«Οι ρωγμές της σαγήνης» από ένα «σερβιτόρο του ρεμπέτικου»
Πενηντατρία χρόνια μετά τα πρώτα του τραγούδια που κυκλοφόρησαν σε ένα δισκάκι 45 στροφών από την LYRA, με ερμηνευτή τον ίδιο («Άκου μικρό μου ταίρι» & «Τα πουλιά πετούσαν») και έξι χρόνια μετά τα «Ετερόκλητα», ο διακεκριμένος ερευνητής του ρεμπέτικου και λαϊκού τραγουδιού (ο ίδιος αυτοαποκαλείται «σερβιτόρος των ρεμπέτικου), τραγουδοποιός (και πολιτικός μηχανικός) Πάνος Σαββόπουλος παρουσίασε πρόσφατα την τελευταία του δισκογραφική δουλειά που φέρει τον τίτλο «Οι ρωγμές της σαγήνης» και περιλαμβάνει μια σειρά από καινούργια τραγούδια σε μουσική και στίχους δικούς του. Τραγουδούν οι Γιώργος Μαργαρίτης, Αγάθων, Βαγγέλης Γερμανός, Μόρφω Τσαϊρέλη, Ασπασία Στρατηγού, Πάρις Περυσινάκης, Αλέξανδρος Καψοκαβάδης, Ευανθία Λώλου, Μελίνα Καϊμάκη, Βασίλης Σμάνης, Πέτρος Ανδρουτσόπουλος και ο Πάνος Σαββόπουλος, που υπογράφει και τις ενορχηστρώσεις.
Και βεβαίως αποτελεί είδηση το ότι εκτός από το cd, η δουλειά αυτή κυκλοφόρησε και σε 300 συλλεκτικά βινύλια, μέσα στα οποία περιλαμβάνεται σαν δώρο και το cd, για ευκολία στην ακρόαση σε οποιοδήποτε χώρο. (Πρόκειται για το πρώτο βινύλιο των εκδόσεων «Μετρονόμος»). Η κίνηση αυτή μάλιστα αποκτά ιδιαίτερη σημασία, αφού πρόκειται για ένα δημιουργό του οποίου οι δυο πρώτοι δίσκοι βινυλίου («Το δωμάτιο», 1968 & «Επεισόδιο», 1971) είναι σήμερα ιδιαίτερα δυσεύρετοι και για να τους αποκτήσει κάποιος θα πρέπει, για να το πω πιο λαϊκά, να τα «ακουμπήσει χοντρά».
Τα τραγούδια του δίσκου
1) Πάντα επιστρέφεις – Γιώργος Μαργαρίτης
2) Ό,τι τραβούμε το προκαλούμε – Ασπασία Στρατηγού
3) Οι ρωγμές της σαγήνης – Μόρφω Τσαϊρέλη
4) Ασέλγειες της μνήμης – Βαγγέλης Γερμανός
5) Η ισημερία της ευτυχίας – Ασπασία Στρατηγού & Αλέξανδρος Καψοκαβάδης
6) Carousel – Μόρφω Τσαϊρέλη
7) Το ξόρκι – Αγάθων, Ευθαλία Λώλου, Πάνος Σαββόπουλος
8) Ο άπληστος «αϊτός» του Παπαδιαμάντη – Πάρις Περυσινάκης & Μελίνα Καϊμάκη (Ψάλτες: Βασίλης Σμάνης – Πέτρος Ανδρουτσόπουλος)
9) Ridom, ridom – Μόρφω Τσαϊρέλη (Παραδοσιακό τραγούδι της Ισλανδίας)
10) Έγχορδη μοναξιά – Αλέξανδρος Καψοκαβάδης & Ασπασία Στρατηγού
11) Παίζων εν ου παικτοίς – Γιώργος Μαργαρίτης
Έπαιξαν οι μουσικοί: Μαρίνος Γαλατσινός (σαξόφωνο, κλαρινέτο, φλάουτα), Σπύρος Γάντζιας (τρομπόνι), Τάσος Γουσέτης (βιολί), Παναγιώτης Κανελλόπουλος (μαντολίνο), Σωτήρης Καστάνης (κιθάρα), Αλέξανδρος Καψοκαβάδης (λάφτα), Άρης Ντεληθέος (κρουστά), Λευτέρης Τσικουρίδης (τρίχορδα), Τάσος Ξηράκης (τσέμπαλο), Χαρούλα Τσαλπαρά (ακορντεόν), Αλέξανδρος Χαραλάμπους (βιολοντσέλο). Η ηχογράφηση, η μίξη και το mastering έγιναν από τον Άρη Ντεληθέο, το εξώφυλλο αποτελείται από ένα κολάζ της Susana Eneberg, ενώ υπεύθυνος για τη γραφιστική επιμέλεια είναι ο Γιάννης Καρυδάκης.
