Ο Νταλάρας τον έλεγε «θείο» και ο Καλδάρας «ανιψιό»...
Ο Καλδάρας είναι υψηλού επιπέδου συνθέτης. Έχει γράψει παράλληλα και πολύ λαϊκά τραγούδια, με στίχους που συχνά δεν ταίριαζαν με το κατοπινό πνεύμα, αλλά ήταν ζωντανός άνθρωπος στην εποχή του και δημιουργικός. Ήταν από τους ανθρώπους που έψαχνε και είχε μια δεξιότητα στο να γράφει δύσκολα πράγματα. Ήταν γνώστης της βυζαντινής μουσικής και ιδιαίτερα ενασχολούμενος με τους δρόμους (μακάμ) και τις κλίμακες. Από τους λίγους ανθρώπους που γράφανε τέτοια πράγματα. Σαμπάχ και Χουσεϊνί, Χιτζάζ και Μινόρε με αλλαγές τόνου (μετατροπίες), πράγματα δηλαδή πολύ ιδιαίτερα, που τα ξέρανε πολύ λίγοι. Αυτό δεν τον εμπόδιζε να είναι και σύγχρονος. Όμως η βάση του ήταν το λαϊκό τραγούδι και σε αυτό έμεινε...
...Ο λαός τον λάτρεψε και τον τραγούδησε. Όλος ο σοβαρός κόσμος του τραγουδιού τον θαύμαζε, δηλαδή κι ο Χατζιδάκις κι ο Θεοδωράκης μου ‘χουν μιλήσει για τον Καλδάρα. Για τα τραγούδια του κι όχι μόνο εκείνης της εποχής, που συναγωνίζονταν τα δικά τους, αλλά και για τα προηγούμενα. Όπως το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» και το «Φέρτε μια κούπα με κρασί» ή το «Σ’ ένα βράχο φαγωμένο». Κι αυτά ήτανε αγαπημένα τραγούδια των κλασσικών συνθετών και του Ξαρχάκου και του Θεοδωράκη.
Αυτά ανέφερε, μεταξύ άλλων, ο Γιώργος Νταλάρας, σε συνέντευξη που μου παραχώρησε στις 22 Οκτωβρίου του 2012 η οποία ήταν αποκλειστικά αφιερωμένη στη συνεργασία του με τον Απόστολο Καλδάρα.
Ο Απόστολος Καλδάρας ήταν ένας από τους τέσσερις σπουδαίους δημιουργούς, που με τα τραγούδια τους «προίκισαν» στην αρχή της διαδρομής του τον Γιώργο Νταλάρα, με ένα αξιοζήλευτο ρεπερτόριο. Οι άλλοι τρεις ήταν βεβαίως ο Σταύρος Κουγιουμτζής, ο Μάνος Λοΐζος και ο Λευτέρης Παπαδόπουλος.
Η σχέση τους ήταν σχέση αγάπης και αλληλοεκτίμησης. Ο Νταλάρας τον έλεγε «θείο» και ο Καλδάρας «ανιψιό». Η συνεργασία τους ξεκίνησε το 1969 με τέσσερα τραγούδια σε στίχους της Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου, που κυκλοφόρησαν σε δίσκους 45 στροφών. Ήταν το «Λάθος μεγάλο κάνεις» και η «Φαντασία» με τα σεγόντα της Καίτης Αμπάβη, το «Τρομαγμένο περιστέρι» και το «Φορτώθηκα τις τύψεις μου». Στο τελευταίο, εξαιτίας του «Φα δίεση» στην αρχή του τραγουδιού, που δεν κατείχε τότε ο εικοσάχρονος ερμηνευτής, μπήκε στο studio ο Καλδάρας κι έτσι καταγράφηκε ένα από τα λιγοστά ντουέτα τους στη δισκογραφία. Αναμφισβήτητα, η «Φαντασία» ήταν αυτή που ξεχώρισε και έδωσε στον Γιώργο Νταλάρα μια από τις πρώτες, δυνατές και συνάμα διαχρονικότατες επιτυχίες του. Τρία χρόνια μετά αποτέλεσε το πέμπτο τραγούδι της δεύτερης πλευράς του lp «Ο μέτοικος».
Το 1969 ηχογραφήθηκαν με επιμέλεια της ορχήστρας από τον Καλδάρα, τα τραγούδια «Ζήσε μονάχα το σήμερα» και το χασάπικο «Άστατη σκληρή καρδιά», στο όνομα του στιχουργού Γιώργου Σαμολαδά, χωρίς όμως να κυκλοφορήσουν τότε. Το «Ζήσε μοναχά το σήμερα» συμπεριλήφθηκε το 1993 στη συλλογή τραγουδιών του Νταλάρα από τις 45 στροφές «Για τα τραγούδια κι εγώ φταίω», ενώ το «Άστατη σκληρή καρδιά» παραμένει μέχρι σήμερα ανέκδοτο.
Στην ίδια συνέντευξη Γιώργος Νταλάρας αναφέρει σχετικά:
Το 1969 (σ.σ: ο Καλδάρας) μου έδωσε δυο τραγούδια τα οποία δεν κυκλοφόρησαν ποτέ. Ήταν αυτά που γράφουν το όνομα του φίλου και κουμπάρου του, του στιχουργού Γιώργου Σαμολαδά. Είχαμε πάει στο στούντιο Polysound της Πατησίων, αυτό που πήρε ο Σμυρναίος αργότερα. Κι αυτό που μου ‘κανε εντύπωση είναι ότι ενώ τα τραγούδια υποτίθεται πως ήταν του κυρίου Σαμολαδά, ήρθε ο Καλδάρας να τα φτιάξει. Τότε όμως ακόμα υπήρχε αυτή η λογική. Ακόμα έτσι δούλευε ο χώρος. Δηλαδή, μπορούσε κάποιος να «δανείσει» το όνομά του σε κάποιον άλλον, ή να πάρει ένα μέρος του τραγουδιού να αλλάξει το όνομα ή άλλος να έχει το όνομα, άλλος να έχει τα δικαιώματα και τέτοια πράγματα, αυτά που αργότερα - προϊόντος του χρόνου - δημιούργησαν κι άλλου είδους προβλήματα στην κοινωνία του τραγουδιού. Αλλά τότε ήτανε μια σταθερά, ήταν μια συνήθεια. Έτσι έκανε, ας πούμε, η Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου. Έγραφε πέντε-έξι τραγούδια κι όταν χρειαζόταν τα χρήματα για να πάει με την παρέα της να παίξει ένα χαρτάκι κλπ τα έδινε και μπαίνανε σε άλλο όνομα. (1)
Το 1983, ο Απόστολος Καλδάρας έλεγε για τον Γιώργο Νταλάρα:
Όσον αφορά την αξία του Γιώργου Νταλάρα, εγώ ήθελα να πω ένα πράγμα. Ότι τον χαρακτηρίζουν τέσσερα τινά, το οποίο είναι ίδιον των μεγάλων καλλιτεχνών, που φτάνουν στην κορυφή της πυραμίδος στο καλλιτεχνικό στερέωμα, στέκονται εκεί για πάρα πολλά χρόνια και δεν είναι απλοί διάττοντες αστέρες. Τον Γιώργο τον χαρακτηρίζει πρώτα, πρώτα η τεράστια τραγουδιστική γκάμα του. Είναι από τους πολύ λίγους καλλιτέχνες που μετριούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού, που είναι δυνατόν να ερμηνεύσει πολλά είδη τραγουδιών. Το ρεμπέτικο θα το δώσει σαν ρεμπέτικο, στο κοινωνικοπολιτικό τραγούδι θα δώσει εκείνο τον στόμφο κι αυτό που χρειάζεται το χρώμα του πολιτικού τραγουδιού και ούτω καθεξής. Άλλη μια μεγάλη ιδιότητα που χαρακτηρίζει τον Γιώργο είναι η επιμέλεια που έχει πάνω στο τραγούδι, που οι πιο πολλοί δεν το έχουν αυτό. Άλλο πράγμα είναι η συνέπεια. Είναι συνεπής στις πρόβες του, στις ηχοληψίες κλπ. Και τέταρτον, είναι το ακούραστον. Δεν κουράζεται καθόλου, ακούραστος ο Γιώργος, αεικίνητος συνέχεια πάνω στη δουλειά του... (2)
«Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» και άλλα λαϊκά...
Το 1971 ο Απόστολος Καλδάρας επέλεξε τον, καταξιωμένο πλέον, Γιώργο Νταλάρα, για να ξανατραγουδήσει μερικά από τα παλιά του τραγούδια, ανάμεσα στα οποία είναι και κάποια που είχαν περάσει στη δισκογραφία με τη φωνή του ενός από τους σημαντικότερους δασκάλους του. Του Στέλιου Καζαντζίδη.
Ο Γιώργος Νταλάρας θυμάται:
Εγώ ζήλευα πάρα πολύ –με την καλή έννοια πάντα- τα τραγούδια που έγραφε ο Καλδάρας, διότι μέσα μου το μεράκι μου ήταν να μπορούσα να τραγουδήσω όλα τα είδη του λαϊκού τραγουδιού, ακόμη και του Καζαντζίδη, παρότι ήξερα ότι δεν μπορώ, λόγω διαφορετικής χροιάς και ήχου, γνωρίζοντας ότι είναι ένας άλλος κόσμος. Ο Καζαντζίδης για μένα ήταν και είναι φαινόμενο και παραμένει!!! Τίποτα δεν άλλαξε τη γνώμη μου για κείνον. Παρότι η χροιά μου είναι πολύ πιο κοντά στον Μπιθικώτση, αλλά και στις επιλογές του, ο Καζαντζίδης δεν ξεπεράστηκε ποτέ. Προσπαθούσα πάντα, όποια τραγούδια του κι αν έλεγα, να το κάνω με πολλή προσήλωση, χωρίς να θέλω να τον μιμηθώ.
…Όταν ο «θείος» μου ο Αποστόλης μου είπε «Γιώργο, πρέπει να πεις αυτά τα τραγούδια», εγώ κατέθεσα τα όπλα. Του είπα, «δεν μπορώ να τα πω». Διότι ντρεπόμουνα! Είναι τα τραγούδια που έλεγε ο Καζαντζίδης. Ξέρεις τι σημαίνει αυτό; Και μάλιστα τα είπε μόλις πριν από λίγα χρόνια…
…Δες λοιπόν τι έγινε με τον Καλδάρα - για αυτό σου λέω ότι τελικά μ’ αγαπούσε και με πίστευε πολύ. Μου είπε επί λέξη: «Άκου παιδί μου, ο Καζαντζίδης δεν έχει καμία ανάγκη ούτε από σένα, ούτε από κανέναν άλλον τραγουδιστή. Δεν θα τραγουδήσει κανένας τραγουδιστής ποτέ σαν τον Καζαντζίδη. Οπότε ξέχνα το αυτό. Μην «παλεύεις» με τον Καζαντζίδη. Δεν είναι ούτε «αντίπαλός» σου ούτε φίλος σου… Άστον! Να τον έχεις σαν δάσκαλο. Το τι κάνω εγώ με τον Καζαντζίδη είναι δική μου δουλειά». Εγώ ήδη του είχα πει για τον Μπιθικώτση, πως μου είχε κάνει πολύ μεγάλη εντύπωση που το 1960 έκανε όλη τη σειρά τραγουδιών του Τσιτσάνη και του Βαμβακάρη και αυτά τα τραγούδια ξαναγεννήθηκαν. Από κείνες τις εκτελέσεις έμαθα τα πιο πολλά ρεμπέτικα. Και το κράτησε αυτό. Το’ χα ξεχάσει και στη συζήτηση μου το ξανάφερε. Και συνέχισε: «Όχι, εγώ δεν θα δεχτώ την άποψή σου, γιατί καταλαβαίνω ότι στην ουσία είναι φόβος. Όμως ξέρω ότι δεν είσαι φοβιτσιάρης. Θα συμφωνήσω με την άλλη άποψη που μου πες προχτές. Αυτό πρέπει να κάνεις. Και να σου πω κάτι που είναι καλό για όλους μας. Τα τραγούδια μας θα ζήσουνε μόνο άμα τα πείτε εσείς οι νεώτεροι. Γιατί εκ των πραγμάτων, ο χρόνος φθείρει, γερνάει το υλικό και τους ανθρώπους. Άκου με εμένα. Μην ψάχνεις να βρεις πόσο καλός ή καλύτερος τραγουδιστής θα γίνεις αύριο, δεν έχει σημασία». «Μα δεν θα τα καταφέρω» του είπα. «Δεν πειράζει. Σ’ αρέσουν τα τραγούδια;» «Μ’ αρέσουν πολύ». «Πες τα! Και θα δεις, θα με θυμηθείς». Τα είπα και τον θυμήθηκα. (1)
Ο δίσκος κυκλοφόρησε τον Μάρτη του 1971 με τίτλο «Ο Γιώργος Νταλάρας τραγουδά Απόστολο Καλδάρα» με έντεκα επανεκτελέσεις τραγουδιών που πρωτοηχογραφήθηκαν την περίοδο 1947 – 1958 και το «Φορτώθηκα τις τύψεις μου», που είχε κυκλοφορήσει σε μικρό δίσκο το 1969.
1) Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι (στίχοι: Απόστολος Καλδάρας)
2) Εβίβα ρεμπέτες (Απόστολος Καλδάρας)
3) Εγώ ποτέ δεν αγαπώ (Κώστας Βίρβος)
4) Γιατί πονάς και βασανίζεσαι (Κώστας Βίρβος)
5) Ειμ’ ένα κορμί χαμένο (Κώστας Βίρβος)
6) Μένα με λένε Περικλή (Κώστας Βίρβος)
7) Η Μπαρμπαριά (Ένα τραγούδι απ’τ’Αλγέρι) (Απόστολος Καλδάρας)
8) Ποιος θα με πληροφορήσει (Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου)
9) Είπα να σβήσω τα παλιά (Αιμίλιος Σαββίδης)
10) Θα βρω μουρμούρη μπαγλαμά (Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου)
11) Φορτώθηκα τις τύψεις μου (Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου) Γιώργος Νταλάρας & Απόστολος Καλδάρας
12) Απ’ τα ψηλά στα χαμηλά (Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου)
Έπαιξαν οι μουσικοί: Στέλιος Ζαφειρίου, Δημήτρης Χιονάς, Χρήστος Ψαρρός (μπουζούκι), Γιώργος Κουλαξίζης (ακορντεόν), Μπάμπης Μαλλίδης (μπαγλαμά), Μάνθος Χαλκιάς (φλάουτο), Τάσος Διακογιώργης (σαντούρι), Σωτήρης Μαρίνος, Τώνης Άγας (κιθάρα), Σωτήρης Ταχιάτης (βιολοντσέλο), Νύσσος Πανταζής (μπάσο). H φωτογραφία του εξωφύλλου είναι του Λάζαρου Χατζατουριάν και η μακέτα του Γρηγόρη Αστεριάδη. (3)
Σχεδόν παράλληλα με τις επανεκτελέσεις των παλιών λαϊκών ο Γιώργος Νταλάρας ηχογράφησε δυο τραγούδια του Καλδάρα σε στίχους Πυθαγόρα, που κυκλοφόρησαν σε δίσκο 45 στροφών. Ήταν «Τα μελιτζανιά τα μάτια» και το χασάπικο «Αύριο πρωί».
