Η παρουσία του μελοποιημένου ποιητικού λόγου στη σύγχρονη ελληνική δισκογραφία ακολουθεί μια αδιάλειπτη πορεία από το ξεκίνημά της, στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, με τις πρώτες μελοποιήσεις μεγάλων ποιητών από τους προπάτορες του είδους, Μίκη Θεοδωράκη και Μάνο Χατζιδάκι, μέχρι σήμερα. Μέσα από πέντε μέρη θα επιχειρήσουμε μια ανασκόπηση των μελοποιημένων ποιημάτων της πρώτης δεκαετίας του νέου αιώνα που διανύουμε η οποία όπως θα αποδειχτεί είναι παραγωγικότατη και κυρίως μουσικά πολυπρισματική. Για τις ανάγκες της ανασκόπησης χρειάζεται να γίνει η απαραίτητη διευκρίνιση ότι με τον όρο «μελοποιημένη ποίηση» θεωρείται το ποιητικό κείμενο που έχει εκδοθεί σε βιβλίο ή τουλάχιστον έχει δημοσιευτεί σε κάποιο λογοτεχνικό περιοδικό και όχι οι στίχοι που έχουν σαφή ποιητικότητα όπως είναι οι εκατοντάδες έξοχοι στίχοι που μας φιλοδώρησαν όλα αυτά τα χρόνια οι στιχουργοί και οι τραγουδοποιοί μας (εδώ ο όρος με την ιδιότητα του στιχουργού).
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αφετηρία τους. Ήδη στα 1945 ο εικοσάχρονος τότε Θεοδωράκης συνθέτει στην Αθήνα, τραγούδια πάνω σε ποιήματα του Μήτσου Λυγίζου («Πέντε ναύτες»), του Φώτη Αγγουλέ («Νανούρισμα»), του Ιωάννη Γρυπάρη («Πάθος»), του Λορέντζου Μαβίλη («Έρως και θάνατος», «Λήθη») τα οποία αποτελούν προάγγελο του έντεχνου λόγου, δηλαδή, του λόγου των ποιητών που θα μελοποιήσει λίγα χρόνια αργότερα με σκοπό τη γνωριμία τους στον λαό, αρχής γενομένης από τον «Επιτάφιο» του Γιάννη Ρίτσου, σύνθεση του 1958 στο Παρίσι. Στα 1956-57 ο Μάνος Χατζιδάκις συνθέτει τέσσερα τραγούδια πάνω στο έργο του Μπέρτολτ Μπρεχτ, «Ο κύκλος με την κιμωλία», σε μετάφραση Οδυσσέα Ελύτη για τις ανάγκες της παράστασης που ανέβηκε από το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν, στις αρχές του 1957. Η εξέλιξη της μελοποίησης ποιημάτων, ως γνωστόν, έλαβε στη συνέχεια τεράστιες διαστάσεις και ποιήματα των μεγαλύτερων ποιητών μας μπήκαν στα χείλη του ανώνυμου πλήθους αποτελώντας για δεκαετίες τη ραχοκοκαλιά του νεοελληνικού πολιτισμού συντροφεύοντάς τον στις χαρές και στις λύπες του, στις περιόδους ανεμελιάς και στις κρίσιμες ιστορικές φάσεις της ιστορίας του βλ. δικτατορία.
Αυτό που παρουσιάζει αξιοσημείωτο ενδιαφέρον, πέραν της ανάγκης των συνθετών και των τραγουδοποιών να ανατρέχουν στον ποιητικό λόγο ως πηγή έμπνευσής τους, είναι και η ίδια η φύση της μελοποίησης καθώς κοιτάζοντας πια το εύρος των δισκογραφημένων μελοποιημένων ποιημάτων διακρίνουμε την τεράστια ποικιλία ως προς τις συνθέσεις, με άλλα λόγια, ο ποιητικός λόγος αποδόθηκε ως μεγαλειώδες ορατόριο αλλά και ως μια απλή σύνθεση πέντε ακόρντων με τη λιτότητα μιας κιθάρας ή ενός πιάνου. Παρουσιάστηκε ως ένα καθαρά λαϊκό τραγούδι, ως μια νεοκυματική μπαλάντα αλλά και ως μια ροκ οργιάζουσα σύνθεση , έγινε ένα αφήγημα πάνω σε hip hop μουσική ή συντέθηκε πάνω σε τζαζ μελωδικές γραμμές. Φτάσαμε, πλέον, στο σημείο, κάθε συνθέτης ή γκρουπ που θέλει να σέβεται τον εαυτό του, να παρουσιάζει μέσα στη μουσική του πορεία, τραγούδια μελοποιημένης ποίησης... Επακόλουθο αυτού του φαινομένου ήταν να γεννηθούν από αριστουργήματα μέχρι τερατουργήματα...
