τον καθένα τους.
Με τον Λάζαρο έχουμε αναπτύξει στη διάρκεια των ετών έναν κοινό ενορχηστρωτικό κώδικα. Κατ’ αρχήν, λειτουργούμε καθαρά συμφωνικά, δηλαδή δεν χρησιμοποιούμε ηλεκτρική μπάντα ή λαϊκά όργανα, και ως εκ τούτου, όλος ο κόσμος του τραγουδιού πρέπει να υπηρετηθεί από το συμφωνικό λεξιλόγιο. Χρησιμοποιούμε συνειδητές αναφορές σε πολλούς μεγάλους συμφωνιστές του 20ου αιώνα, τον Προκόφιεφ, τον Σοστακόβιτς, τον Μιγιώ, τον Μπέρνσταιν, ή τον Μάλερ, κρατώντας ωστόσο το τραγούδι ατόφιο.
Η ενορχήστρωση γίνεται σε μεγάλο βαθμό βάσει του στίχου. Προσπαθούμε πάντοτε να υπηρετήσουμε την αφήγηση του τραγουδιού, και εκεί βεβαίως πολύ σημαντικό ρόλο παίζει η προσωπικότητα του ερμηνευτή. Η Δήμητρα Γαλάνη έχει ένα τεράστιο συναισθηματικό φορτίο στην ερμηνεία της, και αυτό δεν θα μπορούσε να λείπει από την χρήση των εγχόρδων στο Αχ, χελιδόνι μου. Η Γιώτα Νέγκα, μπορεί και μεταμορφώνεται εντελώς από τραγούδι σε τραγούδι. Ερμηνεύει το Νανούρισμα με μια κρυστάλλινη καθαρότητα και η ενορχήστρωση την πλαισιώνει σαν διάφανο πέπλο. Ο Φοίβος Δεληβοριάς, από την άλλη, είναι ένας εκπληκτικός παραμυθάς και φοβερά χαρισματικός στο να διηγηθεί ιστορίες. Στα δικά του τραγούδια, όπως στον Μέρμηγκα, ή τον Τρίτο Παγκόσμιο, η ορχήστρα σχολιάζει ενεργά την διήγηση του τραγουδιού και χτίζει μια θεατρική πλατφόρμα.
Πώς θα χαρακτηρίζατε το Μάνο Λοΐζο ως συνθέτη μέσα από τα μάτια του διασκευαστή/ενορχηστρωτή;
Νομίζω πως αναμφισβήτητα είναι η τόσο οικονομημένη σχέση μεταξύ στίχου και μουσικής. Αυτή η ισορροπημένη μελοποίηση του στίχου, όπου ο στίχος και η μελωδία αναπνέουν ισότιμα μοιάζει τόσο απλή, αλλά αποτελεί πολύ μεγάλη κατάκτηση. Είναι εντυπωσιακό το πόσο άρρηκτα έχουν δεθεί οι μελωδίες του με τους στίχους, που ακόμα και σε μικρά σπαράγματα, είναι άμεσα αναγνωρίσιμες. Γι' αυτό και κάθε φορά που σκέφτομαι τον Λοΐζο, μου έρχεται έντονα στο μυαλό το ποίημα του Γιάννη Ρίτσου:
«Τέτοια ποιήματα σου φτιάχνω εκατό την ώρα»
Αυτό θέλουμε κι εμείς.
Γιατί εμείς δεν τραγουδάμε
για να ξεχωρίσουμε, αδελφέ μου,
απ’ τον κόσμο.
Εμείς τραγουδάμε
για να σμίξουμε τον κόσμο.
Σήμερα μιλάμε με τον Αντώνη Σουσάμογλου:
Πόσο «προκλητική» ήταν για εσάς η σύνθεση της σουΐτας με θέματα τραγουδιών του Μάνου Λοΐζου (Loizos recomposed) και τι περιθώρια πρωτότυπης δημιουργίας σας έδωσε αυτός ο «δανεισμός»;
Φοβερά προκληκτική. Για δύο λόγους: κατ’ αρχήν η σύνδεση του Λοΐζου με συμφωνική ορχήστρα δεν είναι η πιο αυτονόητη που θα σκεφτόταν κανείς - ο ίδιος δεν ήταν ένας μελωδός με την έννοια που ήταν ο Χατζιδάκις, ή τόσο επικός όσο ο Θεοδωράκης στα έργα του. Ήταν ένας τραγουδοποιός με πολύ λιτές μελωδίες και ενορχηστρώσεις, πολλές φορές με πολύ μοναχική ματιά. Μελωδίες ωστόσο, με πολλή μεγάλη δύναμη. Και αυτή τους τη δύναμη κλήθηκα να εξερευνήσω.
Ο άλλος λόγος είναι το ότι η Seed Point, ο μουσικός εκδότης του Μάνου Λοίζου, και φυσικά η Μυρσίνη Λοΐζου, μου έδωσαν το προνόμιο να δουλέψω σε καθεστώς απόλυτης καλλιτεχνικής ελευθερίας. Μπορούσα να ανατρέξω και να αντλήσω υλικό από ολόκληρο τον κατάλογο του, που από μόνο του είναι μια τεράστια δουλειά ταξινόμησης και επιλογών.