Λίγα λόγια για το δίσκο
Ο Πάνος Σαββόπουλος δεν γράφει «εύκολα» και «εύπεπτα» τραγούδια. Τα τραγούδια του είναι ιδιόρρυθμα και δεν αφομοιώνονται από την πρώτη ακρόαση. Κι αυτό το κάνει συνειδητά. Όσον αφορά το μουσικό μέρος, ακόμα κι αν οι μουσικές και οι ρυθμοί στα περισσότερα τραγούδια κινούνται γύρω από λαϊκές φόρμες, δεν επαναλαμβάνεται η γνωστή επιτυχημένη συνταγή, «ζεϊμπέκικο - χασάπικο, άντε και κανένα τσιφτετέλι», αλλά είναι ευδιάκριτη η ποικιλομορφία τόσο στις μελωδίες όσο και στους ρυθμούς. Αλλά και οι ερμηνευτές προέρχονται από ένα μεγάλο φάσμα, από τον Γιώργο Μαργαρίτη, μέχρι τον Βαγγέλη Γερμανό (γράφοντας αυτές τις αράδες σκέφτομαι πως θα είχε ενδιαφέρον μια μεταξύ τους συνεργασία).
Και βεβαίως θα ήταν παράλειψη αν δεν σημείωνα πως η ηχογράφηση έγινε εξ’ ολοκλήρου με φυσικά όργανα. Ίσως - κι αυτό αποτελεί μια καθαρά προσωπική επιθυμία, από την πλευρά του ακροατή - η ορχήστρα να «σήκωνε» κι ένα κοντραμπάσο. Νομίζω όμως πως ακόμα κι αυτή η «παράλειψη» αποτελεί άποψη του δημιουργού, που λειτουργεί πάνω σε ένα γενικότερο αφαιρετικό πλαίσιο.
Όσον αφορά το στιχουργικό μέρος, ο Πάνος Σαββόπουλος, συνειδητά και πάλι, γράφει τα λόγια του ξέροντας πως θα χρειαστούν πολλές αναγνώσεις για να γίνουν κατανοητά. Έχοντας στο επίκεντρο τον άνθρωπο, γράφει συχνά με φιλοσοφική διάθεση, με έμμεσο τρόπο και ποτέ, όπως ισχυρίζεται και ο ίδιος, «αυτονόητα» ή «αναμενόμενα». Τα τραγούδια του, αν μη τι άλλο, δίνουν «τροφή» για σκέψη και συζήτηση…
Τραγούδια για «ό,τι κρυφό και απρόβλεπτο»
Καταλληλότερος βέβαια για την πληρέστερη παρουσίαση των τραγουδιών, θεωρώ πως είναι ο ίδιος ο Πάνος Σαββόπουλος, που γράφει τα εξής:
Έκρινα απαραίτητο να γράψω μερικές αράδες που να σκιαγραφούν, κάπως, την ουσία κάθε τραγουδιού του δίσκου. Κι αυτό, επειδή όταν γράφω τραγούδια δεν ενδιαφέρομαι -σχεδόν ποτέ- για το «αυτονόητο» και το «αναμενόμενο», αλλά για ό, τι κρυφό ή απρόβλεπτο… υποφέρει πάνω στη «φωτιά» και καταπονεί τους ανθρώπους. Κι επειδή η «φωτιά» δεν προσεγγίζεται εύκολα, έρχονται αυτές οι αράδες να παίξουν το ρόλο του «μέντιουμ», δηλαδή του «ενδιάμεσου», πιο …δηλαδή, του «μεταφραστή». Ταυτόχρονα, όμως, επιθυμώ μ’ αυτόν τον τρόπο να φανερώσω τις πιο ιδιαίτερες αισθήσεις μου οι οποίες γέννησαν ετούτα τα τραγούδια. Ίσως, να πει κανείς, ότι κάτι τέτοιο δε συνηθίζεται… Μα, αυτό είναι ένας επιπρόσθετος λόγος για να το κάνω.