Ένα επίσης, αξιοπρόσεχτο συμπέρασμα, είναι η διαλογή των ποιημάτων και κατ’ επέκταση των ποιητών. Η κάθε χρονική περίοδος αναδείκνυε και τον ποιητή που άρμοζε με το κλίμα της, είτε λόγω της φύσης του έργου π.χ. πολιτικά ποιήματα είτε εξαιτίας της ισχυρής παρουσίας του στα γράμματα. Αναμφίβολα έπαιξε σημαντικό ρόλο και το φίλτρο της προσωπικότητας του εκάστοτε συνθέτη είτε λόγω των πολιτικών πεποιθήσεών του είτε της μουσικής παιδείας και των επιρροών του. Δεν έλειψαν φυσικά περιπτώσεις μαζικής μελοποίησης ποιητών ως επακόλουθο της δημοφιλίας τους και του σημαίνοντος του έργου τους βλ. Ρίτσος, Σεφέρης, Ελύτης, Καρυωτάκης.
Εξετάζοντας πια από μια μεγάλη απόσταση χρόνου όλο το φάσμα της μελοποιημένης ποίησης των τελευταίων εξήντα χρόνων καταλήγουμε πάντως στο συμπέρασμα πως σχεδόν το σύνολο των λογοτεχνικών σχολών και των εκπροσώπων τους με τον ένα ή τον άλλο τρόπο βρήκε τη θέση του μέσα στο τραγούδι: από τα πρώτα ποιητικά έπη, της Οδύσσειας και της Ιλιάδας, της Κρητικής λογοτεχνικής Σχολής («Ερωτόκριτος», «Ερωφίλη» κ.ά.), της Νέας Αθηναικης Σχολής (Παλαμάς, Δροσίνης, Σουρής κ.ά.), της δεσπόζουσας μέχρι τις μέρες μας Γενιάς του 30΄ (Σεφέρης, Ελύτης, Εμπειρίκος κ.ά.), της 1ης Μεταπολεμικής Γενιάς (Καρούζος, Λειβαδίτης, Αναγνωστάκης κ.ά.) της 2ης Μεταπολεμικής Γενιάς (Δημουλά, Λεοντάρης κ.ά.) της Γενιάς του 70΄ (Κοντός, Γκανάς, Μαστοράκη κ.ά.).
Οι σύγχρονοι συνθέτες και τραγουδοποιοί (αναφέρεται ο όρος με βάση τη συνθετική τους ιδιότητα) αναμφίβολα τις τελευταίες δεκαετίες και κυρίως την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα που διανύουμε, εμφανίζονται πιο «ανοικτοί» από ποτέ, αν κρίνουμε από τα έργα που μας έχουν παρουσιάσει. Αυτό σημαίνει πως τα τελευταία χρόνια στο χώρο της ελληνικής δισκογραφίας συναντάμε εξ' ίσου μελοποιήσεις κλασικών ποιητών (ως προς τη «θητεία» τους στην δισκογραφημένη μελοποιημένη ποίηση, βλ, Ρίτσος, Καβάφης κ.ά.) αλλά και ποιητών όπως ο Παλαμάς και ο Βρεττάκος που δεν ανήκουν στο «σύγχρονο» ποιητικό ρεύμα, όπως και ποιητών συγχρόνων όπως ο Διονύσης Καψάλης και ο Ηλίας Λάγιος. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως η δεκαετία του 2000 ξεκινά με μελοποιήσεις ποιημάτων από ελληνικά ροκ-ποπ συγκροτήματα, με άλλα λόγια, από νεα παιδιά που είτε δεν έζησαν την μουσικοποιητική έξαρση των δεκαετιών 60 και 70 είτε δεν είχαν τα ανάλογα μουσικά ακούσματα και ποιητικά αναγνώσματα, όμως βρήκαν στον ποιητικό λόγο το καταφύγιό που δεν φθονούσαν...
Έτσι, λίγο πριν ξεκινήσει η νέα εκατονταετία, ένα θρυλικό ροκ συγκρότημα τα Μωρά στη Φωτιά δισκογραφούν τους «Θεατρίνους», επιλέγουν, δηλαδή, ως όνομα του δίσκου το ομώνυμο ποίημα του Γιώργου Σεφέρη, το οποίο και εμπεριέχεται στο δίσκο. Στην ίδια δουλειά μελοποιούν άλλα δύο ποιήματα, το ένα του Κώστα Καρυωτάκη «Εμβατήριο πένθιμο και κατακορυφο» και το άλλο του Οδυσσέα Ελύτη, «Ο χαμαιλέων». Οι μελοποιήσεις αυτές, από ένα κατεξοχήν ροκ συγκρότημα, και μάλιστα μετά από δώδεκα χρόνια δισκογραφικής απουσίας, έπειτα από τον ιστορικό πρώτο ομώνυμο δίσκο τους, είναι ενδεικτικές της νέα νοοτροπίας που θα επικρατήσει, που όμως είπαμε και ανωτέρω, η μελοποίηση ποιημάτων δεν περιορίζεται μόνο στις επικο-λυρικές συνθέσεις αλλά «ανοίγεται» και σε άλλους μουσικούς δρόμους. Ήδη, λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1996, ένα άλλο δημοφιλές συγκρότημα, τα Διάφανα Κρίνα συστήνονται ουσιαστικά και αμέσως καθιερώνονται στον κόσμο τους με τις «Μέρες αργίας», το ποίημα του Διονύση Καψάλη (δίσκος «Έγινε η απώλεια συνήθειά μας»). Στην αφετηρία του 2000 οι επίσης εκπρόσωποι της ροκ σκηνής, Magic de Spell, στο δίσκο του «Κόκκινο» μελοποιούν Κώστα Καρυωτάκη και το ποίημα «Gala» και το συγκρότημα «Σύννεφα με παντελόνια» δανείζεται το όνομά του από το εμβληματικό ποίημα του Μαγιακόφσκι και ταυτόχρονα δισκογραφεί την ομώνυμη διαχρονική επιτυχία τους με τη συμβολή του Μάνου Ξυδούς σε αυτό. Στο τέλος του 2000 ένα άλλο συγγενικό τους συγκρότημα, τους Όναρ, οι οποίοι στο δίσκο «Μη πετάς θα σε δουν» μελοποιούν αρκετά πιο ώριμα από τις μεταγενέστερες συνθέσεις του, το ποίημα του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, «Η μπαλάντα του νερού και της θάλασσας». Τέλος, λίγους μήνες αργότερα, τα Φώτα που Σβήνουν στο δεύτερο (και τελευταίο) δίσκο τους, «Η γη από τα αστέρια», μελοποιούν τις πασίγνωστες «Φωνές» του Κωνσταντίνου Καβάφη με τη μορφή μπαλάντας.