Ο λόγος στον Γιώργο Νταλάρα:
Aυτά δεν τα είπα με ευχαρίστηση. Ήταν ωραία τραγούδια αλλά εγώ περίμενα από τον Καλδάρα τα δικά του πράγματα, τα έργα. Εγώ χάρηκα πολύ στη «Μικρά Ασία» γιατί είχε τραγούδια μέσα που με τρέλαιναν. Την «Προσφυγιά» , τις «Καμπάνες της Αγια Σοφιάς», τη «Σμύρνη», τον «Μαρμαρωμένο βασιλιά», τους «Ζεϊμπέκηδες» που δεν σταμάτησα ποτέ να τα λέω μέχρι σήμερα. Είχε τραγούδια πολλά και ωραία. Αλλά το μεγάλο έργο του Καλδάρα για μένα ήταν ο «Βυζαντινός Εσπερινός», αυτά τα μαγικά τραγούδια που συμφώνησε να τα γράψει ο αγαπημένος μου, ας πούμε, ο προσωπικός μου φίλος, που ήταν τότε σαν πατέρας κι αδελφός, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος. Ο «Βυζαντινός Εσπερινός» έχει τραγούδια σαν το «Για πάρε μάνα», «Με βρήκε ο χάρος», «Εκεί που σμίγει η δύση», «Για πάρε γύφτο σφυρί κι αμόνι», τραγούδια τα οποία είναι ακόμα διαμάντια. Η χαρά μου επίσης ήταν μεγάλη γιατί σ’ αυτούς τους δίσκους πρωτοεμφανίστηκε η καλύτερη μου φίλη, η Χαρούλα, που τραγούδησε με ιδανικό και αξεπέραστο τρόπο στη «Μικρά Ασία» το «Μαρμαρωμένο βασιλιά» και στον «Βυζαντινό Εσπερινό» την «Καμπάνα του εσπερινού».
Ακολούθησαν, την ίδια χρονιά, άλλα δυο τραγούδια του Απόστολου Καλδάρα με λόγια του Πυθαγόρα, που κυκλοφόρησαν σε 45άρι. Το χασάπικο «Πληγωμένο μου σπουργίτι» και το συγκλονιστικό «Ο θάνατος του ποιητή», που αφιερώθηκε στον Federico Garcia Lorca, ο οποίος δολοφονήθηκε το ξημέρωμα της 19ης Αυγούστου 1936, σε ηλικία 38 ετών, από τους φασίστες του Franco στην Ισπανία, λόγω των αριστερών φρονημάτων και της ομοφυλοφιλίας του και ρίχτηκε σε ανώμυμο τάφο στην περιοχή Fuentegrande de Alfacar στα περίχωρα του Βίθναρ κοντά στη Γρανάδα.
Το 1972 «Ο θάνατος του ποιητή» βρήκε θέση στο lp «Ο μέτοικος», ενώ το «Πληγωμένο μου σπουργίτι» εντάχθηκε το 1993 στη συλλογή τραγουδιών «Για τα τραγούδια κι εγώ φταίω».
«Μικρά Ασία / Ιστορία σε ένα δίσκο»
Στις 23 Αυγούστου 1972, πενήντα χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή πραγματοποιήθηκε η συνέντευξη τύπου για την κυκλοφορία του δίσκου «Μικρά Ασία» σε μουσική του Απόστολου Καλδάρα και στίχους του Πυθαγόρα με ερμηνευτές τον Γιώργο Νταλάρα και τη Χάρις Αλεξίου και τη συμμετοχή του Γιάννη Φέρτη στην απαγγελία των στίχων ενός τραγουδιού. Η μακέτα ήταν της Λίκας Φλώρου και στο εσώφυλλο φιλοξενήθηκε ένα κείμενο του Χρήστου Σολομωνίδη. Τον Σεπτέμβρη του 1973 πραγματοποιήθηκε η απονομή του πρώτου χρυσού δίσκου στην ιστορία της ελληνικής δισκογραφίας. (4)
Ο Πυθαγόρας δίνει από τότε, με τον πιο εύστοχο τρόπο, το μήνυμα της συναδέλφωσης των δυο λαών: «Εσύ Χριστό κι εγώ Αλλάχ, όμως κι οι δυο μας αχ και βαχ!»
Στο «Βήμα» της 31ης Αυγούστου 1972 ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Παύλος Παλαιολόγος έγραφε τα εξής, σε ένα κείμενο με τίτλο «Ιστορία σε ένα δίσκο»:
«Δόξες του έθνους, μεγάλοι ποιητές, ακαδημαϊκοί και νομπελίστες, σας στρώνω δάφνες για να περάσετε. Συμπαθάτε μας, όμως, όταν σας λέμε ότι η δική σας λύρα με τους υψηλούς φθόγγους δεν ράγισε την ψυχή της μάζας όσο οι απλοϊκοί αυτοί στίχοι και τα λαϊκά μοτίβα που γυρίζουν με τις στροφές ενός δίσκου».
Τα τραγούδια του δίσκου, μαζί με κάποια μουσικολογικά στοιχεία σχετικά με τους τονους, τους ρυθμούς και τους «δρόμους» είναι τα εξής:
1) Μες στου Βοσπόρου τα στενά (Γιώργος Νταλάρας) Μι ματζόρε (Ε), Ζεϊμπέκικο, 9/4 (μορφή 8/8+10/8)
2) Οι καμπάνες της Αγια Σοφιάς (Γιώργος Νταλάρας) Ρε μινόρε (Dm), Ζεϊμπέκικο, 9/4 (μορφή 8/8+10/8)
3) Δυο παλικάρια απ' τ' Αϊβαλί (Χάρις Αλεξίου) Σολ # μινόρε (G#m), Πεντάσημος 5/4 (μορφή 3+2)
4) Η προσφυγιά (Γιώργος Νταλάρας) Ρε μινόρε (Dm), Τετράσημος 4/4
5) Πέτρα πέτρα χτίσαμε (Γιώργος Νταλάρας) Μι ματζόρε (Ε), Πεντάσημος 5/4 (μορφή 3+2)
6) Η Σμύρνη (Γιώργος Νταλάρας) Σολ ματζόρε (G) στο κουπλέ, Σολ μινόρε (Gm) στο ρεφραίν, Αργό ζεϊμπέκικο στο κουπλέ, βαλς στο ρεφραίν, 9/4 και 3/4
7) Γιορτή ζεϊμπέκηδων (Γιώργος Νταλάρας) Μι ραστ (Ε), Ζωναράδικος, εξάσημος 6/8 (μορφή 3+3)
8) Το σπίτι μου το πατρικό (Γιώργος Νταλάρας) Ρε μινόρε (Dm), Ζεϊμπέκικο, 9/4 (μορφή 8/8+10/8)
9) Πήρε φωτιά το Κορδελιό (Χάρις Αλεξίου) Σι χιτζάζ (Β), Τσιφτετέλι, 4/4
10) Τι να θυμηθώ τι να ξεχάσω (Γιώργος Νταλάρας - αφήγηση: Γιάννης Φέρτης, β’φωνή: Απόστολος Καλδάρας) Λα μινόρε (Αm), Χασάπικο, 4/4
11) Μαρμαρωμένος βασιλιάς (Χάρις Αλεξίου) Λα μινόρε (Αm), Οχτάσημος, 8/8 (μορφή 3+3+2)
Με τα τραγούδια αυτά η Χάρις Αλεξίου, η οποία είχε ήδη πραγματοποιήσει τις πρώτες ηχογραφήσεις της στους δίσκους 45 στροφών, έγινε πλέον γνωστή στο πανελλήνιο.
Λίγο μετά την κυκλοφορία του δίσκου, με παρέμβαση της χουντικής λογοκρισίας αφαιρέθηκαν από τη «Γιορτή ζεϊμπέκηδων» οι στίχοι: «Κράτα ρε καρδιά, λένε τα παιδιά, μέχρι να λευτερωθούμε απ’τον Κεχαγιά». Αυτή η εκτέλεση ξανασυμπεριλήφθηκε σε δίσκο το 2011, σε μια έκδοση, με την αναγραφή, για πρώτη φορά, των μουσικών που συμμετείχαν στην ηχογράφηση:
Χρήστος Νικολόπουλος, Θανάσης Πολυκανδριώτης (μπουζούκι), Τάσος Διακογιώργης (σαντούρι, ξυλόφωνο, μεταλλόφωνο, μαρίμπα), Νίκος Στεφανίδης (κανονάκι), Κίμων Βασιλάς (τσέμπαλο, «όργανο»), Χάρης Καλέας (πιάνο), Μάνθος Χαλκιάς (φλάουτο, κλαρίνο), Τίτος Καλλίρης (κιθάρα), Σωτήρης Μαρίνος (κιθάρα), Τώνης Άγας (κιθάρα, μπαγλαμά), Σωτήρης Ταχιάτης (βιολοντσέλο), Νύσσος Πανταζής (μπάσο), Βαγγέλης Μεθυμάκης (τύμπανα). Ο Απόστολος Καλδάρας έπαιξε ούτι κι επιμελήθηκε τις ενορχηστρώσεις. (5)
Ο Γιώργος Νταλάρας μιλά για τη «Μικρά Ασία»:
Σε κάποιους λόγιους φάνηκε λίγο πρόχειρο αυτό και κάποιοι το παρεξήγησαν. Είπαν δηλαδή «τι γίνεται τώρα λαϊκισμός; εδώ παίζουμε με ένα θέμα τόσο σημαντικό για την ιστορία μας και το κάνουμε τραγουδάκια;» Δεν κατάλαβαν ότι το κίνητρο του Καλδάρα ήτανε σοβαρό. Το κατάλαβαν όμως αμέσως μετά. Πιστεύω ότι ήταν ακροατές δύο ταχυτήτων εκείνο τον καιρό. Ήταν αυτοί που τους χτύπησε πρώτα στην καρδιά, επειδή ήταν παιδιά Μικρασιατών που ακόμα βγάζανε το Γυμνάσιο κλπ. Αυτοί κατάλαβαν. Κι οι άλλοι που είπαν «α! δεν μπορούμε να παίζουμε με τα ιστορικά θέματα»…
…Όμως νομίζω ότι αρκετός κόσμος το αξιολόγησε αλλιώς και μας στήριξε. Θυμάμαι το κείμενο του Παύλου Παλαιολόγου στο «Βήμα», το οποίο έλεγε περίπου πως «ότι δεν μπόρεσαν να πούνε οι λόγιοι και οι ακαδημαϊκοί στα πενήντα χρόνια της Μικρασιατικής καταστροφής, αυτοί οι άνθρωποι με λίγα τραγούδια το κατάφεραν». Είχε δίκιο! Και δεν ήταν το μόνο, ήταν αρκετά κείμενα. Νομίζω λοιπόν, ότι αβίαστα λειτούργησε το ένστικτο των ανθρώπων στο χρόνο. Και μην ξεχνάς ότι είχαμε να κάνουμε και με το ταλέντο κάποιων ανθρώπων. Το ταλέντο αυτό είναι. Ο Καλδάρας δεν είχε να δώσει εξετάσεις σε κανέναν, τον ξέραμε ποιος είναι, ήξερε ο ίδιος τι θέλει. Ο Πυθαγόρας επίσης. Αν μου λες ότι τα τραγούδια ας πούμε για τη Μικρά Ασία με άλλο ύφος πιο ποιητικό, όπως ήταν τα τραγούδια του Μύρη και του Μαρκόπουλου στην «Ιθαγένεια» και στο «Χρονικό». Εκείνα ναι! Έχουν άλλη πιο ποιητική διάθεση. Νομίζω όμως ότι όταν η πρόθεση είναι καλή, το ένα υλικό βοηθάει το άλλο. Η σύμπνοια και η αλληλεγγύη για μένα είναι σημαντικά στοιχεία. Νομίζω ότι όλα αυτά, και τα τραγούδια του Μαρκόπουλου και ο «Άγιος Φεβρουάριος» του Μούτση και του Ελευθερίου και η «Μικρά Ασία» έπαιξαν το ρόλο τους τότε. Όλα μαζί. Το «Χίλια μύρια κύματα μακριά τ’Αϊβαλί» είναι ένα φοβερό τραγούδι. Κι από μουσική κι από στίχους κι από κίνητρο κι από αποτέλεσμα. Το τραγούδι «Ρωμιοσύνη, Ρωμιοσύνη δεν θα ησυχάσεις πια» όμως, είναι πιο άμεσο. (1)
Τα τραγούδια «Μες στου Βοσπόρου τα στενά», «Ο μαρμαρωμένος βασιλιάς», «Δυο παλικάρια απ’ τ’ Αϊβαλί», «Η Σμύρνη», «Πέτρα πέτρα χτίσαμε» και «Πήρε φωτιά το Κορδελιό» «διέρρευσαν» τότε σε 45άρια που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα και την Αμερική.
H «Μικρά Ασία» επανεκδόθηκε, τουλάχιστον, τέσσερις φορές σε δίσκο βινυλίου (η μία από αυτές στην Αμερική) και περισσότερες από επτά φορές σε cd.
Το 2011 το cd κυκλοφόρησε και στην Τουρκία, σε μια πολυτελή έκδοση με τους στίχους και τις φωτογραφίες από την καταστροφή.
Ολόκληρο το έργο παρουσιάστηκε στις 21 Ιουνίου του 2003 στο Ηρώδειο, με τη συμμετοχή της Εστουδιαντίνας Νέας Ιωνίας Βόλου, της Γλυκερίας και της Αρετής Κετιμέ. Η ηχογράφηση της συναυλίας κυκλοφόρησε ένα χρόνο μετά σε dvd, ενώ η παράσταση περιόδευσε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας και της Κύπρου.