Πάντα επιστρέφεις
Μια γυναίκα κι ένας άντρας είναι ζευγάρι, όμως για κανέναν απ’ τους συνήθεις λόγους (έρωτας, αγάπη, μοναξιά, χρήματα, εξουσία…), αλλά γιατί τους καθορίζει και τους ενώνει η ίδια «πληγή». Αυτή, μικρή, έβλεπε τον πατέρα της να εξαφανίζεται για μεγάλα διαστήματα κι όταν επέστρεφε αυτό ήταν η ύψιστη -και μόνη- ευτυχία της μικρής ζωής της, μέχρι που παρακαλούσε το …Θεό να ξαναφύγει ώστε να απολαύσει την επόμενη επιστροφή. Τα ίδια ακριβώς και με τον άντρα που -παιδάκι- έβλεπε τη μάνα να χάνεται και να επανακάμπτει. Έτσι, αυτοί, χωρίζουν συνεχώς και ξανασμίγουν για να απολαύσουν ό, τι καλύτερο και μοναδικό έζησαν μικροί, δηλαδή την επιστροφή των γονιών τους. Κι η αγωνία τους είναι μη γίνει «κάτι» και δεν υπάρξει επιστροφή…
Ό,τι τραβούμε το προκαλούμε
Εδώ, ο τίτλος φαίνεται να τα λέει όλα, αλλά τα πράγματα είναι πολύ περίπλοκα. Και η γνωστή φράση του λαού πληρώνω μια ζωή τις αμαρτίες άλλων, είναι τουλάχιστον αφελής, αφού καθένας μας μόνο τις δικές του αμαρτίες πληρώνει, πιθανά όμως αυτές να τις έχει ντύσει με ξένο «ρούχο». Γι’ αυτό και δεν ξέρει (το κορίτσι του τραγουδιού) ποια «εκδοχή» -από τον εαυτό της- να «φορέσει». Γι’ αυτό και νιώθει σαν αράχνη που ψάχνει για θύμα, όμως ποτέ δεν υποψιάζεται ότι το θύμα είναι ο εαυτός της. (Που όμως αν δεν καταφέρει να τον «φάει», δεν θα δει ποτέ της άσπρη μέρα…).
Οι ρωγμές της σαγήνης
(Με λίγα λόγια…), η σαγήνη (που κάποτε σήμαινε ένα μεγάλο δίχτυ) έχει σήμερα μόνο μεταφορική σημασία και σημαίνει τη γοητεία, το θέλγητρο, την …έλξη! Στο βάθος, όμως, πρόκειται για τον ίδιο τον εαυτό μας, ο οποίος υφίσταται -και αποθηκεύει- εμπειρίες της ζωής, όσο πιο ζωντανά γίνεται. Και, σχεδόν ξαφνικά, έχοντας περάσει 3-4 δεκαετίες της ζωής του, ανακαλύπτει ότι η «σαγήνη» του έχει ρωγμές, μέσα από τις οποίες περνάει αβέρτα ο φόβος που δημιουργεί το άγνωστο της αιτίας της ύπαρξής του, αλλά και το φυσικό του τέλος. Κάτι σαν τη σαγήνη, όχι μεταφορικώς αλλά κυριολεκτικά, των ψαράδων, που αν τρυπήσει χάνονται τα ψάρια (πείτε το …μπούσουλα, εσείς, για να συνεχίσουμε με τους συμβολισμούς).
Ασέλγειες της μνήμης
Στο τραγούδι αυτό προσεγγίζεται η ουσία του έρωτα, ο οποίος εκτιμάται ως καυτός, ευκαιριακός, ταπεινωτικός και διψασμένος… Επίσης ότι θανάσιμος εχθρός του είναι ο χρόνος και τα μελλοντικά σχέδια, αφού ο έρωτας υπάρχει μόνο και μόνο όσο υπάρχει πολύ μεγάλη επιθυμία για οργασμό (και «σεξ» να βάλετε αντί για «οργασμό», δε με κόφτει…)! Ακόμα, γίνεται -εμμέσως- σαφές ότι έρωτας και αγάπη είναι δύο εντελώς διαφορετικά πράγματα και ότι μόνο οι δειλοί, οι πονηροί και οι αφελείς τα μπερδεύουν.
Η ισημερία της ευτυχίας
Εδώ περιγράφεται η «ευτυχία» και οι …ιδιότητές της, με σημαντικότερη αυτή που λέει ότι «ευτυχία» και «πρέπει» δεν συνυπάρχουν! Επίσης ότι η ευτυχία δεν είναι ποτέ δεδομένη, ότι πάντα μοιράζεται (γιατί ΔΕΝ υπάρχει αίσθηση ευτυχίας, αν αυτή δε μοιράστηκε πρώτα…), μάλιστα μοιράζεται ακριβώς στα ίσα (η πραγματική ευτυχία) αλλά δε …ζυγίζεται. Κι αν κάποιος επιχειρήσει να τη μετρήσει, αυτή πεθαίνει πάραυτα! (Γι’ αυτό, άλλωστε, και πάντα πεθαίνει… Γιατί είναι στη φύση του ανθρώπου. Κι αν δεν πεθάνει από μόνη της, ε, τότε τη σκοτώνουμε εμείς…).
