Υπάρχουν κάποια πρόσωπα που χωρίς μεγάλη προσπάθεια η ζωή τους θα μπορούσε να γίνει σενάριο ταινίας. Αυτή είναι η περίπτωση της Ελισάβετ Μουτζάν -Μαρτινέγκου που θεωρείται η πρώτη Ελληνίδα λογοτέχνης.
Γεννήθηκε το 1801 στην Ζάκυνθο. Οι γονείς της, Φραγκίσκος Μουτζάν και Αγγελική Σιγούρου, προέρχονταν από τις παλιότερες αριστοκρατικές οικογένειες της Ζακύνθου, και ο πατέρας της ασχολήθηκε με την πολιτική. Η Ελισάβετ μεγάλωσε σε αυστηρό, κλειστό περιβάλλον, ασχολήθηκε ωστόσο από νεαρή ηλικία με τα γράμματα. Γνώριζε ιταλικά και γαλλικά και επηρεάστηκε από τους τρείς διδασκάλους της, τον Γεώργιο Τσουκαλά, τον Θεοδόσιο Δημάδη και τον Βασίλειο Ρομαντζά, όλοι κατώτεροι ορθόδοξοι κληρικοί. Με προσωπική μελέτη έμαθε αρχαία ελληνικά. Παράλληλα επιδιδόταν στο γράψιμο ποιημάτων, θεατρικών έργων στα ελληνικά και τα ιταλικά και μεταφράσεων από την αρχαία ελληνική γραμματεία. Επιθυμία της ήταν να μην παντρευτεί, αλλά να αφοσιωθεί στην μελέτη και την συγγραφή.
Εξαιτίας των αντιρρήσεων της οικογένειάς της αντιπρότεινε να κλειστεί σε μοναστήρι ή να αποσυρθεί σε μια κατοικία της οικογένειας στην ύπαιθρο, όμως και αυτές οι επιθυμίες της δεν γίνονταν δεκτές από τους δικούς της. Μπροστά στην προοπτική να παραμείνει ανύπαντρη και να κατοικεί με τους γονείς της χωρίς να έχει το δικαίωμα να βγαίνει από το σπίτι, αποφάσισε να φύγει κρυφά από το νησί, αλλά μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα επέστρεψε χωρίς να την αντιληφθεί κάποιο μέλος της οικογένειάς της και τελικά αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να δεχτεί την επιθυμία των δικών της να παντρευτεί.
Η ανεύρεση γαμπρού στην Ζάκυνθο ήταν ιδιαίτερα δύσκολη και γι’ αυτόν τον λόγο ο θείος της πρότεινε να ταξιδέψουν στην Ιταλία, όπου θα ήταν πιο εύκολο να βρεθεί σύζυγος για την Ελισάβετ και την αδερφή της, που ήταν και αυτή σε ηλικία γάμου, όμως το ταξίδι δεν έγινε εξαιτίας μιας ασθένειας του πατέρα της. Εν τω μεταξύ βρέθηκε υποψήφιος σύζυγος, ο Νικόλαος Μαρτινέγκος, ο οποίος όμως καθυστερούσε την επισημοποίηση της γαμήλιας συμφωνίας με συνεχείς διαπραγματεύσεις για το ύψος της προίκας, αλλά τελικά ο γάμος τελέστηκε μετά από 16 μήνες, το καλοκαίρι του 1831. Η Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου πέθανε στις 9 Νοεμβρίου του 1832, δύο εβδομάδες μετά την γέννηση του γιου της λόγω επιπλοκών στον τοκετό΄΄, γράφει για τη ζωή της συνοπτικά η Βικιπαίδεια.