Ο «Μπαγλαμάς», το «Φτωχολόι» και ο «Βυζαντινός Εσπερινός»
Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος υπέγραψε στιχουργικά τα δυο επόμενα τραγούδια του Απόστολου Καλδάρα, που τραγούδησε ο Γιώργος Νταλάρας, το ζεϊμπέκικο «Αχ ο μπαγλαμάς» και το χασάπικο «Είμαστε το φτωχολόι», που κυκλοφόρησαν το 1973 σε δίσκο 45 στροφών και λειτούργησαν σαν «προάγγελος» της επόμενης, ολοκληρωμένης δουλειάς.
Έτσι, τον Οκτώβρη του 1973 φιγουράριζε στις προθήκες των δισκοπωλείων ο «Βυζαντινός Εσπερινός», με έντεκα τραγούδια του Απόστολου Καλδάρα και του Λευτέρη Παπαδόπουλου κι ένα ορχηστρικό, γραμμένα πάνω σε διαφορετικούς λαϊκούς «δρόμους» και ρυθμούς. Τραγούδησαν και πάλι ο Γιώργος Νταλάρας και η Χάρις Αλεξίου. Στο εσώφυλλο ο συνθέτης σημείωνε:
Ο «Βυζαντινός Εσπερινός» είναι ένα έργο που από καιρό, μπορώ να πω, σκεφτόμουνα να γράψω. Όπως θα καταλάβει ο ακροατής το έργο αυτό είναι γέννημα διασταυρώσεως, αν επιτρέπεται η έκφραση, ήχων της βυζαντινής οχταήχου. Αυτό έγινε σκόπιμα, διότι διαφορετικά θα προέκυπταν μελωδίες οι οποίες θα είχαν το εκκλησιαστικό ύφος. Αυτό νομίζω το απέφυγα.
Στοιχεία μουσικής δυτικού τύπου λείπουν τελείως από το έργο. Για αυτό ως επί το πλείστον και η σύνθεση της ορχήστρας που παίρνει μέρος στην εκτέλεση των τραγουδιών αποτελείται από όργανα που κατά την γνώμη μου ταιριάζουν πιο πολύ στο κλίμα μέσα στο οποίο κινήθηκα (σαντούρι, λαούτο, κλαρίνο κλπ). Από την διασταύρωση λοιπόν αυτή των ήχων της βυζαντινής οχταήχου, με τις απαραίτητες για τον σκοπό μου φθορές, βγήκαν δώδεκα δρόμοι (τρόποι) τους οποίους μέχρι σήμερα χρησιμοποιεί και το γνήσιο δημοτικό μας τραγούδι. Θα ήθελα να τονίσω ότι κάθε τραγούδι του «Βυζαντινού Εσπερινού» είναι γραμμένο σε ξεχωριστό δρόμο, επιπλέον δε, έχει το καθένα από αυτά και το δικό του ξεχωριστό –ρυθμό.
Ο δίσκος περιλαμβάνει δώδεκα κομμάτια εκ των οποίων το ένα οργανικό. Οι στίχοι ανήκουν στον Λευτέρη Παπαδόπουλο που κι εκείνος δούλεψε όσο μπόρεσε για την επιτυχία του έργου.
Τέλος, δεν μπορώ να μη συγχαρώ τον Γιώργο Νταλάρα και τη Χάρι Αλεξίου που σ’ αυτό το έργο δώσανε τον καλύτερο τους εαυτό.
Ευχαριστώ πρώτον την εταιρεία MINOS που δεν λογαριάζει κόπους και έξοδα για την παραγωγή αυτού του δίσκου. Ευχαριστώ τον φίλο μου Αχιλλέα Θεοφίλου που βάφτισε το δίσκο με το γενικό τίτλο «Βυζαντινός Εσπερινός», και για κάθε προσφορά του ως καλλιτεχνικού διευθυντή της εταιρείας. Ευχαριστώ όλους γενικά τους καλλιτέχνες που πήραν μέρος στην ηχογράφηση του δίσκου αυτού. Επίσης το ηχολήπτη Γιώργο Κωνσταντόπουλο και τους βοηθούς του Μίμη Καννή και Γιώργο Τζάννε, που κι αυτοί διαθέσανε όλη την τεχνική τους για την καλύτερη απόδοση του δίσκου. Τέλος δεν ξεχνώ να ευχαριστήσω τους ανθρώπους εκείνου που μόχθησαν για την δημιουργία του φακέλου και που δεν είναι άλλοι από τον Γιώργο Λεφεντάριο (επιμέλεια) και Χρήστο Νταλάρα (μακέτες).
Συγχαρητήρια στην κ.Ρούλα Μάτσα που κέντησε τόσο όμορφα επάνω σε λινάτσα το «Βυζαντινός Εσπερινός»…
Απόστολος Καλδάρας
Ο δίσκος ηχογραφήθηκε στα στούντιο της Columbia, από τον Γιώργο Κωνσταντόπουλο, με βοηθούς τον Μίμη Καννή και τον Γιώργο Τζάννε. Η παραγωγή έγινε από τον Αχιλλέα Θεοφίλου, ενώ το εξώφυλλο είναι κέντημα της Ρούλας Μάτσα, πάνω σε λινάτσα. Σύμφωνα με δημοσίευμα της εποχής οι πωλήσεις, μέσα σε δυόμιση μήνες, άγγιξαν τα 20.168 αντίτυπα. Τα τραγούδια «Αχ και να ’μουνα το παλικάρι» και «Καμπάνα του εσπερινού» εκδόθηκαν και σε δισκάκι 45 στροφών ενώ, όπως και η «Μικρά Ασία», ο «Βυζαντινός Εσπερινός» κυκλοφόρησε και στην Αμερική.
Τα τραγούδια, με τους τόνους, τους λαϊκούς «δρόμους» (μακάμια) και τους ρυθμούς τους:
1) Εκεί που σμίγει η Δύση κι η Ανατολή (Γιώργος Νταλάρας)
Τόνος: Μι μινόρε (Em)
Δρόμος: Νιαβέντ (Nihavent), αλλάζει στο ρεφραίν σε Αρμονικό μινόρε
Ρυθμός: 5/8, αλλάζει στο ρεφραίν σε 6/8
Χρόνος: Πεντάσημος (σε μορφή 3+2), αλλάζει στο ρεφραίν σε εξάσημο (μορφή 3+3)
2) Βάρα νταγερέ (Χάρις Αλεξίου)
Τόνος: Λα μινόρε (διατονικό) (Am)
Ρυθμός: Ζωναράδικος
Χρόνος: Εξάσημος 6/8 (μορφή 3+3)
3) Για πάρε γύφτο σφυρί κι αμόνι (Γιώργος Νταλάρας)
Τόνος: Ρε μινόρε (Dm), αλλάζει στο ρεφραίν σε Φα ματζόρε (F) και καταλήγει σε Ρε μινόρε (Dm)
Δρόμος: Σαμπάχ (Sabah), αλλάζει σε διατονικό μινόρε στο ρεφραίν
Ρυθμός: Ζεϊμπέκικος
Χρόνος: 9/8 (μορφή 8/8 + 10/8)
4) Καμπάνα του εσπερινού (Χάρις Αλεξίου)
Τόνος: Σι μπεμόλ (Σι ύφεση) (Bb)
Δρόμος: Χιτζάζ (xitzaz)
Ρυθμός:8/8
Χρόνος: Οχτάσημος (μορφή 3+3+2)
5) Για πάρε μάνα (Γιώργος Νταλάρας)
Τόνος: Ρε (D)
Δρόμος: Χουσεϊνί (Houseini)
Ρυθμός: Καρσιλαμάς (αργός)
Χρόνος: 9/4 (μορφή 2+2+2+3)
6) Απτάλικο (Ορχηστρικό)
Τόνος: Ρε μινόρε (Dm)
Δρόμος: Κιουρντί (kiournti)
Ρυθμός: Απτάλικος
Χρόνος: 9/8 (μορφή 10/8 + 8/8)
7) Αχ και να 'μουνα το παλικάρι (Γιώργος Νταλάρας)
Τόνος: Μι ματζόρε (Ε), γίνεται Λα ματζόρε (Α) και καταλήγει σε Ντο δίεση μινόρε (C#m)
Ρυθμός: Χασάπικο που εναλλάσεται σε τσιφτετέλι, το οποίο επιταχύνεται θυμίζοντας «κουκαράτσα»
Χρόνος: 4/4
8) Με βρήκε ο χάρος (Γιώργος Νταλάρας)
Τόνος: Ντο μινόρε (Cm), γυρίζει σε Σολ δίεση μινόρε (G#m) και καταλήγει σε Mι ύφεση ματζόρε (Εb)
Δρόμος: Σαμπάχ (Sabah) που καταλήγει σε Πειραιώτικο
Ρυθμός: Καρσιλαμάς (αργός)
Χρόνος: Eννιάσημος 9/4 (μορφή 2+2+2+3)
9) Στην ξενιτιά (Χάρις Αλεξίου)
Τόνος: Λα ματζόρε (A) καταλήγει σε Λα μινόρε (Αm)
Δρόμος: Ταμπαχανιώτικος* (tabahaniotikos) που καταλήγει σε Νιαβέντ (nihavent)
Ρυθμός: Μπάλος (στην εισαγωγή και ρεφραίν) και στο κουπλέ γίνεται χαμπανέρα. (Ταμπαχανιώτικος) Χρόνος: 4/4
*Ο «Ταμπαχανιώτικος», δεν είναι επίσημη ονομασία, αλλά ένας από τους χαρακτηρισμούς που έχουν δώσει οι μουσικοί στο συγκεκριμένο «δρόμο» και ρυθμό, για να συνεννοούνται μεταξύ τους. Έχει άμεση σχέση με το «ραστ» και το «χουζάμ». Θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι κάτι σαν μια κωδικοποιημένη ονομασία.
10) Κάπου χαράζει (Γιώργος Νταλάρας)
Τόνος: Ντο ματζόρε (C)
Δρόμος: Ραστ (Rast), εναλλάσσεται με Χουζάμ (Ηuzam)
Ρυθμός: Aργή παραλλαγή Ζωναράδικου
Χρόνος: Eξάσημος 6/4
11) Τα χεράκια μου δεμένα (Χάρις Αλεξίου)
Τόνος: Σι μινόρε (Βm) (διατονικό)
Ρυθμός:5/8
Χρόνος: Πεντάσημος (μορφή 3+2)
12) Η Παναγιά (Γιώργος Νταλάρας και χορωδία)
Δρόμος: Φα δίεση μινόρε (F#m) (διατονικό)
Ρυθμός: 4/4
Αν και τα τραγούδια ήταν λαϊκά, ο Καλδάρας, ο οποίος είχε και την ευθύνη της ενορχήστρωσης και διεύθυνσης ορχήστρας, δεν έδωσε τον πρώτο ρόλο στα μπουζούκια και χρησιμοποίησε πρωτίστως άλλα όργανα. Σαντούρι έπαιξε ο Τάσος Διακογιώργης, τσέλο ο Σωτήρης Ταχιάτης, βιολί σε κάποια κομμάτια, όπως το «Απτάλικο» και το «Κάπου χαράζει» ο Γιώργος Κόρος, ηλεκτρικό βιολί σε κάποια άλλα ο Παντελής Δεσποτόπουλος, φλάουτο ο Μάνθος Χαλκιάς, μπάσο ο Διονύσης (Νύσσος) Πανταζής, τσέμπαλο ο Κίμων Βασιλάς, ντραμς ο Βαγγέλης Μεθυμάκης, κρουστά ο Σπύρος Λιβιεράτος ή «Καζάνας», πιάνο ο Χάρης Καλέας, κιθάρα ο Τώνης Άγας, 12χορδη ο Σωτήρης Μαρίνος, ηλεκτρική κιθάρα ο Τίτος Καλλίρης και ούτι σε κάποια τραγούδια έπαιξε ο ίδιος ο Καλδάρας. Τέλος, μπουζούκια έπαιξαν σε μερικά κομμάτια ο Χρήστος Νικολόπουλος με τον Θανάση Πολυκανδριώτη, ο οποίος έπαιξε και λαούτο και σε κάποια άλλα ο Χρήστος Ψαρρός με τον Δημήτρη Χιονά. (6)
Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος έγραψε για τον «Βυζαντινό Εσπερινό»:
Ο Απόστολος Καλδάρας, αυτός ο πολύ σπουδαίος λαϊκός συνθέτης, στην δεκαετία του ΄70, που είχε αρχίσει η κυριαρχία του δίσκου μακράς διάρκειας (LP), αντί να μαζεύει κάθε φορά δώδεκα σκόρπια τραγούδια, να τα «στεγάζει» κάτω από έναν τίτλο και να βγάζει στη συνέχεια ένα LP, όπως έκαναν οι περισσότεροι συνάδελφοι του, ακολουθούσε αντίστροφο δρόμο: έβρισκε έναν τίτλο που προσφέρονταν για το γράψιμο δώδεκα, τουλάχιστον τραγουδιών, και με βάση αυτό τον τίτλο προχωρούσε στην οργάνωση της δουλειάς του.
Με την λογική αυτή , ο Καλδάρας έφτιαξε τη «Μικρά Ασία» και με την ίδια λογική, μου πρότεινε, την ίδια εποχή να γράψω ένα LP με τίτλο «Ελληνισμός». Μάλιστα για τον «Ελληνισμό» μου είχε πει ότι είχε συνθέσει μερικές μελωδίες, κι ακόμα πως είχε γράψει «μερικά σχεδιάσματα» στίχων.
Τελικά αυτός ο δίσκος δεν έγινε, γιατί πίστευα –και πιστεύω- ότι δεν μπορείς, μέσα σε δώδεκα τραγούδια, να κλείσεις την ιστορία, την ζωή τους θρύλους, τον αγώνα μιας χώρας κι ενός λαού. Και το ίδιο πίστευα – και πιστεύω – και για τους δίσκους «Αλβανία» και «Μικρά Ασία». Είναι τεράστια τα μεγέθη του «αλβανικού έπους» και της «Μικρασιατικής καταστροφής» για να περιοριστούν στα όρια δίσκων. Για τις δυο αυτές μεγάλες στιγμές της ελληνικής ιστορίας γράφτηκαν εκατοντάδες βιβλία και πάλι πάμε μπουσουλώντας στο σκοτάδι. Η «Μικρά Ασία», όμως, είχε μια άνευ προηγουμένου επιτυχία. Πράγμα που σημαίνει ότι ο ελληνικός λαός, και δη οι πρόσφυγες και τα παιδιά τους, είχαν ανάγκη απ’ αυτόν τον δίσκο, απ’ αυτά τα τραγούδια. Πολύ περισσότερο που τα τραγούδια ήταν εξαίρετα και από στίχο και από μελωδία και είχαν την τύχη να τα ερμηνεύσουν δύο έξοχοι τραγουδιστές: ο Γιώργος Νταλάρας και η νεαρή τότε, αλλά πολλά υποσχόμενη, Χάρις Αλεξίου- η οποία βέβαια δικαίωσε τις προσδοκίες όλων μας και με το παραπάνω!