Carousel
(Εδώ, ξεκινάω με …υστερόγραφο διάλογο δάσκαλου και μαθήτριάς του)
-Γιατί, δάσκαλε, τα πρόσωπα που συμβολίζουν το θάνατο είναι πάντα και παντού γυναικεία; Π.χ. Σκύλλα, Χάρυβδις, Μέδουσα, Λερναία Ύδρα…, ακόμα κι η Εύα του γνωστού εβραϊκού μύθου.
-Γιατί, παιδί μου, ο έρωτας μάχεται με το θάνατο και τελικά ο θάνατος είναι απλώς το φυσικό τίμημα του έρωτα…
Το Carousel είναι η περιγραφή της ζωής μιας γυναίκας, τέλος πάντων ας πω ενός …τύπου γυναίκας. Για μεγαλύτερη ζωντάνια, περιγράφεται ένα εικοσιτετράωρο αυτής της γυναίκας, το οποίο αφ’ ενός μεν είναι μονότονα, βασανιστικά (φορές και εφιαλτικά) το ίδιο κι απαράλλακτο, αφ’ ετέρου δε γιατί στην ουσία αποτελεί -το εικοσιτετράωρό της- το «κύτταρο» (το δομικό στοιχείο) από το οποίο πλέον είναι χτισμένη η ζωή της. Ταυτόχρονα τα τμήματα-φάσεις του εικοσιτετράωρου, αποτελούν και «φωτογραφίες» των σημαντικότερων πλευρών του χαρακτήρα της. Έτσι, το εικοσιτετράωρο αυτής της γυναίκας και οι επαναλήψεις του -δηλαδή η ζωή της- μοιάζουν ακριβώς με Carousel, όχι όμως το παιχνίδι που διασκεδάζει, αλλά η πραγματικότητα που τυραννάει.
Το ξόρκι
Το τραγούδι αποτελεί ένα ιδιότυπο «ρεπορτάζ» -από συγκεκριμένη οπτική γωνία- μιας αληθινής ιστορίας (με τόπο, χρόνο και πρόσωπα…, έτσι;). Για να μην παρεξηγηθεί το κακό πνεύμα και πάει το μυαλό σε γνωστές …χαζομάρες, χρησιμοποιήθηκαν τρεις όροι-ονόματα: δαίμων, τζίνι, τελώνι(ο)! (Γι’ αυτό και τρεις οι ερμηνευτές).
Βράδυ λούστηκε και βγήκε… και Δαίμων την καταδιώκει…, λέει το άσμα.
Τελικά το «κακό πνεύμα», που δεν ξορκιζόταν με κανέναν θεό, ήταν …απλά ένας βαρύς ψυχαναγκασμός του κοριτσιού, λόγω αναγκαστικής και βίαιης ερωτικής στέρησης. (Ο «ξένος» όμως που την ανέλαβε, στο τέλος τη γιάτρεψε και την πάντρεψε …ομοιοκατάληκτα).
Ο άπληστος «αϊτός» του Παπαδιαμάντη
Εδώ …γρονθοκοπείται η «φιλοδοξία» και η «απληστία», αλλά ο στόχος (στο βάθος) είναι ο παράλογος και άχρηστος αλαζονικός πλούτος. Για να εκφραστώ παραστατικότερα στο τραγούδι, κατέφυγα κι εγώ στη μέθοδο του Αισώπου, δηλαδή στον κόσμο των ζώων κι έτσι έφτιαξα την ιστοριούλα με τον αετό. Για να εννοήσετε καλύτερα τη φράση το μικρό σκαθάρι κάγχαζε για το τσαλάκωμα, διαβάστε τον αισώπειο μύθο «Αετός και σκαθάρι».
Για επιμύθιο, παράφρασα μία φράση του αγαπημένου κοσμοκαλόγερου από το διήγημά του «Οι χαλασοχώρηδες» (1892): Η φιλοδοξία είναι η νόσος των χορτάτων, η λαιμαργία είναι των πεινασμένων το νόσημα.