Σε αυτήν όμως τη χρονική στιγμή θα πρέπει να σταθούμε σε ένα δίσκο ορόσημο για πολλούς λόγους, στον «Βραχνό προφήτη» του Θανάση Παπακωνσταντίνου. Για το παρόν αφιέρωμα θα αναφερθούμε μόνο στις επιλογές -και μετέπειτα- του Παπακωνσταντίνου όσον αφορά τους ποιητές που μελοποιεί. Στο δίσκο αυτό υπάρχουν δύο ποιήματα του προώρα χαμένου ποιητή Χρήστου Μπράβου («Α.Μάνθος», «Ήμερος ύπνος») ενώ ακούγονται στο τέλος του τραγουδιού «Άτμαν» το ποίημα «Χαρούμενο τραγούδι» του Γιάννη Υφαντή και ο «Ύμνος της δημιουργίας» από τις αρχαίες Βέδες (από τα αρχαιότερα σανσκριστικά Ινδουιστικά έργα) σε μετάφραση Άρη Δικταίου. Ο Παπακωνσταντίνου με αυτό το ιδιότυπο κράμα παραδοσιακής και σύγχρονης μουσικής γραφής κατάφερε να δημιουργήσει «ρεύμα» και ταυτόχρονα να κάνει πολλούς ακροατές του να τρέξουν στα βιβλιοπωλεία να αναζητήσουν ποιήματα του -σπουδαίου και συνάμα λησμονημένου από τη λογοτεχνική κριτικη- Χρήστου Μπράβου, του Νίκου Καρούζου, του Γιάννη Ζαρκάδη, του Φερνάντο Πεσσόα, του Ανδρέα Εμπειρίκου, του Ομάρ Καγιάμ, του Λόρκα των ποιητών, δηλαδή, που μελοποίησε από την πρώτη του ολοκληρωμένη δισκογραφική εμφάνιση, το 1993 (δίσκος «Αγία Νοσταλγία») μέχρι σήμερα που αριθμεί αισίως δεκατρείς δίσκους είτε προσωπικούς είτε ως συνθέτης-στιχουργός.
Στα τέλη του 2000 έχουμε μια ακόμα μελοποίηση του λόγου του Γιώργου Σεφέρη από τους Χάρη και Πάνο Κατσιμίχα, με ισχυρή θητεία στο χώρο της μελοποιημένης ποίησης. Το ποίημα «Γυναίκα της ψυχής μου» βρίσκεται στον τελευταίο μέχρι πρότινος κοινό δίσκο του διδύμου, «Τρύπιες σημαίες» και ξεχωρίζει αμέσως για τη λυρικότητα και την απλότητα της μελωδίας, μια γαληνεμένη μουσική έκφραση όπως τη γνωρίζουν καλά από το ξεκίνημά τους. Το 2002 κυκλοφορούν το δίσκο «Στους ελαιώνες της αγάπης» στον οποίο συγκέντρωσαν τα 14 μελοποιημένα ποιήματά τους (συν το δικό τους καινούριο «Στους ελαιώνες της αγάπης») που είχαν κυκλοφορήσει σε δίσκους τους μέχρι εκείνη τη στιγμή. Οι Κατσιμίχα όπως και ο Παπακωνσταντίνου κατάφεραν έστω και με τις λίγες αυτές μελοποιήσεις τους σε ποιήματα των Ρίτα Μπούμη Παππά, Λένα Παππά και του (προσφάτως αποδημήσαντος) Αργύρη Χιόνη να τους γνωστοποιήσουν στις μεγάλες μάζες, ασχολούνται, δηλαδή, με ποιητές όχι τόσο γνωστούς στο ευρύ κοινό και αυτό είναι ένα από τα μεγαλύτερα μουσικά κατορθώματά τους. Πέντε χρόνια αργότερα, το 2007, στο δίσκο του Πάνου Κατσιμίχα με τον απελθόντα Μάνο Ξυδού, «Μέχρι να πάρεις παγωτό σε βρίσκει ο χειμώνας» συναντάμε τρία ακόμα μελοποιημένα ποιήματα τα δύο εκ των οποίων είναι ερμηνευμένα από τα δύο αδέλφια. Το πρώτο με τον τίτλο «Δεν μας ανήκει τίποτα», βασίζεται σε απόσπάσματα από ποίηση των Μπρεχτ (από το θεατρικό του έργο «H απόφαση» - Die Massnahme) και Λόρκα (από το ποίημά τους «Έκοψαν τρία δέντρα»). Το δεύτερο, «Λευκό πουλι» (Μέρος ΙΙ) είναι από το ποίημα του Χαράλαμπου Χατζηνάκη, «Μυστικό βαθύ» και το τρίτο είναι ποίηση του Άλκη Αλκαίου με τον τίτλο «Παγίδα». Φέτος κυκλοφόρησαν τη νέα τους δουλειά πάνω στη beat generation, ένας αμιγώς ποιητικός δίσκος, καταθέτοντας την πολύχρονη εμπειρία τους πάνω σε ποιητές της αμερικανικής λογοτεχνικής σκηνής των δεκαετιών 50΄ και 60'. Ο Πάνος Κατσιμίχας, τέλος, συμμετέχει και στον πολύ πρόσφατο δίσκο-αφιέρωμα στην Κατερίνα Γώγου, με το τραγούδι «Πάμε μικρή μου» για τον οποίο θα γίνει διεξοδικότερος λόγος στο Γ' μέρος του αφιερώματος.