Ο «Βυζαντινός Εσπερινός» έχει ένα καμπανιστό τίτλο (του Αχιλλέα Θεοφίλου), αλλά αυτός ο τίτλος ούτε «Μικρά Ασία» είναι ούτε «Ελληνισμός». Και επιπλέον είναι ένα σπουδαίο ντοκουμέντο πάνω στου «δρόμους» του λαϊκού τραγουδιού. Θα μιλήσω διεξοδικότερα για αυτό το ζήτημα παρακάτω. Εδώ να πω μερικά πράγματα σχετικά με την προϊστορία του δίσκου: Ο Καλδάρας, μετά την επιτυχία της «Μικράς Ασίας», θέλησε να κάνει και τον «Βυζαντινό Εσπερινό» με στίχους του Πυθαγόρα («Ομάδα που κερδίζει, δεν την αλλάζεις»). Ο Πυθαγόρας μάλιστα του είχε προτείνει να ερμηνεύσει το δίσκο ο Καζαντζίδης, ο οποίος είχε βολιδοσκοπηθεί από τον ίδιο (ήσαν στενοί φίλοι) και είχε πει «ναι».
Συνέβη όμως, κάτι απροσδόκητο: για λόγους που δεν γνωρίζω, Καλδάρας και Πυθαγόρας…. τσακώθηκαν! Έτσι ναυάγησε η συνεργασία τους. Επόμενο ήταν να ναυαγήσει και η συνεργασία Καλδάρα – Καζαντζίδη, γιατί όπως είπα ο Πυθαγόρας ήταν ο συνδετικός κρίκος για να πραγματοποιηθεί η δουλειά. Έτσι ο κλήρος για το γράψιμο των στίχων έπεσε σε μένα: ήρθε ένα μεσημέρι στον Χολαργό , στο σπίτι μου, ο Απόστολος, μαζί με την Αλεξίου, μου είπε ότι είχε γράψει δώδεκα τραγούδια για ένα έργο που θα λεγόταν «Βυζαντινός Εσπερινός», μου εξήγησε τι είχε συμβεί με τον Πυθαγόρα και με παρακάλεσε να αναλάβω εγώ τα περαιτέρω. Τηλεφώνησα αμέσως στον Πυθαγόρα - ήταν φίλος μου - του είπα τα καθέκαστα και τον ρώτησα αν μου επέτρεπε να γράψω το «Βυζαντινό Εσπερινό». «Μα το συζητάς; Άλλωστε, εγώ δεν είχα γράψει ούτε ένα τραγούδι! Δικός σου ο δίσκος και καλή επιτυχία!»
Από την άλλη μέρα στρώθηκα στο γράψιμο. Και πρέπει να πω ότι κουράστηκα πολύ να φέρω εις πέρας το έργο μου, γιατί ο Καλδάρας ήταν βασανιστικός στο θέμα των στίχων. Πολλές φορές είχε έμμονες ιδέες. Και από τις έμμονες ιδέες δεν ξεκολλάει κανείς εύκολα. Εν πάση περιπτώσει … Πιστεύω ότι από την άποψη της μουσικής, ο «Βυζαντινός Εσπερινός» είναι ένα ιστορικό έργο. Γιατί καθένα από τα δώδεκα κομμάτια του είναι γραμμένο σε διαφορετική κλίμακα (δρόμο). Έτσι όποιος έχει αυτό τα cd έχει στην διάθεσή του και όλους τους «δρόμους» του λαϊκού τραγουδιού, πουθενά αλλού δεν βρίσκονται συγκεντρωμένοι! Πρέπει να ακούσει κάποιος εκατοντάδες τραγούδια, για να μαζέψει σπέρματά τους αποδώ κι αποκεί! Θα πρέπει να σημειώσω ότι αυτόν το συλλεκτικό, πλέον δίσκο, που τα τραγούδια του ερμηνεύουν συγκλονιστικά ο Νταλάρας και η Αλεξίου, το εξώφυλλο είναι ένα κέντημα της Ρούλας Μάτσα πάνω σε λινάτσα. Ένα αριστούργημα!
Λευτέρης Παπαδόπουλος (7)
Οι επανεκτελέσεις των κατοπινών χρόνων (1975-2021)
Τα τραγούδια του Απόστολου Καλδάρα δεν έλειψαν ποτέ από το ρεπερτόριο του Γιώργου Νταλάρα, τόσο στη δισκογραφία, όσο και στις εμφανίσεις του. Αξίζει να σημειωθεί πως, εκτός από τα τραγούδια που πρωτοδισκογραφήθηκαν από τον Γιώργο Νταλάρα και ακούστηκαν ξανά με τη φωνή του μέσα από ζωντανές ηχογραφήσεις, υπάρχει μια σειρά τραγουδιών που πρωτοτραγούδησαν άλλοι ερμηνευτές και μέσα από τις εκτελέσεις του Νταλάρα επανήλθαν δυναμικά στο προσκήνιο. Χαρακτηριστικότερα παραδείγματα τα τραγούδια «Τώρα κλαις» και «Καλή τύχη», που δισκογραφήθηκαν το 1967 από τον Γιώργο Χατζηαντωνίου και τον Μανώλη Αγγελόπουλο αντίστοιχα και την ίδια, περίπου, εποχή ακούστηκαν από τον Νίκο Ξανθόπουλο στον ελληνικό κινηματογράφο.
Οι δισκογραφημένες επανεκτελέσεις των τραγουδιών του Απόστολου Καλδάρα με τον Γιώργο Νταλάρα είναι οι εξής:
1)Τι τραβάω / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας («50 χρόνια ρεμπέτικο τραγούδι», 1975)
2) Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας («Τα τραγούδια μου», 1983)
3) Τώρα κλαις / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας / Γιώργος Νταλάρας & Κατερίνα Στανίση («Τα τραγούδια μου», 1983)
4) Η φαντασία / στίχοι: Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου («Τα τραγούδια μου», 1983)
5) Αχ ο μπαγλαμάς / στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος («Τα τραγούδια μου», 1983)
6) Μες στου Βοσπόρου τα στενά / στίχοι: Πυθαγόρας («Τα τραγούδια μου», 1983)
7) Γιορτή ζεϊμπέκηδων / στίχοι: Πυθαγόρας («Τα τραγούδια μου», 1983)
8) Λίγο λίγο θα με συνηθίσεις / στίχοι: Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου / Γιώτα Λύδια & Γιώργος Νταλάρας («Καλημέρα Κυρία Λύδια», 1984)
9) Ο θάνατος του ποιητή / στίχοι: Πυθαγόρας («Ζωντανές ηχογραφήσεις», 1987)
10) Αν είναι η αγάπη έγκλημα / στίχοι: Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου («Το ελληνικό πρόσωπο του Γιώργου Νταλάρα», 1988)
11) Καλή τύχη / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας («Ζωντανή ηχογράφηση στο Αττικόν», 1991)
12) Η Σμύρνη / στίχοι: Πυθαγόρας («Και με φως και με θάνατον ακαταπαύστως», VHS-OMMA, 1995)
13) Ότι αγαπώ εγώ πεθαίνει / στίχοι: Γιώργος Σαμολαδάς («Από καρδιάς - Live», 2002)
14) Δεν ξέρω πόσο σ’αγαπώ / στίχοι: Χρήστος Αργυρόπουλος / Μαρινέλλα & Γιώργος Νταλάρας («Μαζί», 2003)
15) Ας παν στην ευχή τα παλιά / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας / Γιώργος Νταλάρας & Μαρινέλλα («Μαζί», 2003)
16) Τι να θυμηθώ τι να ξεχάσω / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας / Γιώργος Νταλάρας & Μαρινέλλα («Μαζί», 2003)
«Αφιέρωμα στη Μικρά Ασία» / Η συναυλία στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού, DVD 2004)
17) Τι να θυμηθώ τι να ξεχάσω / στίχοι: Πυθαγόρας
18) Μες στου Βοσπόρου τα στενά / στίχοι: Πυθαγόρας / Γιώργος Νταλάρας & Γλυκερία
19) Δυο παλικάρια απ’τ’Αϊβαλί / στίχοι: Πυθαγόρας / Γλυκερία & Γιώργος Νταλάρας
20) Οι καμπάνες της Αγιά Σοφιάς / στίχοι: Πυθαγόρας
21) Η Σμύρνη / στίχοι: Πυθαγόρας
22) Η προσφυγιά / στίχοι: Πυθαγόρας
23) Πέτρα-πέτρα χτίσαμε / στίχοι: Πυθαγόρας
24) Τι να θυμηθώ τι να ξεχάσω / στίχοι: Πυθαγόρας
25) Γιορτή ζεϊμπέκηδων / στίχοι: Πυθαγόρας
26) Για πάρε γύφτο σφυρί κι αμόνι / στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος («Θα πιω απόψε το φεγγάρι – Αφιέρωμα στον Λευτέρη Παπαδόπουλο», 2008)
27) Αχ ο μπαγλαμάς / στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος («Θα πιω απόψε το φεγγάρι – Αφιέρωμα στον Λευτέρη Παπαδόπουλο», 2008)
28) Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας («Σαν τραγούδι μαγεμένο», 2009)
29) Η φαντασία / στίχοι: Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου / Γιώργος Νταλάρας & Ελεονώρα Ζουγανέλη («Τα μουσικά γενέθλια/DUETS», 2020)
30) Τώρα κλαις / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας / Γιώργος Νταλάρας & Ελένη Τσαλιγοπούλου («Τα μουσικά γενέθλια/DUETS», 2020)
31) Φορτώθηκα τις τύψεις μου / στίχοι: Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου («Η κασέτα του Μελωδία», 2021)
Στο video μπορείτε να ακούσετε ένα μικρό ηχητικό απόσπασμα από τη συνέντευξη που μου παραχώρησε ο Γιώργος Νταλάρας για τον Απόστολο Καλδάρα τον Οκτώβρη του 2012, με μουσική υπόκρουση το οργανικό «Απτάλικο» από τον «Βυζαντινό Εσπερινό».
Χρονολόγιο συναυλιών
1) Αφιέρωμα στη Μικρά Ασία στο Ηρώδειο – Συμμετείχαν η Εστουδιαντίνα Νέας Ιωνίας Βόλου, η Γλυκερία και η Αρετή Κετιμέ (21 Ιουνίου 2003)
2) Αφιέρωμα στη Μικρά Ασία – Περιοδεία στην Ελλάδα και την Κύπρο με την Εστουδιαντίνα Νέας Ιωνίας, την Γλυκερία, τον Παναγιώτη Λάλεζα και την Αρετή Κετιμέ (Καλοκαίρι 2004)
3) Αφιέρωμα στον Απόστολο Καλδάρα στο Δημοτικό Θέατρο Νάουσας με τη συμμετοχή της Ελένης Τσαλιγοπούλου (5 & 6 Σεπτεμβρίου 2012)
4) Αφιέρωμα στον Απόστολο Καλδάρα με τη συμμετοχή της Γλυκερίας στο Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος» (19, 20 & 27 Απριλίου 2013)
5) Αφιέρωμα στον Απόστολο Καλδάρα με τη συμμετοχή της Γλυκερίας – Περιοδεία σε πόλεις της Ελλάδας (Καλοκαίρι 2013)
Το κείμενο πρωτοδημοσιεύθηκε τον Σεπτέμβρη του 2021 στην επίσημη σελίδα του Γιώργου Νταλάρα.
Αναδημοσιεύεται σήμερα, με αφορμή τη συναυλία – αφιέρωμα του Γιώργου Νταλάρα στον Απόστολο Καλδάρα που θα γίνει στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού στις 18 Ιουνίου 2022, με τη συμμετοχή της Εστουδιαντίνας Νέας Ιωνίας, της Ελένης Τσαλιγοπούλου, της Ασπασίας Στρατηγού και του Κώστα Τριανταφυλλίδη.
1) Τα αποσπάσματα αφηγήσεων του Γιώργου Νταλάρα προέρχονται από συνέντευξή του στον Θανάση Γιώγλου, που πραγματοποιήθηκε στις 22 Οκτωβρίου 2012 και δημοσιεύθηκε στις 4 Απριλίου 2013 στο Ogdoo.gr και αργότερα στο περιοδικό «Μετρονόμος». Ολόκληρη η συνέντευξη εδώ.
2) Από το δεύτερο από τα τρία επεισόδια της σειράς της ΕΡΤ «Αφιερώματα», τα οποία ήταν αφιερωμένα στον Γιώργο Νταλάρα και παρουσιάστηκαν στις αρχές του 1984, σε σκηνοθεσία Γιάννη Διαμαντόπουλου.
3) Από το ένθετο της επανέκδοσης του cd. (Επιμέλεια: Γιώργος Τσάμπρας / Minos – Emi / To Bήμα 2011)
4) Το κείμενο για τη «Μικρά Ασία» γράφτηκε από τον Θανάση Γιώγλου, σε συνεργασία με τον μουσικό Πέτρο Πετράκη και δημοσιεύθηκε στο Ogdoo.gr στις 22 Μαρτίου 2013.
5) Από το ένθετο της επανέκδοσης του cd. (Επιμέλεια: Γιώργος Τσάμπρας / Minos – Emi / To Bήμα 2011)
6) Το κείμενο για τον «Βυζαντινό Εσπερινό» γράφτηκε από τον Θανάση Γιώγλου, σε συνεργασία με τον Γιώργο Νταλάρα και τον μουσικό Πέτρο Πετράκη και δημοσιεύθηκε στο Ogdoo.gr στις 19 Δεκεμβρίου 2011. Αργότερα επαναδημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Μετρονόμος» και στο βιβλίο του Θανάση Γιώγλου «Το πάθος και το λάθος – Κρυφές ιστορίες της ελληνικής δισκογραφίας» («Μετρονόμος» 2019).
7) Από το ένθετο της επανέκδοσης του cd στη σειρά «Οι 100 μεγάλες ηχογραφήσεις του αιώνα» (Minos-Emi 2002)
O Απόστολος Καλδάρας με τη γυναίκα του Λούλα και τον Γιώργο Νταλάρα (29 Ιανουαρίου 1990).