΄΄Διήνυσε μόλις τριάντα ένα χρόνια ζωής, ασάλευτης εξωτερικά, πλούσιας, πυκνής και έντονης εσωτερικά, σε έναν κόσμο που άλλαζε και μεταμορφωνόταν. Ελάχιστα, ωστόσο, επηρέασαν τα κοσμοιστορικά γεγονότα του καιρού της, την Ελισάβετ. Μόνο όταν ο δάσκαλος της Θεοδόσιος Δημάδης ανακοινώνει στην οικογένεια , στις 25 Μαρτίου 1821, ΄΄πως οι Γραικοί ανήγειραν τα όπλα εναντίον των Οθωμανών΄΄ συνταράζεται: ΄΄Ακουσα το αίμα μου να ζεσταίνη, επεθύμησα από καρδίας να ήθελεν ημπορώ να ζωστώ άρματα, επεθύμισα από καρδίας να ήθελε ημπορώ να τρέξω δια να δώσω βοήθειαν εις ανθρώπους όπου δι’ άλλο δεν επολεμούσαν, παρά δια θρησκείαν και δια πατρίδα, και δια εκείνην την ποθητήν ελευθερίαν, η οποία καλώς μεταχειριζόμενη, συνηθά να προξενή την αθανασίαν, την δόξαν, την ευτυχίαν των λαών΄΄ γράφει στην Αυτοβιογραφία της. Κανένα άλλο από τα τραγικά γεγονότα που αναστάτωσαν τη Ζάκυνθο δεν θα περάσει στο κείμενό της. Εχει να πολεμίσει την οικογειακή τυραννία, όσα συμβαίνουν στον έξω κόσμο είναι υπόθεση των ανδρών: ΄΄ο πατέρας μου εφρόντιζε δια τας πολιτικάς υποθέσεις΄΄.
Πλάι στον αυταρχικό πατέρα η υποτακτική μητέρα κυβερνά ένα σπίτι ΄΄γεμάτον σκοτάδι΄΄. Είναι κι αυτή περιορισμένη, όπως όλα τα θηλυκά μέλη της οικογένειας, σύμφωνα με ΄΄εκείνο το παλαιόν, βάρβαρον και αφύσικον και απάνθρωπον ήθος, οπου θέλει ταις γυναίκες ξεχωρισμέναις από την ανθρώπινην εταιρίαν΄΄, όπως σημειώνει η Ελισάβετ στην Αυτοβιογραφία της. Καλυπτροφόρες εκτός σπιτιού, αμελητέες εντός, καταδικασμένες, αριστοκράτισσες και αστές εξίσου, σε ασήμαντες ασχολίες, οι γυναίκες της Ζακύνθου δεν έχουν τρόπους διαφυγής, πέραν της φτενής παρηγοριάς μιάς ΄΄ευγαλσίας΄΄ στην εξοχή, κατά κανόνα σε κάποιο οικογενειακό μετόχι, ή ενός αιώνιου εργόχειρου, ΄΄τέχνης δουλικής΄΄, καθώς θα παρατηρούσε σε επιστολή της η Ελισάβετ.
Η συγγραφή της Αυτοβιογραφίας φέρνει στο φως ένα αίτημα ελευθερίας, αυτονόμησης, αυτεξουσιότητας. Εκθεση, έρευνα του εαυτού, ανησυχία, γεννημένη από την οδύνη, ΄΄προσωπική μαρτυρία και διαμαρτυρία μιας έγκλειστης νέας γυναίκας με την προοδευτική μόρφωση της εποχής του Διαφωτισμού, που ψάχνει απεγνωσμένα κάποιον για να μιλήσει΄΄, σύμφωνα με τον Βάλτερ Πούχνερ.΄΄
Οπως γράφει η Κατερίνα Σχινά στην εισαγωγή του βιβλίου:
΄΄Εγραψε πολύ η Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου, αλλά δεν είδε να δημοσιεύεται όσο ζούσε καμιά από τις γραμμένες στα ελληνικά και στα ιταλικά πραγματείες, κωμωδίες και τραγωδίες της. Αγνωστη ως το 1881, όταν μισό αιώνα μετά τον θάνατό της, ο γιός της, ποιητής Ελισαβέτιος Μαρτινέγκος εξέδωσε-΄΄κι αυτήν κουτσουρεμένη΄΄ σχολιάζει ο Κ. Πορφύρης-την ΄΄Αυτοβιογραφία΄΄ της, δεν αποτιμήθηκε όπως της έπρεπε, κι ας λογίζεται σήμερα η πρώτη πεζογράφος της νεοελληνικής γραμματείας. Αποκλεισμένη, όσο ζούσε, από κάθε μορφή δημιουργικής ζωής, περιορισμένη στους