Ridom, ridom
Πρόκειται για παλιό ισλανδικό παραδοσιακό τραγούδι (18ος αιώνας), το οποίο περιγράφει το φόβο και τον τρόμο που δημιουργούσε το δάσος σ’ αυτές τις βόρειες χώρες, κυρίως τις πολύ σκοτεινές νύχτες του χειμώνα. Διατήρησα φυσικά τη βασική τραγουδιστική μελωδία, έγραψα μια εισαγωγή και προφανώς έκανα την απόδοση των στίχων στα ελληνικά με μορφή παραμυθιού. Αλλά για να δώσω ακριβή εικόνα και αίσθηση, απαιτήθηκαν διπλάσιοι στίχοι! Η φράση Ridom, ridom σημαίνει κάτι σαν «καβαλίκεψε, τρέχα...
Έγχορδη μοναξιά
Μια (λίγο ακραία, είν’ η αλήθεια, λόγω απολυτότητας) περιγραφή της προσέγγισης του αρσενικού με το θηλυκό και με καταργημένα όλα τα γνωστά στοιχεία της τρέχουσας -και πολύ συχνά καλπάζουσας και μη… φθάνουσας- άρρωστης υποκριτικής ηθικής. Το αγόρι και το κορίτσι (με τα στιχάκια που λένε) αυτοπροσδιορίζονται και (εδώ είναι το …ζουμί) κάνουν (μεταξύ τους) προτάσεις επαφής, μέσω περιγραφών.
(Εννοείται ότι τα κινητά τους τα πέταξαν στην απέναντί τους θάλασσα…, ενώ αργότερα μπορεί και να τους πλησίασαν οι γέροι θεοί του Λουντέμη, αλλά αυτό δεν τεκμαίρεται… Τουλάχιστον μέχρι την κυκλοφορία του δίσκου…)
Παίζων εν ού παικτοίς
Εδώ περιγράφεται ένας βαρύς παίχτης (όχι αθλοπαιδιάς, αλλά «τζόγου» τινός), όμως δεν προσδιορίζεται το είδος του «τζόγου» αφού το σημαντικό είναι το «τραύμα» που πυροδοτεί την ανάγκη για βαρύ παιχνίδι. Άλλωστε για το λόγο αυτό, κάτω από την επιφάνεια (δηλαδή ότι παίζει για να κερδίσει) κρύβεται ο πραγματικός λόγος, ότι δηλαδή παίζει για να χάσει. Στο δεύτερο στιχάκι ομολογεί όλη την αλήθεια σ’ «εκείνη» που φαίνεται να υπολογίζει περισσότερο: Θέλω ν’ αποτύχω για να τιμωρηθώ και τον εαυτό μου να εκδικηθώ. (Βάζω στοίχημα, ότι δεν ξέρει την αιτία…). Μάλιστα στο τρίτο στιχάκι (στο οποίο επιπρόσθετα παύει να μιλάει σε «πρώτο» πρόσωπο και περνάει στο ασφαλέστερο «δεύτερο») αφήνει να εννοηθεί ότι υπάρχει κι η περίπτωση το «τραύμα» να τον οδηγήσει να τολμήσει να παίξει, ακόμα και να «μπλοφάρει», με τον Χάρο. Το ’πε κιόλας ο άνθρωπος, στο …καταραμένο δεύτερο στιχάκι: σαν ξερό πηγάδι, θύμα αναζητώ. (Και ποιο είναι το πιο σίγουρο κι εύκολο θύμα; Μπράβο σας, το βρήκατε! Μα, αυτός ο ίδιος…).
(Σοφότατος ο άγιος Ι. Χρυσόστομος που μου δάνεισε τον τίτλο, με τη γνωστή φράση… Για την ακρίβεια, πάντως, κι αυτός τη δανείστηκε από μια 300 χρόνια παλιότερη…).
Η παρουσίαση του δίσκου
Η επίσημη παρουσίαση του δίσκου έγινε στις 15 Μαΐου 2018 στο «Κελάρι» του ωδείου «Athenaeum» στο Θησείο. Συμμετείχαν ο Γιώργος Μαργαρίτης, η πιανίστα και τραγουδίστρια Χαρούλα Τσαλπαρά, ο εκδότης Θανάσης Συλιβός, οι μουσικοί παραγωγοί Σιδερής Πρίντεζης και Γιώργος Τσάμπρας, ο αρχιτέκτων, συγγραφέας και πολιτικός Νίκος Σηφουνάκης και ο Σάββας Σαββόπουλος (αδελφός του Πάνου), ψυχίατρος - ψυχαναλυτής. Η ηχοληψία έγινε από τον Ρόδη Σουλόπουλο και η βιντεοσκόπηση και το μοντάζ από τον Αλέξανδρο Χαριτάκη.