Ο Καλδάρας είναι υψηλού επιπέδου συνθέτης. Έχει γράψει παράλληλα και πολύ λαϊκά τραγούδια, με στίχους που συχνά δεν ταίριαζαν με το κατοπινό πνεύμα, αλλά ήταν ζωντανός άνθρωπος στην εποχή του και δημιουργικός. Ήταν από τους ανθρώπους που έψαχνε και είχε μια δεξιότητα στο να γράφει δύσκολα πράγματα. Ήταν γνώστης της βυζαντινής μουσικής και ιδιαίτερα ενασχολούμενος με τους δρόμους (μακάμ) και τις κλίμακες. Από τους λίγους ανθρώπους που γράφανε τέτοια πράγματα. Σαμπάχ και Χουσεϊνί, Χιτζάζ και Μινόρε με αλλαγές τόνου (μετατροπίες), πράγματα δηλαδή πολύ ιδιαίτερα, που τα ξέρανε πολύ λίγοι. Αυτό δεν τον εμπόδιζε να είναι και σύγχρονος. Όμως η βάση του ήταν το λαϊκό τραγούδι και σε αυτό έμεινε...
...Ο λαός τον λάτρεψε και τον τραγούδησε. Όλος ο σοβαρός κόσμος του τραγουδιού τον θαύμαζε, δηλαδή κι ο Χατζιδάκις κι ο Θεοδωράκης μου ‘χουν μιλήσει για τον Καλδάρα. Για τα τραγούδια του κι όχι μόνο εκείνης της εποχής, που συναγωνίζονταν τα δικά τους, αλλά και για τα προηγούμενα. Όπως το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» και το «Φέρτε μια κούπα με κρασί» ή το «Σ’ ένα βράχο φαγωμένο». Κι αυτά ήτανε αγαπημένα τραγούδια των κλασσικών συνθετών και του Ξαρχάκου και του Θεοδωράκη.
Αυτά ανέφερε, μεταξύ άλλων, ο Γιώργος Νταλάρας, σε συνέντευξη που μου παραχώρησε στις 22 Οκτωβρίου του 2012 η οποία ήταν αποκλειστικά αφιερωμένη στη συνεργασία του με τον Απόστολο Καλδάρα.
Ο Απόστολος Καλδάρας ήταν ένας από τους τέσσερις σπουδαίους δημιουργούς, που με τα τραγούδια τους «προίκισαν» στην αρχή της διαδρομής του τον Γιώργο Νταλάρα, με ένα αξιοζήλευτο ρεπερτόριο. Οι άλλοι τρεις ήταν βεβαίως ο Σταύρος Κουγιουμτζής, ο Μάνος Λοΐζος και ο Λευτέρης Παπαδόπουλος.
Η σχέση τους ήταν σχέση αγάπης και αλληλοεκτίμησης. Ο Νταλάρας τον έλεγε «θείο» και ο Καλδάρας «ανιψιό». Η συνεργασία τους ξεκίνησε το 1969 με τέσσερα τραγούδια σε στίχους της Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου, που κυκλοφόρησαν σε δίσκους 45 στροφών. Ήταν το «Λάθος μεγάλο κάνεις» και η «Φαντασία» με τα σεγόντα της Καίτης Αμπάβη, το «Τρομαγμένο περιστέρι» και το «Φορτώθηκα τις τύψεις μου». Στο τελευταίο, εξαιτίας του «Φα δίεση» στην αρχή του τραγουδιού, που δεν κατείχε τότε ο εικοσάχρονος ερμηνευτής, μπήκε στο studio ο Καλδάρας κι έτσι καταγράφηκε ένα από τα λιγοστά ντουέτα τους στη δισκογραφία. Αναμφισβήτητα, η «Φαντασία» ήταν αυτή που ξεχώρισε και έδωσε στον Γιώργο Νταλάρα μια από τις πρώτες, δυνατές και συνάμα διαχρονικότατες επιτυχίες του. Τρία χρόνια μετά αποτέλεσε το πέμπτο τραγούδι της δεύτερης πλευράς του lp «Ο μέτοικος».
Το 1969 ηχογραφήθηκαν με επιμέλεια της ορχήστρας από τον Καλδάρα, τα τραγούδια «Ζήσε μονάχα το σήμερα» και το χασάπικο «Άστατη σκληρή καρδιά», στο όνομα του στιχουργού Γιώργου Σαμολαδά, χωρίς όμως να κυκλοφορήσουν τότε. Το «Ζήσε μοναχά το σήμερα» συμπεριλήφθηκε το 1993 στη συλλογή τραγουδιών του Νταλάρα από τις 45 στροφές «Για τα τραγούδια κι εγώ φταίω», ενώ το «Άστατη σκληρή καρδιά» παραμένει μέχρι σήμερα ανέκδοτο.
Στην ίδια συνέντευξη Γιώργος Νταλάρας αναφέρει σχετικά:
Το 1969 (σ.σ: ο Καλδάρας) μου έδωσε δυο τραγούδια τα οποία δεν κυκλοφόρησαν ποτέ. Ήταν αυτά που γράφουν το όνομα του φίλου και κουμπάρου του, του στιχουργού Γιώργου Σαμολαδά. Είχαμε πάει στο στούντιο Polysound της Πατησίων, αυτό που πήρε ο Σμυρναίος αργότερα. Κι αυτό που μου ‘κανε εντύπωση είναι ότι ενώ τα τραγούδια υποτίθεται πως ήταν του κυρίου Σαμολαδά, ήρθε ο Καλδάρας να τα φτιάξει. Τότε όμως ακόμα υπήρχε αυτή η λογική. Ακόμα έτσι δούλευε ο χώρος. Δηλαδή, μπορούσε κάποιος να «δανείσει» το όνομά του σε κάποιον άλλον, ή να πάρει ένα μέρος του τραγουδιού να αλλάξει το όνομα ή άλλος να έχει το όνομα, άλλος να έχει τα δικαιώματα και τέτοια πράγματα, αυτά που αργότερα - προϊόντος του χρόνου - δημιούργησαν κι άλλου είδους προβλήματα στην κοινωνία του τραγουδιού. Αλλά τότε ήτανε μια σταθερά, ήταν μια συνήθεια. Έτσι έκανε, ας πούμε, η Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου. Έγραφε πέντε-έξι τραγούδια κι όταν χρειαζόταν τα χρήματα για να πάει με την παρέα της να παίξει ένα χαρτάκι κλπ τα έδινε και μπαίνανε σε άλλο όνομα. (1)
Το 1983, ο Απόστολος Καλδάρας έλεγε για τον Γιώργο Νταλάρα:
Όσον αφορά την αξία του Γιώργου Νταλάρα, εγώ ήθελα να πω ένα πράγμα. Ότι τον χαρακτηρίζουν τέσσερα τινά, το οποίο είναι ίδιον των μεγάλων καλλιτεχνών, που φτάνουν στην κορυφή της πυραμίδος στο καλλιτεχνικό στερέωμα, στέκονται εκεί για πάρα πολλά χρόνια και δεν είναι απλοί διάττοντες αστέρες. Τον Γιώργο τον χαρακτηρίζει πρώτα, πρώτα η τεράστια τραγουδιστική γκάμα του. Είναι από τους πολύ λίγους καλλιτέχνες που μετριούνται στα δάχτυλα του ενός χεριού, που είναι δυνατόν να ερμηνεύσει πολλά είδη τραγουδιών. Το ρεμπέτικο θα το δώσει σαν ρεμπέτικο, στο κοινωνικοπολιτικό τραγούδι θα δώσει εκείνο τον στόμφο κι αυτό που χρειάζεται το χρώμα του πολιτικού τραγουδιού και ούτω καθεξής. Άλλη μια μεγάλη ιδιότητα που χαρακτηρίζει τον Γιώργο είναι η επιμέλεια που έχει πάνω στο τραγούδι, που οι πιο πολλοί δεν το έχουν αυτό. Άλλο πράγμα είναι η συνέπεια. Είναι συνεπής στις πρόβες του, στις ηχοληψίες κλπ. Και τέταρτον, είναι το ακούραστον. Δεν κουράζεται καθόλου, ακούραστος ο Γιώργος, αεικίνητος συνέχεια πάνω στη δουλειά του... (2)
«Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» και άλλα λαϊκά...
Το 1971 ο Απόστολος Καλδάρας επέλεξε τον, καταξιωμένο πλέον, Γιώργο Νταλάρα, για να ξανατραγουδήσει μερικά από τα παλιά του τραγούδια, ανάμεσα στα οποία είναι και κάποια που είχαν περάσει στη δισκογραφία με τη φωνή του ενός από τους σημαντικότερους δασκάλους του. Του Στέλιου Καζαντζίδη.
Ο Γιώργος Νταλάρας θυμάται:
Εγώ ζήλευα πάρα πολύ –με την καλή έννοια πάντα- τα τραγούδια που έγραφε ο Καλδάρας, διότι μέσα μου το μεράκι μου ήταν να μπορούσα να τραγουδήσω όλα τα είδη του λαϊκού τραγουδιού, ακόμη και του Καζαντζίδη, παρότι ήξερα ότι δεν μπορώ, λόγω διαφορετικής χροιάς και ήχου, γνωρίζοντας ότι είναι ένας άλλος κόσμος. Ο Καζαντζίδης για μένα ήταν και είναι φαινόμενο και παραμένει!!! Τίποτα δεν άλλαξε τη γνώμη μου για κείνον. Παρότι η χροιά μου είναι πολύ πιο κοντά στον Μπιθικώτση, αλλά και στις επιλογές του, ο Καζαντζίδης δεν ξεπεράστηκε ποτέ. Προσπαθούσα πάντα, όποια τραγούδια του κι αν έλεγα, να το κάνω με πολλή προσήλωση, χωρίς να θέλω να τον μιμηθώ.
…Όταν ο «θείος» μου ο Αποστόλης μου είπε «Γιώργο, πρέπει να πεις αυτά τα τραγούδια», εγώ κατέθεσα τα όπλα. Του είπα, «δεν μπορώ να τα πω». Διότι ντρεπόμουνα! Είναι τα τραγούδια που έλεγε ο Καζαντζίδης. Ξέρεις τι σημαίνει αυτό; Και μάλιστα τα είπε μόλις πριν από λίγα χρόνια…
…Δες λοιπόν τι έγινε με τον Καλδάρα - για αυτό σου λέω ότι τελικά μ’ αγαπούσε και με πίστευε πολύ. Μου είπε επί λέξη: «Άκου παιδί μου, ο Καζαντζίδης δεν έχει καμία ανάγκη ούτε από σένα, ούτε από κανέναν άλλον τραγουδιστή. Δεν θα τραγουδήσει κανένας τραγουδιστής ποτέ σαν τον Καζαντζίδη. Οπότε ξέχνα το αυτό. Μην «παλεύεις» με τον Καζαντζίδη. Δεν είναι ούτε «αντίπαλός» σου ούτε φίλος σου… Άστον! Να τον έχεις σαν δάσκαλο. Το τι κάνω εγώ με τον Καζαντζίδη είναι δική μου δουλειά». Εγώ ήδη του είχα πει για τον Μπιθικώτση, πως μου είχε κάνει πολύ μεγάλη εντύπωση που το 1960 έκανε όλη τη σειρά τραγουδιών του Τσιτσάνη και του Βαμβακάρη και αυτά τα τραγούδια ξαναγεννήθηκαν. Από κείνες τις εκτελέσεις έμαθα τα πιο πολλά ρεμπέτικα. Και το κράτησε αυτό. Το’ χα ξεχάσει και στη συζήτηση μου το ξανάφερε. Και συνέχισε: «Όχι, εγώ δεν θα δεχτώ την άποψή σου, γιατί καταλαβαίνω ότι στην ουσία είναι φόβος. Όμως ξέρω ότι δεν είσαι φοβιτσιάρης. Θα συμφωνήσω με την άλλη άποψη που μου πες προχτές. Αυτό πρέπει να κάνεις. Και να σου πω κάτι που είναι καλό για όλους μας. Τα τραγούδια μας θα ζήσουνε μόνο άμα τα πείτε εσείς οι νεώτεροι. Γιατί εκ των πραγμάτων, ο χρόνος φθείρει, γερνάει το υλικό και τους ανθρώπους. Άκου με εμένα. Μην ψάχνεις να βρεις πόσο καλός ή καλύτερος τραγουδιστής θα γίνεις αύριο, δεν έχει σημασία». «Μα δεν θα τα καταφέρω» του είπα. «Δεν πειράζει. Σ’ αρέσουν τα τραγούδια;» «Μ’ αρέσουν πολύ». «Πες τα! Και θα δεις, θα με θυμηθείς». Τα είπα και τον θυμήθηκα. (1)
Ο δίσκος κυκλοφόρησε τον Μάρτη του 1971 με τίτλο «Ο Γιώργος Νταλάρας τραγουδά Απόστολο Καλδάρα» με έντεκα επανεκτελέσεις τραγουδιών που πρωτοηχογραφήθηκαν την περίοδο 1947 – 1958 και το «Φορτώθηκα τις τύψεις μου», που είχε κυκλοφορήσει σε μικρό δίσκο το 1969.
1) Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι (στίχοι: Απόστολος Καλδάρας)
2) Εβίβα ρεμπέτες (Απόστολος Καλδάρας)
3) Εγώ ποτέ δεν αγαπώ (Κώστας Βίρβος)
4) Γιατί πονάς και βασανίζεσαι (Κώστας Βίρβος)
5) Ειμ’ ένα κορμί χαμένο (Κώστας Βίρβος)
6) Μένα με λένε Περικλή (Κώστας Βίρβος)
7) Η Μπαρμπαριά (Ένα τραγούδι απ’τ’Αλγέρι) (Απόστολος Καλδάρας)
8) Ποιος θα με πληροφορήσει (Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου)
9) Είπα να σβήσω τα παλιά (Αιμίλιος Σαββίδης)
10) Θα βρω μουρμούρη μπαγλαμά (Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου)
11) Φορτώθηκα τις τύψεις μου (Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου) Γιώργος Νταλάρας & Απόστολος Καλδάρας
12) Απ’ τα ψηλά στα χαμηλά (Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου)
Έπαιξαν οι μουσικοί: Στέλιος Ζαφειρίου, Δημήτρης Χιονάς, Χρήστος Ψαρρός (μπουζούκι), Γιώργος Κουλαξίζης (ακορντεόν), Μπάμπης Μαλλίδης (μπαγλαμά), Μάνθος Χαλκιάς (φλάουτο), Τάσος Διακογιώργης (σαντούρι), Σωτήρης Μαρίνος, Τώνης Άγας (κιθάρα), Σωτήρης Ταχιάτης (βιολοντσέλο), Νύσσος Πανταζής (μπάσο). H φωτογραφία του εξωφύλλου είναι του Λάζαρου Χατζατουριάν και η μακέτα του Γρηγόρη Αστεριάδη. (3)
Σχεδόν παράλληλα με τις επανεκτελέσεις των παλιών λαϊκών ο Γιώργος Νταλάρας ηχογράφησε δυο τραγούδια του Καλδάρα σε στίχους Πυθαγόρα, που κυκλοφόρησαν σε δίσκο 45 στροφών. Ήταν «Τα μελιτζανιά τα μάτια» και το χασάπικο «Αύριο πρωί».