Η σχέση του Θάνου Μικρούτσικου με την ποίηση και τη μελοποιήσή της δεν χωράει ασφαλώς συστάσεις. Αποτελεί έναν από τους βασικούς θεμελιωτές του μελοποιημένου λόγου ανήκοντας και αυτός στην κατηγορία των συνθετών που μελοποίησαν μεγάλους ποιητές (Ρίτσος, Αναγνωστάκης, Μπίρμαν, Χικμέτ κ.ά.) αλλά και που γνώρισαν στο πλατύ κοινό ποιητές (βλ. Καββαδίας, Λιοντάκης, Μαστοράκη, Κακουλίδης κ.ά.). Έτσι από το 1975 που πρωτοπαρουσιάστηκε με ολοκληρωμένο έργο, τα «Πολιτικά τραγούδια», μέχρι σήμερα επιλέγει με μεγάλο σεβασμό και προσοχή το λόγο που μελοποιεί. Συνεπώς δεν θα μπορούσε ούτε τα νεώτερα χρόνια να μην μας «απασχολήσει» πολλάκις δισκογραφικά με μελοποιημένη ποίηση. Το 2001, λοιπόν, κυκλοφόρησε με δική του επιμέλεια ο δίσκος «Γιάννης Ρίτσος - Του απείρου εραστής», ο οποίος αν και δεν πρόκειται για αμιγώς μελοποιημένα ποιήματα του Ρίτσου ωστόσο περιλαμβάνει εκτός από τις απαγγελίες του μεγάλου αυτού ποιητή και συνθέσεις του Μικρούτσικου γραμμένες ειδικά για αυτή την έκδοση. Την ίδια χρονιά παρουσιάζει έναν αγαπημένο του ποιητή, τον Γάλλο Φρανσουά Βιγιόν, στο δίσκο «Στον τόπο μου είμαι τέλεια ξένος». Τραγουδά ο Γιάννης Χριστόπουλος και ο ίδιος ο συνθέτης ενώ ποιήματα αυτού του δαιμόνιου ποιητή απαγγέλουν οι: Φοίβος Δεληβοριάς, Νίκος Ζούδιαρης, Χρήστος Θηβαίος, Αλκίνοος Ιωαννίδης, Χάρης Κατσιμίχας, Σωκράτης Μάλαμας, Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, Μίλτος Πασχαλίδης και Ορφέας Περίδης. Το 2002 στο δίσκο του «Ο Άμλετ της Σελήνης» η παρουσία ποιητών είναι κάτι παραπάνω από εμφανής. Αρχής γενομένης από τη διαχρονική επιτυχία, όπως εξελίσσεται, «Ο Άμλετ της Σελήνης» το ποίημα, δηλαδή, του Μάνου Ελευθερίου γραμμένο για τον φίλο του Γιώργο Χειμωνά και πρωτοδημοσιευμένο στο λογοτεχνικό περιοδικό «Οδός πανός» του ποιητή Γιώργου Χρονά. Στο δίσκο βρίσκουμε ακόμα μελοποιήσεις ποιημάτων του Γιώργου Κακουλίδη, της Τζένης Μαστοράκη και του ζωγράφου - ποιητή Κώστα Λαχά. Δυο χρόνια μετά, το 2004, θα κυκλοφορήσει μια ακόμη δουλειά πάνω σε ποίηση του Ρίτσου με τον τίτλο «Ο σχοινοβάτης» όπου το 1ο μέρος περιλαμβάνει την μουσική του εργασία «Κικγκλίδωμα ΙΙ» και τραγουδά η Γεωργία Συλαίου, έργο γραμμένο την περίοδο 1973-2003. To 2007 από τη σειρά Legend Classics θα κυκλοφορήσει ο δίσκος «Έργα για φλάουτο» στον οποίο εμπεριέχεται και η εργασία του Μικρούτσικου πάνω στην ποίηση του Πατρινού ποιητή Γιώργου Κοζία, «Κόσμος χωρίς ταξιδιώτες» σε αφήγηση Δημήτρη Παπανικολάου.