τέσσερεις τοίχους του οικογενειακού σπιτιού στην ΄΄πλατεία Ρούγα΄΄, ΄΄χωρίς να δύναμαι να πηγαίνω μήτε εις εκκλησίαν, μήτε εις περιδιάβασιν, χωρίς να έχω την παραμικράν ξεφάντωσιν, χωρίς να έχω πλέον ελπίδα δια να αλλάξω ζωήν, χωρίς να ακούω άλλην ομιλίαν παρά εκείνην του πατρός μου-επειδή ο αδελφός μου και ο θείος μου ή ολίγον ή τίποτε συνωμιλούσαν μαζί με εμάς ταίς γυναίκες΄΄, όπως γράφει στην Αυτοβιογραφία της, θρηνεί τα ΄΄μαύρα΄΄ της ΄΄συγγράματα΄΄. Προβλέπει ότι θα χορτάσουν ΄΄την κοιλίαν των σαράκων΄΄ ή θα ξεσκιστούν από κανέναν από τους δούλους, που θα ΄΄μεταχειρίζωνται τα μέλη΄΄ τους ΄΄εις τας χρείας του μαγειρίου΄΄. Και παρότι τα ξετρύπωσε, σαρακωφαγωμένα ή όχι, εξήντα τόσα χρόνια μετά την έκδοση της Αυτοβιογραφίας ο ζακυνθινός λόγιος Ντίνος Κονόμος, παρότι υποσχέθηκε , με άρθρο του στο περιοδικό του ΄΄Επτανησιακά Φύλλα΄΄ το 1947 , ότι θα τα εκδώσει ΄΄στη μνήμη της Ελισάβετ΄΄,ελάχιστα πρόλαβε να διασώσε, αναδημοσιεύοντας τα στο πιό πάνω περιοδικό. Το 1953, στη μεγάλη πυρκαγιά που ακολούθησε τον καταστροφικό σεισμό της Ζακύνθου, τα κατάλοιπα της Μουτζάν Μαρτινέγκου καταβροχθίστηκαν από τη φωτιά. Κι έτσι η λαχτάρα της να μεταγλωττίσει ΄΄πολλά ψυχωφελή συγγράματα΄΄, να τα κάνει΄΄ να τυπωθούν προς κοινήν ωφέλειαν, και πρός εδικόν ΄΄ της ΄΄μνημόσυνον΄΄-συγκινητική επίκληση στην υστεροφημία΄΄- και συνάμα να αποσπάσει εν ζωή τον έπαινο για τα καταφρονεμένα ΄΄γεννήματα της αγχινοίας ΄΄ της, έμεινε για πάντα εκκρεμής και ανεκπλήρωτη.
΄΄Η ανάπτυξη μιας ΄΄φεμινιστικής΄΄ συνείδησης της Ελισάβετ είναι διάσπαρτη στο κείμενο της αυθιστόρησής της. Ο γάμος της ΄΄ανοστίζει΄΄. Ποθεί το μοναστήρι, αφού ΄΄όπου είναι ειρήνη είναι και ευτυχία. Εις το μοναστήρι είναι ειρήνη , λοιπόν είναι και ευτυχία΄΄. Τέλος αποφασίζει να φύγει λαθραία από το σπίτι της ΄΄δια να ξεφύγει τον θάνατον΄΄, προς τον οποίο αισθάνεται ότι οδεύει ούσα ΄΄πανταχόθεν εμποδισμένη΄΄, και να αποδράσει στην Ιταλία, πιστεύοντας ότι ΄΄εις όλην την Ευρώπην είναι ελευθερία εις ταις γυναίκες΄΄ και ΄΄πως και η Βενετία, και όλαις οι άλλαις χώραις ήθελε γροικήσουν με σπλάχνος τα δικαιώματά ΄΄ της. Δε θα τελεσφορήσει αυτή η απόπειρα. Θα επιστρέψει στο σπίτι της και θα περιμένει τον κανονισμένο από την οικογένειά της γάμο, χωρίς χαρά, ωστόσο ήσυχη, πιά, ΄΄και ατάραχη΄΄. Θα παραμερίσει τις αντιστάσεις της και θα υποταχθεί στην προοπτική του έγγαμου βίου. Και θα μας θυμίζει ό,τι είχε γράψει ο Quentin Bell, στην εισαγωγή του στον πρώτο τόμο των ημερολογίων της Βιρτζίνια Γούλφ:΄΄Μιά κυρία είναι κατοικίδιο ζώο. Καθήκον της είναι να αφοσιωθεί στο σπίτι και στους συγγενείς της, να είναι υπάκουο παιδί, συνοδός χωρίς πληρωμή, ερασιτέχνης νοσοκόμα...Ο γάμος της δίνει τη δυνατότητα να αποδράσει από την τυραννία του σπιτιού της και να ανταλλάξει μια κατώτερη με μια ανώτερη μορφή δουλείας΄΄.