Ο λόγος στον Γιώργο Νταλάρα:
Aυτά δεν τα είπα με ευχαρίστηση. Ήταν ωραία τραγούδια αλλά εγώ περίμενα από τον Καλδάρα τα δικά του πράγματα, τα έργα. Εγώ χάρηκα πολύ στη «Μικρά Ασία» γιατί είχε τραγούδια μέσα που με τρέλαιναν. Την «Προσφυγιά» , τις «Καμπάνες της Αγια Σοφιάς», τη «Σμύρνη», τον «Μαρμαρωμένο βασιλιά», τους «Ζεϊμπέκηδες» που δεν σταμάτησα ποτέ να τα λέω μέχρι σήμερα. Είχε τραγούδια πολλά και ωραία. Αλλά το μεγάλο έργο του Καλδάρα για μένα ήταν ο «Βυζαντινός Εσπερινός», αυτά τα μαγικά τραγούδια που συμφώνησε να τα γράψει ο αγαπημένος μου, ας πούμε, ο προσωπικός μου φίλος, που ήταν τότε σαν πατέρας κι αδελφός, ο Λευτέρης Παπαδόπουλος. Ο «Βυζαντινός Εσπερινός» έχει τραγούδια σαν το «Για πάρε μάνα», «Με βρήκε ο χάρος», «Εκεί που σμίγει η δύση», «Για πάρε γύφτο σφυρί κι αμόνι», τραγούδια τα οποία είναι ακόμα διαμάντια. Η χαρά μου επίσης ήταν μεγάλη γιατί σ’ αυτούς τους δίσκους πρωτοεμφανίστηκε η καλύτερη μου φίλη, η Χαρούλα, που τραγούδησε με ιδανικό και αξεπέραστο τρόπο στη «Μικρά Ασία» το «Μαρμαρωμένο βασιλιά» και στον «Βυζαντινό Εσπερινό» την «Καμπάνα του εσπερινού».
Ακολούθησαν, την ίδια χρονιά, άλλα δυο τραγούδια του Απόστολου Καλδάρα με λόγια του Πυθαγόρα, που κυκλοφόρησαν σε 45άρι. Το χασάπικο «Πληγωμένο μου σπουργίτι» και το συγκλονιστικό «Ο θάνατος του ποιητή», που αφιερώθηκε στον Federico Garcia Lorca, ο οποίος δολοφονήθηκε το ξημέρωμα της 19ης Αυγούστου 1936, σε ηλικία 38 ετών, από τους φασίστες του Franco στην Ισπανία, λόγω των αριστερών φρονημάτων και της ομοφυλοφιλίας του και ρίχτηκε σε ανώμυμο τάφο στην περιοχή Fuentegrande de Alfacar στα περίχωρα του Βίθναρ κοντά στη Γρανάδα.
Το 1972 «Ο θάνατος του ποιητή» βρήκε θέση στο lp «Ο μέτοικος», ενώ το «Πληγωμένο μου σπουργίτι» εντάχθηκε το 1993 στη συλλογή τραγουδιών «Για τα τραγούδια κι εγώ φταίω».
«Μικρά Ασία / Ιστορία σε ένα δίσκο»
Στις 23 Αυγούστου 1972, πενήντα χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή πραγματοποιήθηκε η συνέντευξη τύπου για την κυκλοφορία του δίσκου «Μικρά Ασία» σε μουσική του Απόστολου Καλδάρα και στίχους του Πυθαγόρα με ερμηνευτές τον Γιώργο Νταλάρα και τη Χάρις Αλεξίου και τη συμμετοχή του Γιάννη Φέρτη στην απαγγελία των στίχων ενός τραγουδιού. Η μακέτα ήταν της Λίκας Φλώρου και στο εσώφυλλο φιλοξενήθηκε ένα κείμενο του Χρήστου Σολομωνίδη. Τον Σεπτέμβρη του 1973 πραγματοποιήθηκε η απονομή του πρώτου χρυσού δίσκου στην ιστορία της ελληνικής δισκογραφίας. (4)
Ο Πυθαγόρας δίνει από τότε, με τον πιο εύστοχο τρόπο, το μήνυμα της συναδέλφωσης των δυο λαών: «Εσύ Χριστό κι εγώ Αλλάχ, όμως κι οι δυο μας αχ και βαχ!»
Στο «Βήμα» της 31ης Αυγούστου 1972 ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Παύλος Παλαιολόγος έγραφε τα εξής, σε ένα κείμενο με τίτλο «Ιστορία σε ένα δίσκο»:
«Δόξες του έθνους, μεγάλοι ποιητές, ακαδημαϊκοί και νομπελίστες, σας στρώνω δάφνες για να περάσετε. Συμπαθάτε μας, όμως, όταν σας λέμε ότι η δική σας λύρα με τους υψηλούς φθόγγους δεν ράγισε την ψυχή της μάζας όσο οι απλοϊκοί αυτοί στίχοι και τα λαϊκά μοτίβα που γυρίζουν με τις στροφές ενός δίσκου».
Τα τραγούδια του δίσκου, μαζί με κάποια μουσικολογικά στοιχεία σχετικά με τους τονους, τους ρυθμούς και τους «δρόμους» είναι τα εξής:
1) Μες στου Βοσπόρου τα στενά (Γιώργος Νταλάρας) Μι ματζόρε (Ε), Ζεϊμπέκικο, 9/4 (μορφή 8/8+10/8)
2) Οι καμπάνες της Αγια Σοφιάς (Γιώργος Νταλάρας) Ρε μινόρε (Dm), Ζεϊμπέκικο, 9/4 (μορφή 8/8+10/8)
3) Δυο παλικάρια απ' τ' Αϊβαλί (Χάρις Αλεξίου) Σολ # μινόρε (G#m), Πεντάσημος 5/4 (μορφή 3+2)
4) Η προσφυγιά (Γιώργος Νταλάρας) Ρε μινόρε (Dm), Τετράσημος 4/4
5) Πέτρα πέτρα χτίσαμε (Γιώργος Νταλάρας) Μι ματζόρε (Ε), Πεντάσημος 5/4 (μορφή 3+2)
6) Η Σμύρνη (Γιώργος Νταλάρας) Σολ ματζόρε (G) στο κουπλέ, Σολ μινόρε (Gm) στο ρεφραίν, Αργό ζεϊμπέκικο στο κουπλέ, βαλς στο ρεφραίν, 9/4 και 3/4
7) Γιορτή ζεϊμπέκηδων (Γιώργος Νταλάρας) Μι ραστ (Ε), Ζωναράδικος, εξάσημος 6/8 (μορφή 3+3)
8) Το σπίτι μου το πατρικό (Γιώργος Νταλάρας) Ρε μινόρε (Dm), Ζεϊμπέκικο, 9/4 (μορφή 8/8+10/8)
9) Πήρε φωτιά το Κορδελιό (Χάρις Αλεξίου) Σι χιτζάζ (Β), Τσιφτετέλι, 4/4
10) Τι να θυμηθώ τι να ξεχάσω (Γιώργος Νταλάρας - αφήγηση: Γιάννης Φέρτης, β’φωνή: Απόστολος Καλδάρας) Λα μινόρε (Αm), Χασάπικο, 4/4
11) Μαρμαρωμένος βασιλιάς (Χάρις Αλεξίου) Λα μινόρε (Αm), Οχτάσημος, 8/8 (μορφή 3+3+2)
Με τα τραγούδια αυτά η Χάρις Αλεξίου, η οποία είχε ήδη πραγματοποιήσει τις πρώτες ηχογραφήσεις της στους δίσκους 45 στροφών, έγινε πλέον γνωστή στο πανελλήνιο.
Λίγο μετά την κυκλοφορία του δίσκου, με παρέμβαση της χουντικής λογοκρισίας αφαιρέθηκαν από τη «Γιορτή ζεϊμπέκηδων» οι στίχοι: «Κράτα ρε καρδιά, λένε τα παιδιά, μέχρι να λευτερωθούμε απ’τον Κεχαγιά». Αυτή η εκτέλεση ξανασυμπεριλήφθηκε σε δίσκο το 2011, σε μια έκδοση, με την αναγραφή, για πρώτη φορά, των μουσικών που συμμετείχαν στην ηχογράφηση:
Χρήστος Νικολόπουλος, Θανάσης Πολυκανδριώτης (μπουζούκι), Τάσος Διακογιώργης (σαντούρι, ξυλόφωνο, μεταλλόφωνο, μαρίμπα), Νίκος Στεφανίδης (κανονάκι), Κίμων Βασιλάς (τσέμπαλο, «όργανο»), Χάρης Καλέας (πιάνο), Μάνθος Χαλκιάς (φλάουτο, κλαρίνο), Τίτος Καλλίρης (κιθάρα), Σωτήρης Μαρίνος (κιθάρα), Τώνης Άγας (κιθάρα, μπαγλαμά), Σωτήρης Ταχιάτης (βιολοντσέλο), Νύσσος Πανταζής (μπάσο), Βαγγέλης Μεθυμάκης (τύμπανα). Ο Απόστολος Καλδάρας έπαιξε ούτι κι επιμελήθηκε τις ενορχηστρώσεις. (5)
Ο Γιώργος Νταλάρας μιλά για τη «Μικρά Ασία»:
Σε κάποιους λόγιους φάνηκε λίγο πρόχειρο αυτό και κάποιοι το παρεξήγησαν. Είπαν δηλαδή «τι γίνεται τώρα λαϊκισμός; εδώ παίζουμε με ένα θέμα τόσο σημαντικό για την ιστορία μας και το κάνουμε τραγουδάκια;» Δεν κατάλαβαν ότι το κίνητρο του Καλδάρα ήτανε σοβαρό. Το κατάλαβαν όμως αμέσως μετά. Πιστεύω ότι ήταν ακροατές δύο ταχυτήτων εκείνο τον καιρό. Ήταν αυτοί που τους χτύπησε πρώτα στην καρδιά, επειδή ήταν παιδιά Μικρασιατών που ακόμα βγάζανε το Γυμνάσιο κλπ. Αυτοί κατάλαβαν. Κι οι άλλοι που είπαν «α! δεν μπορούμε να παίζουμε με τα ιστορικά θέματα»…
…Όμως νομίζω ότι αρκετός κόσμος το αξιολόγησε αλλιώς και μας στήριξε. Θυμάμαι το κείμενο του Παύλου Παλαιολόγου στο «Βήμα», το οποίο έλεγε περίπου πως «ότι δεν μπόρεσαν να πούνε οι λόγιοι και οι ακαδημαϊκοί στα πενήντα χρόνια της Μικρασιατικής καταστροφής, αυτοί οι άνθρωποι με λίγα τραγούδια το κατάφεραν». Είχε δίκιο! Και δεν ήταν το μόνο, ήταν αρκετά κείμενα. Νομίζω λοιπόν, ότι αβίαστα λειτούργησε το ένστικτο των ανθρώπων στο χρόνο. Και μην ξεχνάς ότι είχαμε να κάνουμε και με το ταλέντο κάποιων ανθρώπων. Το ταλέντο αυτό είναι. Ο Καλδάρας δεν είχε να δώσει εξετάσεις σε κανέναν, τον ξέραμε ποιος είναι, ήξερε ο ίδιος τι θέλει. Ο Πυθαγόρας επίσης. Αν μου λες ότι τα τραγούδια ας πούμε για τη Μικρά Ασία με άλλο ύφος πιο ποιητικό, όπως ήταν τα τραγούδια του Μύρη και του Μαρκόπουλου στην «Ιθαγένεια» και στο «Χρονικό». Εκείνα ναι! Έχουν άλλη πιο ποιητική διάθεση. Νομίζω όμως ότι όταν η πρόθεση είναι καλή, το ένα υλικό βοηθάει το άλλο. Η σύμπνοια και η αλληλεγγύη για μένα είναι σημαντικά στοιχεία. Νομίζω ότι όλα αυτά, και τα τραγούδια του Μαρκόπουλου και ο «Άγιος Φεβρουάριος» του Μούτση και του Ελευθερίου και η «Μικρά Ασία» έπαιξαν το ρόλο τους τότε. Όλα μαζί. Το «Χίλια μύρια κύματα μακριά τ’Αϊβαλί» είναι ένα φοβερό τραγούδι. Κι από μουσική κι από στίχους κι από κίνητρο κι από αποτέλεσμα. Το τραγούδι «Ρωμιοσύνη, Ρωμιοσύνη δεν θα ησυχάσεις πια» όμως, είναι πιο άμεσο. (1)
Τα τραγούδια «Μες στου Βοσπόρου τα στενά», «Ο μαρμαρωμένος βασιλιάς», «Δυο παλικάρια απ’ τ’ Αϊβαλί», «Η Σμύρνη», «Πέτρα πέτρα χτίσαμε» και «Πήρε φωτιά το Κορδελιό» «διέρρευσαν» τότε σε 45άρια που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα και την Αμερική.
H «Μικρά Ασία» επανεκδόθηκε, τουλάχιστον, τέσσερις φορές σε δίσκο βινυλίου (η μία από αυτές στην Αμερική) και περισσότερες από επτά φορές σε cd.
Το 2011 το cd κυκλοφόρησε και στην Τουρκία, σε μια πολυτελή έκδοση με τους στίχους και τις φωτογραφίες από την καταστροφή.
Ολόκληρο το έργο παρουσιάστηκε στις 21 Ιουνίου του 2003 στο Ηρώδειο, με τη συμμετοχή της Εστουδιαντίνας Νέας Ιωνίας Βόλου, της Γλυκερίας και της Αρετής Κετιμέ. Η ηχογράφηση της συναυλίας κυκλοφόρησε ένα χρόνο μετά σε dvd, ενώ η παράσταση περιόδευσε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας και της Κύπρου.