Μελοποιημένη ποίηση 2000-2012 | Β' Μέρος [2001-2003]
Μελοποιημένη ποίηση 2000-2012 | Γ' Μέρος [2004-2006]
Μελοποιημένη ποίηση 2000-2012 | Δ' Μέρος [2007-2009]
Μελοποιημένη ποίηση 2000-2012 | Ε' Μέρος [2010-2012]
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αφετηρία τους. Ήδη στα 1945 ο εικοσάχρονος τότε Θεοδωράκης συνθέτει στην Αθήνα, τραγούδια πάνω σε ποιήματα του Μήτσου Λυγίζου («Πέντε ναύτες»), του Φώτη Αγγουλέ («Νανούρισμα»), του Ιωάννη Γρυπάρη («Πάθος»), του Λορέντζου Μαβίλη («Έρως και θάνατος», «Λήθη») τα οποία αποτελούν προάγγελο του έντεχνου λόγου, δηλαδή, του λόγου των ποιητών που θα μελοποιήσει λίγα χρόνια αργότερα με σκοπό τη γνωριμία τους στον λαό, αρχής γενομένης από τον «Επιτάφιο» του Γιάννη Ρίτσου, σύνθεση του 1958 στο Παρίσι. Στα 1956-57 ο Μάνος Χατζιδάκις συνθέτει τέσσερα τραγούδια πάνω στο έργο του Μπέρτολτ Μπρεχτ, «Ο κύκλος με την κιμωλία», σε μετάφραση Οδυσσέα Ελύτη για τις ανάγκες της παράστασης που ανέβηκε από το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν, στις αρχές του 1957. Η εξέλιξη της μελοποίησης ποιημάτων, ως γνωστόν, έλαβε στη συνέχεια τεράστιες διαστάσεις και ποιήματα των μεγαλύτερων ποιητών μας μπήκαν στα χείλη του ανώνυμου πλήθους αποτελώντας για δεκαετίες τη ραχοκοκαλιά του νεοελληνικού πολιτισμού συντροφεύοντάς τον στις χαρές και στις λύπες του, στις περιόδους ανεμελιάς και στις κρίσιμες ιστορικές φάσεις της ιστορίας του βλ. δικτατορία.
Τα βασικά συμπεράσματα
Αυτό που παρουσιάζει αξιοσημείωτο ενδιαφέρον, πέραν της ανάγκης των συνθετών και των τραγουδοποιών να ανατρέχουν στον ποιητικό λόγο ως πηγή έμπνευσής τους, είναι και η ίδια η φύση της μελοποίησης καθώς κοιτάζοντας πια το εύρος των δισκογραφημένων μελοποιημένων ποιημάτων διακρίνουμε την τεράστια ποικιλία ως προς τις συνθέσεις, με άλλα λόγια, ο ποιητικός λόγος αποδόθηκε ως μεγαλειώδες ορατόριο αλλά και ως μια απλή σύνθεση πέντε ακόρντων με τη λιτότητα μιας κιθάρας ή ενός πιάνου. Παρουσιάστηκε ως ένα καθαρά λαϊκό τραγούδι, ως μια νεοκυματική μπαλάντα αλλά και ως μια ροκ οργιάζουσα σύνθεση , έγινε ένα αφήγημα πάνω σε hip hop μουσική ή συντέθηκε πάνω σε τζαζ μελωδικές γραμμές. Φτάσαμε, πλέον, στο σημείο, κάθε συνθέτης ή γκρουπ που θέλει να σέβεται τον εαυτό του, να παρουσιάζει μέσα στη μουσική του πορεία, τραγούδια μελοποιημένης ποίησης... Επακόλουθο αυτού του φαινομένου ήταν να γεννηθούν από αριστουργήματα μέχρι τερατουργήματα...
Ένα επίσης, αξιοπρόσεχτο συμπέρασμα, είναι η διαλογή των ποιημάτων και κατ’ επέκταση των ποιητών. Η κάθε χρονική περίοδος αναδείκνυε και τον ποιητή που άρμοζε με το κλίμα της, είτε λόγω της φύσης του έργου π.χ. πολιτικά ποιήματα είτε εξαιτίας της ισχυρής παρουσίας του στα γράμματα. Αναμφίβολα έπαιξε σημαντικό ρόλο και το φίλτρο της προσωπικότητας του εκάστοτε συνθέτη είτε λόγω των πολιτικών πεποιθήσεών του είτε της μουσικής παιδείας και των επιρροών του. Δεν έλειψαν φυσικά περιπτώσεις μαζικής μελοποίησης ποιητών ως επακόλουθο της δημοφιλίας τους και του σημαίνοντος του έργου τους βλ. Ρίτσος, Σεφέρης, Ελύτης, Καρυωτάκης.