Η Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου έγραψε στα ελληνικά δώδεκα τραγωδίες και πραγματείες και δεκαπέντε αντίστοιχα έργα στα ιταλικά. Δεν σώθηκε κανένα ακέραιο. Σώθηκε μόνο η ΄΄Αυτοβιογραφία΄΄ της, την οποία εξέδωσε ο γιός της το 1881, πενήντα χρόνια μετά τον θάνατό της.
Για το βιβλίο έγραψαν:
΄΄Η λογία Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου υπήρξε άτυχη και τυχερή. Η εκπλήρωση του ονείρου της να ζήσει στο μοναστήρι θα της είχε μάλλον χαρίσει μια πιο μακρά ζωή. Θα είχε κατορθώσει να δει τα έργα της τυπωμένα; Κανείς δεν το ξέρει. Πενήντα χρόνια από τον θάνατό της, ο γιος της, ποιητής Ελισαβέτιος Μαρτινέγκος, δημοσιεύει το 1881 αποσπάσματα από την αυτοβιογραφία της. Εξήντα πέντε χρόνια αργότερα, ο Ζακυνθινός λόγιος Ντίνος Κονόμος υπόσχεται, σύμφωνα με την εισαγωγή της Κατερίνας Σχινά, να δημοσιεύσει στα «Επτανησιακά Φύλλα» το ανέκδοτο έργο της. Η πυρκαγιά όμως που ακολούθησε τον καταστροφικό σεισμό του 1953 κατέστρεψε το αρχείο. Κι ωστόσο· η Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου εξασφάλισε την υστεροφημία που τόσο πολύ πόθησε. Η «Αυτοβιογραφία» της έχει αναγνωριστεί τα τελευταία εξήντα χρόνια ως αναπόσπαστο και πολύτιμο τμήμα των νεοελληνικών γραμμάτων.΄΄Ελισάβετ Κοτζιά-Καθημερινή.
΄΄ Στην Αυτοβιογραφία τα προσκόμματα που παρεμβάλλει ο περίγυρος, στενότερος και ευρύτερος, παίρνουν συχνά τη μορφή ενός μεγάλου περισπασμού που δεν αφήνουν τη νεαρή Ελισάβετ να αφοσιωθεί στη μελέτη. Κι αυτό δεν είναι καθόλου παράλογο – όταν η αδικία που υφίστασαι είναι τόσο δομική, η κοινωνία ολόκληρη μετατρέπεται σε ενόχληση. Δεν είναι να απορεί κανείς που η Ελισάβετ διαμορφώνει ένα ιδανικό αναχωρητισμού: η εικόνα της ευτυχίας που προβάλλεται στις σελίδες της Αυτοβιογραφίας είναι αυτή μιας ζωής απαλλαγμένης από οχλήσεις΄΄.Αργυρώ Μποζώνη-LIFO.
΄΄Στην Αυτοβιογραφία της βλέπουμε πώς το γράψιμο γίνεται γι’αυτήν το κύριο μέσο ισορροπίας σε περιόδους κρίσης, αλλά και μέσο έκφρασης της ψυχικής πληρότητας. Το γράψιμο ταυτίζεται με την ικανοποίηση κάποιων βασικών, καθημερινών αναγκών της ζωής της, από τις οποίες η κυριότερη ήταν εκείνη της επικοινωνίας της με τους άλλους. Στη συνέχεια, εξελίσσεται δυναμικά σε όργανο κριτικής και καταγγελίας.΄΄Φωτεινή Ξιφαρά-Artic.