Ο «Μπαγλαμάς», το «Φτωχολόι» και ο «Βυζαντινός Εσπερινός»
Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος υπέγραψε στιχουργικά τα δυο επόμενα τραγούδια του Απόστολου Καλδάρα, που τραγούδησε ο Γιώργος Νταλάρας, το ζεϊμπέκικο «Αχ ο μπαγλαμάς» και το χασάπικο «Είμαστε το φτωχολόι», που κυκλοφόρησαν το 1973 σε δίσκο 45 στροφών και λειτούργησαν σαν «προάγγελος» της επόμενης, ολοκληρωμένης δουλειάς.
Έτσι, τον Οκτώβρη του 1973 φιγουράριζε στις προθήκες των δισκοπωλείων ο «Βυζαντινός Εσπερινός», με έντεκα τραγούδια του Απόστολου Καλδάρα και του Λευτέρη Παπαδόπουλου κι ένα ορχηστρικό, γραμμένα πάνω σε διαφορετικούς λαϊκούς «δρόμους» και ρυθμούς. Τραγούδησαν και πάλι ο Γιώργος Νταλάρας και η Χάρις Αλεξίου. Στο εσώφυλλο ο συνθέτης σημείωνε:
Ο «Βυζαντινός Εσπερινός» είναι ένα έργο που από καιρό, μπορώ να πω, σκεφτόμουνα να γράψω. Όπως θα καταλάβει ο ακροατής το έργο αυτό είναι γέννημα διασταυρώσεως, αν επιτρέπεται η έκφραση, ήχων της βυζαντινής οχταήχου. Αυτό έγινε σκόπιμα, διότι διαφορετικά θα προέκυπταν μελωδίες οι οποίες θα είχαν το εκκλησιαστικό ύφος. Αυτό νομίζω το απέφυγα.
Στοιχεία μουσικής δυτικού τύπου λείπουν τελείως από το έργο. Για αυτό ως επί το πλείστον και η σύνθεση της ορχήστρας που παίρνει μέρος στην εκτέλεση των τραγουδιών αποτελείται από όργανα που κατά την γνώμη μου ταιριάζουν πιο πολύ στο κλίμα μέσα στο οποίο κινήθηκα (σαντούρι, λαούτο, κλαρίνο κλπ). Από την διασταύρωση λοιπόν αυτή των ήχων της βυζαντινής οχταήχου, με τις απαραίτητες για τον σκοπό μου φθορές, βγήκαν δώδεκα δρόμοι (τρόποι) τους οποίους μέχρι σήμερα χρησιμοποιεί και το γνήσιο δημοτικό μας τραγούδι. Θα ήθελα να τονίσω ότι κάθε τραγούδι του «Βυζαντινού Εσπερινού» είναι γραμμένο σε ξεχωριστό δρόμο, επιπλέον δε, έχει το καθένα από αυτά και το δικό του ξεχωριστό –ρυθμό.
Ο δίσκος περιλαμβάνει δώδεκα κομμάτια εκ των οποίων το ένα οργανικό. Οι στίχοι ανήκουν στον Λευτέρη Παπαδόπουλο που κι εκείνος δούλεψε όσο μπόρεσε για την επιτυχία του έργου.
Τέλος, δεν μπορώ να μη συγχαρώ τον Γιώργο Νταλάρα και τη Χάρι Αλεξίου που σ’ αυτό το έργο δώσανε τον καλύτερο τους εαυτό.
Ευχαριστώ πρώτον την εταιρεία MINOS που δεν λογαριάζει κόπους και έξοδα για την παραγωγή αυτού του δίσκου. Ευχαριστώ τον φίλο μου Αχιλλέα Θεοφίλου που βάφτισε το δίσκο με το γενικό τίτλο «Βυζαντινός Εσπερινός», και για κάθε προσφορά του ως καλλιτεχνικού διευθυντή της εταιρείας. Ευχαριστώ όλους γενικά τους καλλιτέχνες που πήραν μέρος στην ηχογράφηση του δίσκου αυτού. Επίσης το ηχολήπτη Γιώργο Κωνσταντόπουλο και τους βοηθούς του Μίμη Καννή και Γιώργο Τζάννε, που κι αυτοί διαθέσανε όλη την τεχνική τους για την καλύτερη απόδοση του δίσκου. Τέλος δεν ξεχνώ να ευχαριστήσω τους ανθρώπους εκείνου που μόχθησαν για την δημιουργία του φακέλου και που δεν είναι άλλοι από τον Γιώργο Λεφεντάριο (επιμέλεια) και Χρήστο Νταλάρα (μακέτες).
Συγχαρητήρια στην κ.Ρούλα Μάτσα που κέντησε τόσο όμορφα επάνω σε λινάτσα το «Βυζαντινός Εσπερινός»…
Απόστολος Καλδάρας
Ο δίσκος ηχογραφήθηκε στα στούντιο της Columbia, από τον Γιώργο Κωνσταντόπουλο, με βοηθούς τον Μίμη Καννή και τον Γιώργο Τζάννε. Η παραγωγή έγινε από τον Αχιλλέα Θεοφίλου, ενώ το εξώφυλλο είναι κέντημα της Ρούλας Μάτσα, πάνω σε λινάτσα. Σύμφωνα με δημοσίευμα της εποχής οι πωλήσεις, μέσα σε δυόμιση μήνες, άγγιξαν τα 20.168 αντίτυπα. Τα τραγούδια «Αχ και να ’μουνα το παλικάρι» και «Καμπάνα του εσπερινού» εκδόθηκαν και σε δισκάκι 45 στροφών ενώ, όπως και η «Μικρά Ασία», ο «Βυζαντινός Εσπερινός» κυκλοφόρησε και στην Αμερική.
Τα τραγούδια, με τους τόνους, τους λαϊκούς «δρόμους» (μακάμια) και τους ρυθμούς τους:
1) Εκεί που σμίγει η Δύση κι η Ανατολή (Γιώργος Νταλάρας)
Τόνος: Μι μινόρε (Em)
Δρόμος: Νιαβέντ (Nihavent), αλλάζει στο ρεφραίν σε Αρμονικό μινόρε
Ρυθμός: 5/8, αλλάζει στο ρεφραίν σε 6/8
Χρόνος: Πεντάσημος (σε μορφή 3+2), αλλάζει στο ρεφραίν σε εξάσημο (μορφή 3+3)
2) Βάρα νταγερέ (Χάρις Αλεξίου)
Τόνος: Λα μινόρε (διατονικό) (Am)
Ρυθμός: Ζωναράδικος
Χρόνος: Εξάσημος 6/8 (μορφή 3+3)
3) Για πάρε γύφτο σφυρί κι αμόνι (Γιώργος Νταλάρας)
Τόνος: Ρε μινόρε (Dm), αλλάζει στο ρεφραίν σε Φα ματζόρε (F) και καταλήγει σε Ρε μινόρε (Dm)
Δρόμος: Σαμπάχ (Sabah), αλλάζει σε διατονικό μινόρε στο ρεφραίν
Ρυθμός: Ζεϊμπέκικος
Χρόνος: 9/8 (μορφή 8/8 + 10/8)
4) Καμπάνα του εσπερινού (Χάρις Αλεξίου)
Τόνος: Σι μπεμόλ (Σι ύφεση) (Bb)
Δρόμος: Χιτζάζ (xitzaz)
Ρυθμός:8/8
Χρόνος: Οχτάσημος (μορφή 3+3+2)
5) Για πάρε μάνα (Γιώργος Νταλάρας)
Τόνος: Ρε (D)
Δρόμος: Χουσεϊνί (Houseini)
Ρυθμός: Καρσιλαμάς (αργός)
Χρόνος: 9/4 (μορφή 2+2+2+3)
6) Απτάλικο (Ορχηστρικό)
Τόνος: Ρε μινόρε (Dm)
Δρόμος: Κιουρντί (kiournti)
Ρυθμός: Απτάλικος
Χρόνος: 9/8 (μορφή 10/8 + 8/8)
7) Αχ και να 'μουνα το παλικάρι (Γιώργος Νταλάρας)
Τόνος: Μι ματζόρε (Ε), γίνεται Λα ματζόρε (Α) και καταλήγει σε Ντο δίεση μινόρε (C#m)
Ρυθμός: Χασάπικο που εναλλάσεται σε τσιφτετέλι, το οποίο επιταχύνεται θυμίζοντας «κουκαράτσα»
Χρόνος: 4/4
8) Με βρήκε ο χάρος (Γιώργος Νταλάρας)
Τόνος: Ντο μινόρε (Cm), γυρίζει σε Σολ δίεση μινόρε (G#m) και καταλήγει σε Mι ύφεση ματζόρε (Εb)
Δρόμος: Σαμπάχ (Sabah) που καταλήγει σε Πειραιώτικο
Ρυθμός: Καρσιλαμάς (αργός)
Χρόνος: Eννιάσημος 9/4 (μορφή 2+2+2+3)
9) Στην ξενιτιά (Χάρις Αλεξίου)
Τόνος: Λα ματζόρε (A) καταλήγει σε Λα μινόρε (Αm)
Δρόμος: Ταμπαχανιώτικος* (tabahaniotikos) που καταλήγει σε Νιαβέντ (nihavent)
Ρυθμός: Μπάλος (στην εισαγωγή και ρεφραίν) και στο κουπλέ γίνεται χαμπανέρα. (Ταμπαχανιώτικος) Χρόνος: 4/4
*Ο «Ταμπαχανιώτικος», δεν είναι επίσημη ονομασία, αλλά ένας από τους χαρακτηρισμούς που έχουν δώσει οι μουσικοί στο συγκεκριμένο «δρόμο» και ρυθμό, για να συνεννοούνται μεταξύ τους. Έχει άμεση σχέση με το «ραστ» και το «χουζάμ». Θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι κάτι σαν μια κωδικοποιημένη ονομασία.
10) Κάπου χαράζει (Γιώργος Νταλάρας)
Τόνος: Ντο ματζόρε (C)
Δρόμος: Ραστ (Rast), εναλλάσσεται με Χουζάμ (Ηuzam)
Ρυθμός: Aργή παραλλαγή Ζωναράδικου
Χρόνος: Eξάσημος 6/4
11) Τα χεράκια μου δεμένα (Χάρις Αλεξίου)
Τόνος: Σι μινόρε (Βm) (διατονικό)
Ρυθμός:5/8
Χρόνος: Πεντάσημος (μορφή 3+2)
12) Η Παναγιά (Γιώργος Νταλάρας και χορωδία)
Δρόμος: Φα δίεση μινόρε (F#m) (διατονικό)
Ρυθμός: 4/4
Αν και τα τραγούδια ήταν λαϊκά, ο Καλδάρας, ο οποίος είχε και την ευθύνη της ενορχήστρωσης και διεύθυνσης ορχήστρας, δεν έδωσε τον πρώτο ρόλο στα μπουζούκια και χρησιμοποίησε πρωτίστως άλλα όργανα. Σαντούρι έπαιξε ο Τάσος Διακογιώργης, τσέλο ο Σωτήρης Ταχιάτης, βιολί σε κάποια κομμάτια, όπως το «Απτάλικο» και το «Κάπου χαράζει» ο Γιώργος Κόρος, ηλεκτρικό βιολί σε κάποια άλλα ο Παντελής Δεσποτόπουλος, φλάουτο ο Μάνθος Χαλκιάς, μπάσο ο Διονύσης (Νύσσος) Πανταζής, τσέμπαλο ο Κίμων Βασιλάς, ντραμς ο Βαγγέλης Μεθυμάκης, κρουστά ο Σπύρος Λιβιεράτος ή «Καζάνας», πιάνο ο Χάρης Καλέας, κιθάρα ο Τώνης Άγας, 12χορδη ο Σωτήρης Μαρίνος, ηλεκτρική κιθάρα ο Τίτος Καλλίρης και ούτι σε κάποια τραγούδια έπαιξε ο ίδιος ο Καλδάρας. Τέλος, μπουζούκια έπαιξαν σε μερικά κομμάτια ο Χρήστος Νικολόπουλος με τον Θανάση Πολυκανδριώτη, ο οποίος έπαιξε και λαούτο και σε κάποια άλλα ο Χρήστος Ψαρρός με τον Δημήτρη Χιονά. (6)
Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος έγραψε για τον «Βυζαντινό Εσπερινό»:
Ο Απόστολος Καλδάρας, αυτός ο πολύ σπουδαίος λαϊκός συνθέτης, στην δεκαετία του ΄70, που είχε αρχίσει η κυριαρχία του δίσκου μακράς διάρκειας (LP), αντί να μαζεύει κάθε φορά δώδεκα σκόρπια τραγούδια, να τα «στεγάζει» κάτω από έναν τίτλο και να βγάζει στη συνέχεια ένα LP, όπως έκαναν οι περισσότεροι συνάδελφοι του, ακολουθούσε αντίστροφο δρόμο: έβρισκε έναν τίτλο που προσφέρονταν για το γράψιμο δώδεκα, τουλάχιστον τραγουδιών, και με βάση αυτό τον τίτλο προχωρούσε στην οργάνωση της δουλειάς του.
Με την λογική αυτή , ο Καλδάρας έφτιαξε τη «Μικρά Ασία» και με την ίδια λογική, μου πρότεινε, την ίδια εποχή να γράψω ένα LP με τίτλο «Ελληνισμός». Μάλιστα για τον «Ελληνισμό» μου είχε πει ότι είχε συνθέσει μερικές μελωδίες, κι ακόμα πως είχε γράψει «μερικά σχεδιάσματα» στίχων.
Τελικά αυτός ο δίσκος δεν έγινε, γιατί πίστευα –και πιστεύω- ότι δεν μπορείς, μέσα σε δώδεκα τραγούδια, να κλείσεις την ιστορία, την ζωή τους θρύλους, τον αγώνα μιας χώρας κι ενός λαού. Και το ίδιο πίστευα – και πιστεύω – και για τους δίσκους «Αλβανία» και «Μικρά Ασία». Είναι τεράστια τα μεγέθη του «αλβανικού έπους» και της «Μικρασιατικής καταστροφής» για να περιοριστούν στα όρια δίσκων. Για τις δυο αυτές μεγάλες στιγμές της ελληνικής ιστορίας γράφτηκαν εκατοντάδες βιβλία και πάλι πάμε μπουσουλώντας στο σκοτάδι. Η «Μικρά Ασία», όμως, είχε μια άνευ προηγουμένου επιτυχία. Πράγμα που σημαίνει ότι ο ελληνικός λαός, και δη οι πρόσφυγες και τα παιδιά τους, είχαν ανάγκη απ’ αυτόν τον δίσκο, απ’ αυτά τα τραγούδια. Πολύ περισσότερο που τα τραγούδια ήταν εξαίρετα και από στίχο και από μελωδία και είχαν την τύχη να τα ερμηνεύσουν δύο έξοχοι τραγουδιστές: ο Γιώργος Νταλάρας και η νεαρή τότε, αλλά πολλά υποσχόμενη, Χάρις Αλεξίου- η οποία βέβαια δικαίωσε τις προσδοκίες όλων μας και με το παραπάνω!