Εξετάζοντας πια από μια μεγάλη απόσταση χρόνου όλο το φάσμα της μελοποιημένης ποίησης των τελευταίων εξήντα χρόνων καταλήγουμε πάντως στο συμπέρασμα πως σχεδόν το σύνολο των λογοτεχνικών σχολών και των εκπροσώπων τους με τον ένα ή τον άλλο τρόπο βρήκε τη θέση του μέσα στο τραγούδι: από τα πρώτα ποιητικά έπη, της Οδύσσειας και της Ιλιάδας, της Κρητικής λογοτεχνικής Σχολής («Ερωτόκριτος», «Ερωφίλη» κ.ά.), της Νέας Αθηναικης Σχολής (Παλαμάς, Δροσίνης, Σουρής κ.ά.), της δεσπόζουσας μέχρι τις μέρες μας Γενιάς του 30΄ (Σεφέρης, Ελύτης, Εμπειρίκος κ.ά.), της 1ης Μεταπολεμικής Γενιάς (Καρούζος, Λειβαδίτης, Αναγνωστάκης κ.ά.) της 2ης Μεταπολεμικής Γενιάς (Δημουλά, Λεοντάρης κ.ά.) της Γενιάς του 70΄ (Κοντός, Γκανάς, Μαστοράκη κ.ά.).
Η μελοποιημένη ποίηση του 21ου αιώνα...
Οι σύγχρονοι συνθέτες και τραγουδοποιοί (αναφέρεται ο όρος με βάση τη συνθετική τους ιδιότητα) αναμφίβολα τις τελευταίες δεκαετίες και κυρίως την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα που διανύουμε, εμφανίζονται πιο «ανοικτοί» από ποτέ, αν κρίνουμε από τα έργα που μας έχουν παρουσιάσει. Αυτό σημαίνει πως τα τελευταία χρόνια στο χώρο της ελληνικής δισκογραφίας συναντάμε εξ' ίσου μελοποιήσεις κλασικών ποιητών (ως προς τη «θητεία» τους στην δισκογραφημένη μελοποιημένη ποίηση, βλ, Ρίτσος, Καβάφης κ.ά.) αλλά και ποιητών όπως ο Παλαμάς και ο Βρεττάκος που δεν ανήκουν στο «σύγχρονο» ποιητικό ρεύμα, όπως και ποιητών συγχρόνων όπως ο Διονύσης Καψάλης και ο Ηλίας Λάγιος. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως η δεκαετία του 2000 ξεκινά με μελοποιήσεις ποιημάτων από ελληνικά ροκ-ποπ συγκροτήματα, με άλλα λόγια, από νεα παιδιά που είτε δεν έζησαν την μουσικοποιητική έξαρση των δεκαετιών 60 και 70 είτε δεν είχαν τα ανάλογα μουσικά ακούσματα και ποιητικά αναγνώσματα, όμως βρήκαν στον ποιητικό λόγο το καταφύγιό που δεν φθονούσαν...
Ελληνικά συγκροτήματα
Έτσι, λίγο πριν ξεκινήσει η νέα εκατονταετία, ένα θρυλικό ροκ συγκρότημα τα Μωρά στη Φωτιά δισκογραφούν τους «Θεατρίνους», επιλέγουν, δηλαδή, ως όνομα του δίσκου το ομώνυμο ποίημα του Γιώργου Σεφέρη, το οποίο και εμπεριέχεται στο δίσκο. Στην ίδια δουλειά μελοποιούν άλλα δύο ποιήματα, το ένα του Κώστα Καρυωτάκη «Εμβατήριο πένθιμο και κατακορυφο» και το άλλο του Οδυσσέα Ελύτη, «Ο χαμαιλέων». Οι μελοποιήσεις αυτές, από ένα κατεξοχήν ροκ συγκρότημα, και μάλιστα μετά από δώδεκα χρόνια δισκογραφικής απουσίας, έπειτα από τον ιστορικό πρώτο ομώνυμο δίσκο τους, είναι ενδεικτικές της νέα νοοτροπίας που θα επικρατήσει, που όμως είπαμε και ανωτέρω, η μελοποίηση ποιημάτων δεν περιορίζεται μόνο στις επικο-λυρικές συνθέσεις αλλά «ανοίγεται» και σε άλλους μουσικούς δρόμους. Ήδη, λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1996, ένα άλλο δημοφιλές συγκρότημα, τα Διάφανα Κρίνα συστήνονται ουσιαστικά και αμέσως καθιερώνονται στον κόσμο τους με τις «Μέρες αργίας», το ποίημα του Διονύση Καψάλη (δίσκος «Έγινε η απώλεια συνήθειά μας»). Στην αφετηρία του 2000 οι επίσης εκπρόσωποι της ροκ σκηνής, Magic de Spell, στο δίσκο του «Κόκκινο» μελοποιούν Κώστα Καρυωτάκη και το ποίημα «Gala» και το συγκρότημα «Σύννεφα με παντελόνια» δανείζεται το όνομά του από το εμβληματικό ποίημα του Μαγιακόφσκι και ταυτόχρονα δισκογραφεί την ομώνυμη διαχρονική επιτυχία τους με τη συμβολή του Μάνου Ξυδούς σε αυτό. Στο τέλος του 2000 ένα άλλο συγγενικό τους συγκρότημα, τους Όναρ, οι οποίοι στο δίσκο «Μη πετάς θα σε δουν» μελοποιούν αρκετά πιο ώριμα από τις μεταγενέστερες συνθέσεις του, το ποίημα του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, «Η μπαλάντα του νερού και της θάλασσας». Τέλος, λίγους μήνες αργότερα, τα Φώτα που Σβήνουν στο δεύτερο (και τελευταίο) δίσκο τους, «Η γη από τα αστέρια», μελοποιούν τις πασίγνωστες «Φωνές» του Κωνσταντίνου Καβάφη με τη μορφή μπαλάντας.