Γεννήθηκε το 1801 στην Ζάκυνθο. Οι γονείς της, Φραγκίσκος Μουτζάν και Αγγελική Σιγούρου, προέρχονταν από τις παλιότερες αριστοκρατικές οικογένειες της Ζακύνθου, και ο πατέρας της ασχολήθηκε με την πολιτική. Η Ελισάβετ μεγάλωσε σε αυστηρό, κλειστό περιβάλλον, ασχολήθηκε ωστόσο από νεαρή ηλικία με τα γράμματα. Γνώριζε ιταλικά και γαλλικά και επηρεάστηκε από τους τρείς διδασκάλους της, τον Γεώργιο Τσουκαλά, τον Θεοδόσιο Δημάδη και τον Βασίλειο Ρομαντζά, όλοι κατώτεροι ορθόδοξοι κληρικοί. Με προσωπική μελέτη έμαθε αρχαία ελληνικά. Παράλληλα επιδιδόταν στο γράψιμο ποιημάτων, θεατρικών έργων στα ελληνικά και τα ιταλικά και μεταφράσεων από την αρχαία ελληνική γραμματεία. Επιθυμία της ήταν να μην παντρευτεί, αλλά να αφοσιωθεί στην μελέτη και την συγγραφή.
Εξαιτίας των αντιρρήσεων της οικογένειάς της αντιπρότεινε να κλειστεί σε μοναστήρι ή να αποσυρθεί σε μια κατοικία της οικογένειας στην ύπαιθρο, όμως και αυτές οι επιθυμίες της δεν γίνονταν δεκτές από τους δικούς της. Μπροστά στην προοπτική να παραμείνει ανύπαντρη και να κατοικεί με τους γονείς της χωρίς να έχει το δικαίωμα να βγαίνει από το σπίτι, αποφάσισε να φύγει κρυφά από το νησί, αλλά μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα επέστρεψε χωρίς να την αντιληφθεί κάποιο μέλος της οικογένειάς της και τελικά αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να δεχτεί την επιθυμία των δικών της να παντρευτεί.
Η ανεύρεση γαμπρού στην Ζάκυνθο ήταν ιδιαίτερα δύσκολη και γι’ αυτόν τον λόγο ο θείος της πρότεινε να ταξιδέψουν στην Ιταλία, όπου θα ήταν πιο εύκολο να βρεθεί σύζυγος για την Ελισάβετ και την αδερφή της, που ήταν και αυτή σε ηλικία γάμου, όμως το ταξίδι δεν έγινε εξαιτίας μιας ασθένειας του πατέρα της. Εν τω μεταξύ βρέθηκε υποψήφιος σύζυγος, ο Νικόλαος Μαρτινέγκος, ο οποίος όμως καθυστερούσε την επισημοποίηση της γαμήλιας συμφωνίας με συνεχείς διαπραγματεύσεις για το ύψος της προίκας, αλλά τελικά ο γάμος τελέστηκε μετά από 16 μήνες, το καλοκαίρι του 1831. Η Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου πέθανε στις 9 Νοεμβρίου του 1832, δύο εβδομάδες μετά την γέννηση του γιου της λόγω επιπλοκών στον τοκετό΄΄, γράφει για τη ζωή της συνοπτικά η Βικιπαίδεια.