Ο «Βυζαντινός Εσπερινός» έχει ένα καμπανιστό τίτλο (του Αχιλλέα Θεοφίλου), αλλά αυτός ο τίτλος ούτε «Μικρά Ασία» είναι ούτε «Ελληνισμός». Και επιπλέον είναι ένα σπουδαίο ντοκουμέντο πάνω στου «δρόμους» του λαϊκού τραγουδιού. Θα μιλήσω διεξοδικότερα για αυτό το ζήτημα παρακάτω. Εδώ να πω μερικά πράγματα σχετικά με την προϊστορία του δίσκου: Ο Καλδάρας, μετά την επιτυχία της «Μικράς Ασίας», θέλησε να κάνει και τον «Βυζαντινό Εσπερινό» με στίχους του Πυθαγόρα («Ομάδα που κερδίζει, δεν την αλλάζεις»). Ο Πυθαγόρας μάλιστα του είχε προτείνει να ερμηνεύσει το δίσκο ο Καζαντζίδης, ο οποίος είχε βολιδοσκοπηθεί από τον ίδιο (ήσαν στενοί φίλοι) και είχε πει «ναι».
Συνέβη όμως, κάτι απροσδόκητο: για λόγους που δεν γνωρίζω, Καλδάρας και Πυθαγόρας…. τσακώθηκαν! Έτσι ναυάγησε η συνεργασία τους. Επόμενο ήταν να ναυαγήσει και η συνεργασία Καλδάρα – Καζαντζίδη, γιατί όπως είπα ο Πυθαγόρας ήταν ο συνδετικός κρίκος για να πραγματοποιηθεί η δουλειά. Έτσι ο κλήρος για το γράψιμο των στίχων έπεσε σε μένα: ήρθε ένα μεσημέρι στον Χολαργό , στο σπίτι μου, ο Απόστολος, μαζί με την Αλεξίου, μου είπε ότι είχε γράψει δώδεκα τραγούδια για ένα έργο που θα λεγόταν «Βυζαντινός Εσπερινός», μου εξήγησε τι είχε συμβεί με τον Πυθαγόρα και με παρακάλεσε να αναλάβω εγώ τα περαιτέρω. Τηλεφώνησα αμέσως στον Πυθαγόρα - ήταν φίλος μου - του είπα τα καθέκαστα και τον ρώτησα αν μου επέτρεπε να γράψω το «Βυζαντινό Εσπερινό». «Μα το συζητάς; Άλλωστε, εγώ δεν είχα γράψει ούτε ένα τραγούδι! Δικός σου ο δίσκος και καλή επιτυχία!»
Από την άλλη μέρα στρώθηκα στο γράψιμο. Και πρέπει να πω ότι κουράστηκα πολύ να φέρω εις πέρας το έργο μου, γιατί ο Καλδάρας ήταν βασανιστικός στο θέμα των στίχων. Πολλές φορές είχε έμμονες ιδέες. Και από τις έμμονες ιδέες δεν ξεκολλάει κανείς εύκολα. Εν πάση περιπτώσει … Πιστεύω ότι από την άποψη της μουσικής, ο «Βυζαντινός Εσπερινός» είναι ένα ιστορικό έργο. Γιατί καθένα από τα δώδεκα κομμάτια του είναι γραμμένο σε διαφορετική κλίμακα (δρόμο). Έτσι όποιος έχει αυτό τα cd έχει στην διάθεσή του και όλους τους «δρόμους» του λαϊκού τραγουδιού, πουθενά αλλού δεν βρίσκονται συγκεντρωμένοι! Πρέπει να ακούσει κάποιος εκατοντάδες τραγούδια, για να μαζέψει σπέρματά τους αποδώ κι αποκεί! Θα πρέπει να σημειώσω ότι αυτόν το συλλεκτικό, πλέον δίσκο, που τα τραγούδια του ερμηνεύουν συγκλονιστικά ο Νταλάρας και η Αλεξίου, το εξώφυλλο είναι ένα κέντημα της Ρούλας Μάτσα πάνω σε λινάτσα. Ένα αριστούργημα!
Λευτέρης Παπαδόπουλος (7)
Οι επανεκτελέσεις των κατοπινών χρόνων (1975-2021)
Τα τραγούδια του Απόστολου Καλδάρα δεν έλειψαν ποτέ από το ρεπερτόριο του Γιώργου Νταλάρα, τόσο στη δισκογραφία, όσο και στις εμφανίσεις του. Αξίζει να σημειωθεί πως, εκτός από τα τραγούδια που πρωτοδισκογραφήθηκαν από τον Γιώργο Νταλάρα και ακούστηκαν ξανά με τη φωνή του μέσα από ζωντανές ηχογραφήσεις, υπάρχει μια σειρά τραγουδιών που πρωτοτραγούδησαν άλλοι ερμηνευτές και μέσα από τις εκτελέσεις του Νταλάρα επανήλθαν δυναμικά στο προσκήνιο. Χαρακτηριστικότερα παραδείγματα τα τραγούδια «Τώρα κλαις» και «Καλή τύχη», που δισκογραφήθηκαν το 1967 από τον Γιώργο Χατζηαντωνίου και τον Μανώλη Αγγελόπουλο αντίστοιχα και την ίδια, περίπου, εποχή ακούστηκαν από τον Νίκο Ξανθόπουλο στον ελληνικό κινηματογράφο.
Οι δισκογραφημένες επανεκτελέσεις των τραγουδιών του Απόστολου Καλδάρα με τον Γιώργο Νταλάρα είναι οι εξής:
1)Τι τραβάω / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας («50 χρόνια ρεμπέτικο τραγούδι», 1975)
2) Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας («Τα τραγούδια μου», 1983)
3) Τώρα κλαις / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας / Γιώργος Νταλάρας & Κατερίνα Στανίση («Τα τραγούδια μου», 1983)
4) Η φαντασία / στίχοι: Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου («Τα τραγούδια μου», 1983)
5) Αχ ο μπαγλαμάς / στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος («Τα τραγούδια μου», 1983)
6) Μες στου Βοσπόρου τα στενά / στίχοι: Πυθαγόρας («Τα τραγούδια μου», 1983)
7) Γιορτή ζεϊμπέκηδων / στίχοι: Πυθαγόρας («Τα τραγούδια μου», 1983)
8) Λίγο λίγο θα με συνηθίσεις / στίχοι: Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου / Γιώτα Λύδια & Γιώργος Νταλάρας («Καλημέρα Κυρία Λύδια», 1984)
9) Ο θάνατος του ποιητή / στίχοι: Πυθαγόρας («Ζωντανές ηχογραφήσεις», 1987)
10) Αν είναι η αγάπη έγκλημα / στίχοι: Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου («Το ελληνικό πρόσωπο του Γιώργου Νταλάρα», 1988)
11) Καλή τύχη / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας («Ζωντανή ηχογράφηση στο Αττικόν», 1991)
12) Η Σμύρνη / στίχοι: Πυθαγόρας («Και με φως και με θάνατον ακαταπαύστως», VHS-OMMA, 1995)
13) Ότι αγαπώ εγώ πεθαίνει / στίχοι: Γιώργος Σαμολαδάς («Από καρδιάς - Live», 2002)
14) Δεν ξέρω πόσο σ’αγαπώ / στίχοι: Χρήστος Αργυρόπουλος / Μαρινέλλα & Γιώργος Νταλάρας («Μαζί», 2003)
15) Ας παν στην ευχή τα παλιά / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας / Γιώργος Νταλάρας & Μαρινέλλα («Μαζί», 2003)
16) Τι να θυμηθώ τι να ξεχάσω / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας / Γιώργος Νταλάρας & Μαρινέλλα («Μαζί», 2003)
«Αφιέρωμα στη Μικρά Ασία» / Η συναυλία στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού, DVD 2004)
17) Τι να θυμηθώ τι να ξεχάσω / στίχοι: Πυθαγόρας
18) Μες στου Βοσπόρου τα στενά / στίχοι: Πυθαγόρας / Γιώργος Νταλάρας & Γλυκερία
19) Δυο παλικάρια απ’τ’Αϊβαλί / στίχοι: Πυθαγόρας / Γλυκερία & Γιώργος Νταλάρας
20) Οι καμπάνες της Αγιά Σοφιάς / στίχοι: Πυθαγόρας
21) Η Σμύρνη / στίχοι: Πυθαγόρας
22) Η προσφυγιά / στίχοι: Πυθαγόρας
23) Πέτρα-πέτρα χτίσαμε / στίχοι: Πυθαγόρας
24) Τι να θυμηθώ τι να ξεχάσω / στίχοι: Πυθαγόρας
25) Γιορτή ζεϊμπέκηδων / στίχοι: Πυθαγόρας
26) Για πάρε γύφτο σφυρί κι αμόνι / στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος («Θα πιω απόψε το φεγγάρι – Αφιέρωμα στον Λευτέρη Παπαδόπουλο», 2008)
27) Αχ ο μπαγλαμάς / στίχοι: Λευτέρης Παπαδόπουλος («Θα πιω απόψε το φεγγάρι – Αφιέρωμα στον Λευτέρη Παπαδόπουλο», 2008)
28) Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας («Σαν τραγούδι μαγεμένο», 2009)
29) Η φαντασία / στίχοι: Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου / Γιώργος Νταλάρας & Ελεονώρα Ζουγανέλη («Τα μουσικά γενέθλια/DUETS», 2020)
30) Τώρα κλαις / στίχοι: Απόστολος Καλδάρας / Γιώργος Νταλάρας & Ελένη Τσαλιγοπούλου («Τα μουσικά γενέθλια/DUETS», 2020)
31) Φορτώθηκα τις τύψεις μου / στίχοι: Ευτυχία Παπαγιαννοπούλου («Η κασέτα του Μελωδία», 2021)
Στο video μπορείτε να ακούσετε ένα μικρό ηχητικό απόσπασμα από τη συνέντευξη που μου παραχώρησε ο Γιώργος Νταλάρας για τον Απόστολο Καλδάρα τον Οκτώβρη του 2012, με μουσική υπόκρουση το οργανικό «Απτάλικο» από τον «Βυζαντινό Εσπερινό».
Χρονολόγιο συναυλιών
1) Αφιέρωμα στη Μικρά Ασία στο Ηρώδειο – Συμμετείχαν η Εστουδιαντίνα Νέας Ιωνίας Βόλου, η Γλυκερία και η Αρετή Κετιμέ (21 Ιουνίου 2003)
2) Αφιέρωμα στη Μικρά Ασία – Περιοδεία στην Ελλάδα και την Κύπρο με την Εστουδιαντίνα Νέας Ιωνίας, την Γλυκερία, τον Παναγιώτη Λάλεζα και την Αρετή Κετιμέ (Καλοκαίρι 2004)
3) Αφιέρωμα στον Απόστολο Καλδάρα στο Δημοτικό Θέατρο Νάουσας με τη συμμετοχή της Ελένης Τσαλιγοπούλου (5 & 6 Σεπτεμβρίου 2012)
4) Αφιέρωμα στον Απόστολο Καλδάρα με τη συμμετοχή της Γλυκερίας στο Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος» (19, 20 & 27 Απριλίου 2013)
5) Αφιέρωμα στον Απόστολο Καλδάρα με τη συμμετοχή της Γλυκερίας – Περιοδεία σε πόλεις της Ελλάδας (Καλοκαίρι 2013)
Το κείμενο πρωτοδημοσιεύθηκε τον Σεπτέμβρη του 2021 στην επίσημη σελίδα του Γιώργου Νταλάρα.
Αναδημοσιεύεται σήμερα, με αφορμή τη συναυλία – αφιέρωμα του Γιώργου Νταλάρα στον Απόστολο Καλδάρα που θα γίνει στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού στις 18 Ιουνίου 2022, με τη συμμετοχή της Εστουδιαντίνας Νέας Ιωνίας, της Ελένης Τσαλιγοπούλου, της Ασπασίας Στρατηγού και του Κώστα Τριανταφυλλίδη.
1) Τα αποσπάσματα αφηγήσεων του Γιώργου Νταλάρα προέρχονται από συνέντευξή του στον Θανάση Γιώγλου, που πραγματοποιήθηκε στις 22 Οκτωβρίου 2012 και δημοσιεύθηκε στις 4 Απριλίου 2013 στο Ogdoo.gr και αργότερα στο περιοδικό «Μετρονόμος». Ολόκληρη η συνέντευξη εδώ.
2) Από το δεύτερο από τα τρία επεισόδια της σειράς της ΕΡΤ «Αφιερώματα», τα οποία ήταν αφιερωμένα στον Γιώργο Νταλάρα και παρουσιάστηκαν στις αρχές του 1984, σε σκηνοθεσία Γιάννη Διαμαντόπουλου.
3) Από το ένθετο της επανέκδοσης του cd. (Επιμέλεια: Γιώργος Τσάμπρας / Minos – Emi / To Bήμα 2011)
4) Το κείμενο για τη «Μικρά Ασία» γράφτηκε από τον Θανάση Γιώγλου, σε συνεργασία με τον μουσικό Πέτρο Πετράκη και δημοσιεύθηκε στο Ogdoo.gr στις 22 Μαρτίου 2013.
5) Από το ένθετο της επανέκδοσης του cd. (Επιμέλεια: Γιώργος Τσάμπρας / Minos – Emi / To Bήμα 2011)
6) Το κείμενο για τον «Βυζαντινό Εσπερινό» γράφτηκε από τον Θανάση Γιώγλου, σε συνεργασία με τον Γιώργο Νταλάρα και τον μουσικό Πέτρο Πετράκη και δημοσιεύθηκε στο Ogdoo.gr στις 19 Δεκεμβρίου 2011. Αργότερα επαναδημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Μετρονόμος» και στο βιβλίο του Θανάση Γιώγλου «Το πάθος και το λάθος – Κρυφές ιστορίες της ελληνικής δισκογραφίας» («Μετρονόμος» 2019).
7) Από το ένθετο της επανέκδοσης του cd στη σειρά «Οι 100 μεγάλες ηχογραφήσεις του αιώνα» (Minos-Emi 2002)
O Απόστολος Καλδάρας με τη γυναίκα του Λούλα και τον Γιώργο Νταλάρα (29 Ιανουαρίου 1990).