Για μένα σαν δημιουργό, έχει τρομερό ενδιαφέρον το πως συμπεριφέρεται ένα μουσικό υλικό αν απογυμνωθεί από το γνώριμό του περιβάλλον και ντυθεί με ένα καινούριο «ρούχο». Το «Μερτικό μου απ’ τη χαρά», για παράδειγμα, αν απογυμνωθεί από την λαϊκή του εκτέλεση, μένει με μια υπέροχη λυρική μελωδία, εφάμιλλη κατά τη γνώμη μου με το «Ω γλυκύ μου Έαρ».
Όπως ο Σκαλκώτας στους ελληνικούς χορούς του παίρνει ένα αργό μοιρολόι και το μετατρέπει στον λεβέντικο «Ηπειρώτικο», έτσι και στο Loizos Recomposed δεν με ενδιέφερε πάντα ο αρχικός χαρακτήρας του κομματιού. Χρησιμοποίησα τα τραγούδια σαν δομικά υλικά ενός καινούριου έργου, με δική του ροή και δραματουργία.
Σαν ενορχηστρωτής σε ποιο βαθμό «πειράξατε» το Μάνο Λοΐζο και τις γνώριμες πρώτες εκτελέσεις (μαζί με τον Λάζαρο Τσαβδαρίδη); Τι ρόλο έπαιξαν οι ερμηνευτές που έχετε στη «φαρέτρα» σας; Δώστε μου, αν θέλετε, ένα παράδειγμα για τον καθένα τους.
Με τον Λάζαρο έχουμε αναπτύξει στη διάρκεια των ετών έναν κοινό ενορχηστρωτικό κώδικα. Κατ’ αρχήν, λειτουργούμε καθαρά συμφωνικά, δηλαδή δεν χρησιμοποιούμε ηλεκτρική μπάντα ή λαϊκά όργανα, και ως εκ τούτου, όλος ο κόσμος του τραγουδιού πρέπει να υπηρετηθεί από το συμφωνικό λεξιλόγιο. Χρησιμοποιούμε συνειδητές αναφορές σε πολλούς μεγάλους συμφωνιστές του 20ου αιώνα, τον Προκόφιεφ, τον Σοστακόβιτς, τον Μιγιώ, τον Μπέρνσταιν, ή τον Μάλερ, κρατώντας ωστόσο το τραγούδι ατόφιο.
Η ενορχήστρωση γίνεται σε μεγάλο βαθμό βάσει του στίχου. Προσπαθούμε πάντοτε να υπηρετήσουμε την αφήγηση του τραγουδιού, και εκεί βεβαίως πολύ σημαντικό ρόλο παίζει η προσωπικότητα του ερμηνευτή. Η Δήμητρα Γαλάνη έχει ένα τεράστιο συναισθηματικό φορτίο στην ερμηνεία της, και αυτό δεν θα μπορούσε να λείπει από την χρήση των εγχόρδων στο Αχ, χελιδόνι μου. Η Γιώτα Νέγκα, μπορεί και μεταμορφώνεται εντελώς από τραγούδι σε τραγούδι. Ερμηνεύει το Νανούρισμα με μια κρυστάλλινη καθαρότητα και η ενορχήστρωση την πλαισιώνει σαν διάφανο πέπλο. Ο Φοίβος Δεληβοριάς, από την άλλη, είναι ένας εκπληκτικός παραμυθάς και φοβερά χαρισματικός στο να διηγηθεί ιστορίες. Στα δικά του τραγούδια, όπως στον Μέρμηγκα, ή τον Τρίτο Παγκόσμιο, η ορχήστρα σχολιάζει ενεργά την διήγηση του τραγουδιού και χτίζει μια θεατρική πλατφόρμα.
Πώς θα χαρακτηρίζατε το Μάνο Λοΐζο ως συνθέτη μέσα από τα μάτια του διασκευαστή/ενορχηστρωτή;
Νομίζω πως αναμφισβήτητα είναι η τόσο οικονομημένη σχέση μεταξύ στίχου και μουσικής. Αυτή η ισορροπημένη μελοποίηση του στίχου, όπου ο στίχος και η μελωδία αναπνέουν ισότιμα μοιάζει τόσο απλή, αλλά αποτελεί πολύ μεγάλη κατάκτηση. Είναι εντυπωσιακό το πόσο άρρηκτα έχουν δεθεί οι μελωδίες του με τους στίχους, που ακόμα και σε μικρά σπαράγματα, είναι άμεσα αναγνωρίσιμες. Γι' αυτό και κάθε φορά που σκέφτομαι τον Λοΐζο, μου έρχεται έντονα στο μυαλό το ποίημα του Γιάννη Ρίτσου:
«Τέτοια ποιήματα σου φτιάχνω εκατό την ώρα»
Αυτό θέλουμε κι εμείς.
Γιατί εμείς δεν τραγουδάμε
για να ξεχωρίσουμε, αδελφέ μου,
απ’ τον κόσμο.
Εμείς τραγουδάμε
για να σμίξουμε τον κόσμο.