΄΄Διήνυσε μόλις τριάντα ένα χρόνια ζωής, ασάλευτης εξωτερικά, πλούσιας, πυκνής και έντονης εσωτερικά, σε έναν κόσμο που άλλαζε και μεταμορφωνόταν. Ελάχιστα, ωστόσο, επηρέασαν τα κοσμοιστορικά γεγονότα του καιρού της, την Ελισάβετ. Μόνο όταν ο δάσκαλος της Θεοδόσιος Δημάδης ανακοινώνει στην οικογένεια , στις 25 Μαρτίου 1821, ΄΄πως οι Γραικοί ανήγειραν τα όπλα εναντίον των Οθωμανών΄΄ συνταράζεται: ΄΄Ακουσα το αίμα μου να ζεσταίνη, επεθύμησα από καρδίας να ήθελεν ημπορώ να ζωστώ άρματα, επεθύμισα από καρδίας να ήθελε ημπορώ να τρέξω δια να δώσω βοήθειαν εις ανθρώπους όπου δι’ άλλο δεν επολεμούσαν, παρά δια θρησκείαν και δια πατρίδα, και δια εκείνην την ποθητήν ελευθερίαν, η οποία καλώς μεταχειριζόμενη, συνηθά να προξενή την αθανασίαν, την δόξαν, την ευτυχίαν των λαών΄΄ γράφει στην Αυτοβιογραφία της. Κανένα άλλο από τα τραγικά γεγονότα που αναστάτωσαν τη Ζάκυνθο δεν θα περάσει στο κείμενό της. Εχει να πολεμίσει την οικογειακή τυραννία, όσα συμβαίνουν στον έξω κόσμο είναι υπόθεση των ανδρών: ΄΄ο πατέρας μου εφρόντιζε δια τας πολιτικάς υποθέσεις΄΄.
Πλάι στον αυταρχικό πατέρα η υποτακτική μητέρα κυβερνά ένα σπίτι ΄΄γεμάτον σκοτάδι΄΄. Είναι κι αυτή περιορισμένη, όπως όλα τα θηλυκά μέλη της οικογένειας, σύμφωνα με ΄΄εκείνο το παλαιόν, βάρβαρον και αφύσικον και απάνθρωπον ήθος, οπου θέλει ταις γυναίκες ξεχωρισμέναις από την ανθρώπινην εταιρίαν΄΄, όπως σημειώνει η Ελισάβετ στην Αυτοβιογραφία της. Καλυπτροφόρες εκτός σπιτιού, αμελητέες εντός, καταδικασμένες, αριστοκράτισσες και αστές εξίσου, σε ασήμαντες ασχολίες, οι γυναίκες της Ζακύνθου δεν έχουν τρόπους διαφυγής, πέραν της φτενής παρηγοριάς μιάς ΄΄ευγαλσίας΄΄ στην εξοχή, κατά κανόνα σε κάποιο οικογενειακό μετόχι, ή ενός αιώνιου εργόχειρου, ΄΄τέχνης δουλικής΄΄, καθώς θα παρατηρούσε σε επιστολή της η Ελισάβετ.
Η συγγραφή της Αυτοβιογραφίας φέρνει στο φως ένα αίτημα ελευθερίας, αυτονόμησης, αυτεξουσιότητας. Εκθεση, έρευνα του εαυτού, ανησυχία, γεννημένη από την οδύνη, ΄΄προσωπική μαρτυρία και διαμαρτυρία μιας έγκλειστης νέας γυναίκας με την προοδευτική μόρφωση της εποχής του Διαφωτισμού, που ψάχνει απεγνωσμένα κάποιον για να μιλήσει΄΄, σύμφωνα με τον Βάλτερ Πούχνερ.΄΄
Οπως γράφει η Κατερίνα Σχινά στην εισαγωγή του βιβλίου:
΄΄Εγραψε πολύ η Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου, αλλά δεν είδε να δημοσιεύεται όσο ζούσε καμιά από τις γραμμένες στα ελληνικά και στα ιταλικά πραγματείες, κωμωδίες και τραγωδίες της. Αγνωστη ως το 1881, όταν μισό αιώνα μετά τον θάνατό της, ο γιός της, ποιητής Ελισαβέτιος Μαρτινέγκος εξέδωσε-΄΄κι αυτήν κουτσουρεμένη΄΄ σχολιάζει ο Κ. Πορφύρης-την ΄΄Αυτοβιογραφία΄΄ της, δεν αποτιμήθηκε όπως της έπρεπε, κι ας λογίζεται σήμερα η πρώτη πεζογράφος της νεοελληνικής γραμματείας. Αποκλεισμένη, όσο ζούσε, από κάθε μορφή δημιουργικής ζωής, περιορισμένη στους