Η περίπτωση του Θανάση Παπακωνσταντίνου
Σε αυτήν όμως τη χρονική στιγμή θα πρέπει να σταθούμε σε ένα δίσκο ορόσημο για πολλούς λόγους, στον «Βραχνό προφήτη» του Θανάση Παπακωνσταντίνου. Για το παρόν αφιέρωμα θα αναφερθούμε μόνο στις επιλογές -και μετέπειτα- του Παπακωνσταντίνου όσον αφορά τους ποιητές που μελοποιεί. Στο δίσκο αυτό υπάρχουν δύο ποιήματα του προώρα χαμένου ποιητή Χρήστου Μπράβου («Α.Μάνθος», «Ήμερος ύπνος») ενώ ακούγονται στο τέλος του τραγουδιού «Άτμαν» το ποίημα «Χαρούμενο τραγούδι» του Γιάννη Υφαντή και ο «Ύμνος της δημιουργίας» από τις αρχαίες Βέδες (από τα αρχαιότερα σανσκριστικά Ινδουιστικά έργα) σε μετάφραση Άρη Δικταίου. Ο Παπακωνσταντίνου με αυτό το ιδιότυπο κράμα παραδοσιακής και σύγχρονης μουσικής γραφής κατάφερε να δημιουργήσει «ρεύμα» και ταυτόχρονα να κάνει πολλούς ακροατές του να τρέξουν στα βιβλιοπωλεία να αναζητήσουν ποιήματα του -σπουδαίου και συνάμα λησμονημένου από τη λογοτεχνική κριτικη- Χρήστου Μπράβου, του Νίκου Καρούζου, του Γιάννη Ζαρκάδη, του Φερνάντο Πεσσόα, του Ανδρέα Εμπειρίκου, του Ομάρ Καγιάμ, του Λόρκα των ποιητών, δηλαδή, που μελοποίησε από την πρώτη του ολοκληρωμένη δισκογραφική εμφάνιση, το 1993 (δίσκος «Αγία Νοσταλγία») μέχρι σήμερα που αριθμεί αισίως δεκατρείς δίσκους είτε προσωπικούς είτε ως συνθέτης-στιχουργός.
Οι αφοι Κατσιμίχα
Στα τέλη του 2000 έχουμε μια ακόμα μελοποίηση του λόγου του Γιώργου Σεφέρη από τους Χάρη και Πάνο Κατσιμίχα, με ισχυρή θητεία στο χώρο της μελοποιημένης ποίησης. Το ποίημα «Γυναίκα της ψυχής μου» βρίσκεται στον τελευταίο μέχρι πρότινος κοινό δίσκο του διδύμου, «Τρύπιες σημαίες» και ξεχωρίζει αμέσως για τη λυρικότητα και την απλότητα της μελωδίας, μια γαληνεμένη μουσική έκφραση όπως τη γνωρίζουν καλά από το ξεκίνημά τους. Το 2002 κυκλοφορούν το δίσκο «Στους ελαιώνες της αγάπης» στον οποίο συγκέντρωσαν τα 14 μελοποιημένα ποιήματά τους (συν το δικό τους καινούριο «Στους ελαιώνες της αγάπης») που είχαν κυκλοφορήσει σε δίσκους τους μέχρι εκείνη τη στιγμή. Οι Κατσιμίχα όπως και ο Παπακωνσταντίνου κατάφεραν έστω και με τις λίγες αυτές μελοποιήσεις τους σε ποιήματα των Ρίτα Μπούμη Παππά, Λένα Παππά και του (προσφάτως αποδημήσαντος) Αργύρη Χιόνη να τους γνωστοποιήσουν στις μεγάλες μάζες, ασχολούνται, δηλαδή, με ποιητές όχι τόσο γνωστούς στο ευρύ κοινό και αυτό είναι ένα από τα μεγαλύτερα μουσικά κατορθώματά τους. Πέντε χρόνια αργότερα, το 2007, στο δίσκο του Πάνου Κατσιμίχα με τον απελθόντα Μάνο Ξυδού, «Μέχρι να πάρεις παγωτό σε βρίσκει ο χειμώνας» συναντάμε τρία ακόμα μελοποιημένα ποιήματα τα δύο εκ των οποίων είναι ερμηνευμένα από τα δύο αδέλφια. Το πρώτο με τον τίτλο «Δεν μας ανήκει τίποτα», βασίζεται σε απόσπάσματα από ποίηση των Μπρεχτ (από το θεατρικό του έργο «H απόφαση» - Die Massnahme) και Λόρκα (από το ποίημά τους «Έκοψαν τρία δέντρα»). Το δεύτερο, «Λευκό πουλι» (Μέρος ΙΙ) είναι από το ποίημα του Χαράλαμπου Χατζηνάκη, «Μυστικό βαθύ» και το τρίτο είναι ποίηση του Άλκη Αλκαίου με τον τίτλο «Παγίδα». Φέτος κυκλοφόρησαν τη νέα τους δουλειά πάνω στη beat generation, ένας αμιγώς ποιητικός δίσκος, καταθέτοντας την πολύχρονη εμπειρία τους πάνω σε ποιητές της αμερικανικής λογοτεχνικής σκηνής των δεκαετιών 50΄ και 60'. Ο Πάνος Κατσιμίχας, τέλος, συμμετέχει και στον πολύ πρόσφατο δίσκο-αφιέρωμα στην Κατερίνα Γώγου, με το τραγούδι «Πάμε μικρή μου» για τον οποίο θα γίνει διεξοδικότερος λόγος στο Γ' μέρος του αφιερώματος.