τέσσερεις τοίχους του οικογενειακού σπιτιού στην ΄΄πλατεία Ρούγα΄΄, ΄΄χωρίς να δύναμαι να πηγαίνω μήτε εις εκκλησίαν, μήτε εις περιδιάβασιν, χωρίς να έχω την παραμικράν ξεφάντωσιν, χωρίς να έχω πλέον ελπίδα δια να αλλάξω ζωήν, χωρίς να ακούω άλλην ομιλίαν παρά εκείνην του πατρός μου-επειδή ο αδελφός μου και ο θείος μου ή ολίγον ή τίποτε συνωμιλούσαν μαζί με εμάς ταίς γυναίκες΄΄, όπως γράφει στην Αυτοβιογραφία της, θρηνεί τα ΄΄μαύρα΄΄ της ΄΄συγγράματα΄΄. Προβλέπει ότι θα χορτάσουν ΄΄την κοιλίαν των σαράκων΄΄ ή θα ξεσκιστούν από κανέναν από τους δούλους, που θα ΄΄μεταχειρίζωνται τα μέλη΄΄ τους ΄΄εις τας χρείας του μαγειρίου΄΄. Και παρότι τα ξετρύπωσε, σαρακωφαγωμένα ή όχι, εξήντα τόσα χρόνια μετά την έκδοση της Αυτοβιογραφίας ο ζακυνθινός λόγιος Ντίνος Κονόμος, παρότι υποσχέθηκε , με άρθρο του στο περιοδικό του ΄΄Επτανησιακά Φύλλα΄΄ το 1947 , ότι θα τα εκδώσει ΄΄στη μνήμη της Ελισάβετ΄΄,ελάχιστα πρόλαβε να διασώσε, αναδημοσιεύοντας τα στο πιό πάνω περιοδικό. Το 1953, στη μεγάλη πυρκαγιά που ακολούθησε τον καταστροφικό σεισμό της Ζακύνθου, τα κατάλοιπα της Μουτζάν Μαρτινέγκου καταβροχθίστηκαν από τη φωτιά. Κι έτσι η λαχτάρα της να μεταγλωττίσει ΄΄πολλά ψυχωφελή συγγράματα΄΄, να τα κάνει΄΄ να τυπωθούν προς κοινήν ωφέλειαν, και πρός εδικόν ΄΄ της ΄΄μνημόσυνον΄΄-συγκινητική επίκληση στην υστεροφημία΄΄- και συνάμα να αποσπάσει εν ζωή τον έπαινο για τα καταφρονεμένα ΄΄γεννήματα της αγχινοίας ΄΄ της, έμεινε για πάντα εκκρεμής και ανεκπλήρωτη.
΄΄Η ανάπτυξη μιας ΄΄φεμινιστικής΄΄ συνείδησης της Ελισάβετ είναι διάσπαρτη στο κείμενο της αυθιστόρησής της. Ο γάμος της ΄΄ανοστίζει΄΄. Ποθεί το μοναστήρι, αφού ΄΄όπου είναι ειρήνη είναι και ευτυχία. Εις το μοναστήρι είναι ειρήνη , λοιπόν είναι και ευτυχία΄΄. Τέλος αποφασίζει να φύγει λαθραία από το σπίτι της ΄΄δια να ξεφύγει τον θάνατον΄΄, προς τον οποίο αισθάνεται ότι οδεύει ούσα ΄΄πανταχόθεν εμποδισμένη΄΄, και να αποδράσει στην Ιταλία, πιστεύοντας ότι ΄΄εις όλην την Ευρώπην είναι ελευθερία εις ταις γυναίκες΄΄ και ΄΄πως και η Βενετία, και όλαις οι άλλαις χώραις ήθελε γροικήσουν με σπλάχνος τα δικαιώματά ΄΄ της. Δε θα τελεσφορήσει αυτή η απόπειρα. Θα επιστρέψει στο σπίτι της και θα περιμένει τον κανονισμένο από την οικογένειά της γάμο, χωρίς χαρά, ωστόσο ήσυχη, πιά, ΄΄και ατάραχη΄΄. Θα παραμερίσει τις αντιστάσεις της και θα υποταχθεί στην προοπτική του έγγαμου βίου. Και θα μας θυμίζει ό,τι είχε γράψει ο Quentin Bell, στην εισαγωγή του στον πρώτο τόμο των ημερολογίων της Βιρτζίνια Γούλφ:΄΄Μιά κυρία είναι κατοικίδιο ζώο. Καθήκον της είναι να αφοσιωθεί στο σπίτι και στους συγγενείς της, να είναι υπάκουο παιδί, συνοδός χωρίς πληρωμή, ερασιτέχνης νοσοκόμα...Ο γάμος της δίνει τη δυνατότητα να αποδράσει από την τυραννία του σπιτιού της και να ανταλλάξει μια κατώτερη με μια ανώτερη μορφή δουλείας΄΄.
Η Ελισάβετ Μουτζάν-Μαρτινέγκου έγραψε στα ελληνικά δώδεκα τραγωδίες και πραγματείες και δεκαπέντε αντίστοιχα έργα στα ιταλικά. Δεν σώθηκε κανένα ακέραιο. Σώθηκε μόνο η ΄΄Αυτοβιογραφία΄΄ της, την οποία εξέδωσε ο γιός της το 1881, πενήντα χρόνια μετά τον θάνατό της.
Για το βιβλίο έγραψαν:
΄΄Η λογία Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου υπήρξε άτυχη και τυχερή. Η εκπλήρωση του ονείρου της να ζήσει στο μοναστήρι θα της είχε μάλλον χαρίσει μια πιο μακρά ζωή. Θα είχε κατορθώσει να δει τα έργα της τυπωμένα; Κανείς δεν το ξέρει. Πενήντα χρόνια από τον θάνατό της, ο γιος της, ποιητής Ελισαβέτιος Μαρτινέγκος, δημοσιεύει το 1881 αποσπάσματα από την αυτοβιογραφία της. Εξήντα πέντε χρόνια αργότερα, ο Ζακυνθινός λόγιος Ντίνος Κονόμος υπόσχεται, σύμφωνα με την εισαγωγή της Κατερίνας Σχινά, να δημοσιεύσει στα «Επτανησιακά Φύλλα» το ανέκδοτο έργο της. Η πυρκαγιά όμως που ακολούθησε τον καταστροφικό σεισμό του 1953 κατέστρεψε το αρχείο. Κι ωστόσο· η Ελισάβετ Μουτζάν Μαρτινέγκου εξασφάλισε την υστεροφημία που τόσο πολύ πόθησε. Η «Αυτοβιογραφία» της έχει αναγνωριστεί τα τελευταία εξήντα χρόνια ως αναπόσπαστο και πολύτιμο τμήμα των νεοελληνικών γραμμάτων.΄΄Ελισάβετ Κοτζιά-Καθημερινή.
΄΄ Στην Αυτοβιογραφία τα προσκόμματα που παρεμβάλλει ο περίγυρος, στενότερος και ευρύτερος, παίρνουν συχνά τη μορφή ενός μεγάλου περισπασμού που δεν αφήνουν τη νεαρή Ελισάβετ να αφοσιωθεί στη μελέτη. Κι αυτό δεν είναι καθόλου παράλογο – όταν η αδικία που υφίστασαι είναι τόσο δομική, η κοινωνία ολόκληρη μετατρέπεται σε ενόχληση. Δεν είναι να απορεί κανείς που η Ελισάβετ διαμορφώνει ένα ιδανικό αναχωρητισμού: η εικόνα της ευτυχίας που προβάλλεται στις σελίδες της Αυτοβιογραφίας είναι αυτή μιας ζωής απαλλαγμένης από οχλήσεις΄΄.Αργυρώ Μποζώνη-LIFO.
΄΄Στην Αυτοβιογραφία της βλέπουμε πώς το γράψιμο γίνεται γι’αυτήν το κύριο μέσο ισορροπίας σε περιόδους κρίσης, αλλά και μέσο έκφρασης της ψυχικής πληρότητας. Το γράψιμο ταυτίζεται με την ικανοποίηση κάποιων βασικών, καθημερινών αναγκών της ζωής της, από τις οποίες η κυριότερη ήταν εκείνη της επικοινωνίας της με τους άλλους. Στη συνέχεια, εξελίσσεται δυναμικά σε όργανο κριτικής και καταγγελίας.΄΄Φωτεινή Ξιφαρά-Artic.