Ο Θάνος Μικρούτσικος
Η σχέση του Θάνου Μικρούτσικου με την ποίηση και τη μελοποιήσή της δεν χωράει ασφαλώς συστάσεις. Αποτελεί έναν από τους βασικούς θεμελιωτές του μελοποιημένου λόγου ανήκοντας και αυτός στην κατηγορία των συνθετών που μελοποίησαν μεγάλους ποιητές (Ρίτσος, Αναγνωστάκης, Μπίρμαν, Χικμέτ κ.ά.) αλλά και που γνώρισαν στο πλατύ κοινό ποιητές (βλ. Καββαδίας, Λιοντάκης, Μαστοράκη, Κακουλίδης κ.ά.). Έτσι από το 1975 που πρωτοπαρουσιάστηκε με ολοκληρωμένο έργο, τα «Πολιτικά τραγούδια», μέχρι σήμερα επιλέγει με μεγάλο σεβασμό και προσοχή το λόγο που μελοποιεί. Συνεπώς δεν θα μπορούσε ούτε τα νεώτερα χρόνια να μην μας «απασχολήσει» πολλάκις δισκογραφικά με μελοποιημένη ποίηση. Το 2001, λοιπόν, κυκλοφόρησε με δική του επιμέλεια ο δίσκος «Γιάννης Ρίτσος - Του απείρου εραστής», ο οποίος αν και δεν πρόκειται για αμιγώς μελοποιημένα ποιήματα του Ρίτσου ωστόσο περιλαμβάνει εκτός από τις απαγγελίες του μεγάλου αυτού ποιητή και συνθέσεις του Μικρούτσικου γραμμένες ειδικά για αυτή την έκδοση. Την ίδια χρονιά παρουσιάζει έναν αγαπημένο του ποιητή, τον Γάλλο Φρανσουά Βιγιόν, στο δίσκο «Στον τόπο μου είμαι τέλεια ξένος». Τραγουδά ο Γιάννης Χριστόπουλος και ο ίδιος ο συνθέτης ενώ ποιήματα αυτού του δαιμόνιου ποιητή απαγγέλουν οι: Φοίβος Δεληβοριάς, Νίκος Ζούδιαρης, Χρήστος Θηβαίος, Αλκίνοος Ιωαννίδης, Χάρης Κατσιμίχας, Σωκράτης Μάλαμας, Λαυρέντης Μαχαιρίτσας, Μίλτος Πασχαλίδης και Ορφέας Περίδης. Το 2002 στο δίσκο του «Ο Άμλετ της Σελήνης» η παρουσία ποιητών είναι κάτι παραπάνω από εμφανής. Αρχής γενομένης από τη διαχρονική επιτυχία, όπως εξελίσσεται, «Ο Άμλετ της Σελήνης» το ποίημα, δηλαδή, του Μάνου Ελευθερίου γραμμένο για τον φίλο του Γιώργο Χειμωνά και πρωτοδημοσιευμένο στο λογοτεχνικό περιοδικό «Οδός πανός» του ποιητή Γιώργου Χρονά. Στο δίσκο βρίσκουμε ακόμα μελοποιήσεις ποιημάτων του Γιώργου Κακουλίδη, της Τζένης Μαστοράκη και του ζωγράφου - ποιητή Κώστα Λαχά. Δυο χρόνια μετά, το 2004, θα κυκλοφορήσει μια ακόμη δουλειά πάνω σε ποίηση του Ρίτσου με τον τίτλο «Ο σχοινοβάτης» όπου το 1ο μέρος περιλαμβάνει την μουσική του εργασία «Κικγκλίδωμα ΙΙ» και τραγουδά η Γεωργία Συλαίου, έργο γραμμένο την περίοδο 1973-2003. To 2007 από τη σειρά Legend Classics θα κυκλοφορήσει ο δίσκος «Έργα για φλάουτο» στον οποίο εμπεριέχεται και η εργασία του Μικρούτσικου πάνω στην ποίηση του Πατρινού ποιητή Γιώργου Κοζία, «Κόσμος χωρίς ταξιδιώτες» σε αφήγηση Δημήτρη Παπανικολάου.
Δείτε ακόμα:
Μελοποιημένη ποίηση 2000-2012 | Β' Μέρος [2001-2003]
Μελοποιημένη ποίηση 2000-2012 | Γ' Μέρος [2004-2006]
Μελοποιημένη ποίηση 2000-2012 | Δ' Μέρος [2007-2009]
Μελοποιημένη ποίηση 2000-2012 | Ε' Μέρος [2010-2012]
