Κι έτσι, ενώ στις 21 του μηνός είχε προγραμματιστεί η κυκλοφορία του κύκλου τραγουδιών του Μίκη «Έξη Φεγγάρια Της Θάλασσας» σε στίχους του Νίκου Γκάτσου, με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και τη Βίκυ Μοσχολιού, τα σχέδια των συνταγματαρχών ανέτρεψαν τα σχέδια και ο δίσκος κυκλοφόρησε τελικά από την Columbia επτά χρόνια μετά με τίτλο «Θαλασσινά Φεγγάρια». (Τα τραγούδια βέβαια είχαν κυκλοφορήσει λίγο πριν την επιβολή της δικτατορίας σε δίσκους 45 στροφών, αλλά αποσύρθηκαν, σχεδόν αμέσως). Το μεγάλο δίσκο του 1974 συμπλήρωσαν πέντε παλαιότερα τραγούδια της συνεργασίας του Θεοδωράκη με τον Νίκο Γκάτσο, με τον Μπιθικώτση και τη Μαρία Φαραντούρη.
1) Θα ρίξω πέτρα στη ζωή - Γρηγόρης Μπιθικώτσης
2) Κοιμήσου παλικάρι - Βίκυ Μοσχολιού
3) Φέρτε μου τη θάλασσα - Γρηγόρης Μπιθικώτσης
4) Νύχτα δίχως άκρη - Βίκυ Μοσχολιού
5) Το πανηγύρι των άστρων - Γρηγόρης Μπιθικώτσης
6) Σήμερα βράδιασε νωρίς - Βίκυ Μοσχολιού
7) Τ' όνειρο καπνός (Στης νύχτας το μπαλκόνι) - Μαρία Φαραντούρη (Γραμμένο το 1964 για το θεατρικό έργο του Aldo Nikolai «Το εκκρεμές». Ηχογράφηση το 1966 στον «Κύκλο Φαραντούρη»)
8) Στου κόσμου την ανηφοριά - Γρηγόρης Μπιθικώτσης-Μιχάλης Ιωαννίδης (Ηχογράφηση 1966. Γραμμένο το 1964 για το θεατρικό έργο του Aldo Nikolai «Το εκκρεμές». Πρώτη εκτέλεση το 1966 από τη Μαρία Φαραντούρη στον «Κύκλο Φαραντούρη»)
9) Το εκκρεμές - Μαρία Φαραντούρη (Γραμμένο το 1964 για το θεατρικό έργο του Aldo Nikolai «Το εκκρεμές». Ηχογράφηση το 1966 στον «Κύκλο Φαραντούρη»)
10) Στράτα τη στράτα - Γρηγόρης Μπιθικώτσης-Μιχάλης Ιωαννίδης (Ηχογράφηση στον κύκλο τραγουδιών «Πολιτεία Β’» το 1964)
11) Το ματωμένο φεγγάρι - Μαρία Φαραντούρη (Αφιερωμένο στην Κύπρο. Γραμμένο το 1962 για την ταινία «Το νησί της Αφροδίτης». Από τον κύκλο τραγουδιών «Χρυσοπράσινο φύλλο» το 1965)
Το εξώφυλλο είναι έργο του Μίνωα Αργυράκη. Η ηχογράφηση έγινε στο studio της Columbia από το Νίκο Κανελλόπουλο. Αυτή ήταν, δυστυχώς, η μοναδική συνεργασία του Μίκη με τη Βίκυ Μοσχολιού. Στην 1η έκδοση του δίσκου το 1974, κρατήθηκαν οι παλιές ηχογραφήσεις με τον Μπιθικώτση, ενώ ξαναηχογραφήθηκαν τα κομμάτια με τη Μοσχολιού. Με αυτές τις εκτελέσεις κυκλοφόρησε ο δίσκος και στην πρώτη έκδοσή του σε cd.
Στη επανέκδοση σε cd στη σειρά «Remasters» τo 2005 συμπεριλήφθηκαν οι τρεις αρχικές ηχογραφήσεις των τραγουδιών με τη Βίκυ Μοσχολιού από το 1967, ενώ από τις ηχογραφήσεις του 1974 μπήκαν τα «Κοιμήσου παλικάρι» και «Νύχτα δίχως άκρη». Έμεινε δηλαδή εκτός το «Σήμερα βράδιασε νωρίς». Μπουζούκια παίζουν ο Κώστας Παπαδόπουλος με τον Λάκη Καρνέζη. Η ενορχήστρωση και διεύθυνση της ορχήστρας είναι του Μίκη Θεοδωράκη, ενώ τις νέες ηχογραφήσεις του ’74 επιμελήθηκε ο Λουκιανός Κηλαηδόνης, που σε συνέντευξη που μου παραχώρησε το 2008, εξηγεί το γιατί τα τραγούδια αυτά δεν ανήκουν στις μεγάλες επιτυχίες του Θεοδωράκη:
Το 1974, ενορχήστρωσες «Τα Λαϊκά» του Θεοδωράκη και του Μάνου Ελευθερίου με το Μανώλη Μητσιά και την Τάνια Τσανακλίδου.
Έκανα εκεί την ενορχήστρωση και επίσης έκανα και τρία τραγούδια από τα «Έξι Θαλασσινά Φεγγάρια» του Θεοδωράκη και του Νίκου Γκάτσου, τα οποία είχε ηχογραφήσει ο Μίκης λίγο πριν τη δικτατορία, τρία ο Μπιθικώτσης, τρία η Μοσχολιού. Τα τρία με τον Μπιθικώτση ήταν τελειωμένα και υπήρχαν και πρόχειρες ηχογραφήσεις για τη Μοσχολιού. Έκανα τις ορχήστρες και τραγούδησε η Βίκυ… Δεν ακουστήκανε πολύ… Κρίμα, γιατί είναι πολύ ωραία τραγούδια, έχει μερικά εξαιρετικά… Αλλά τότε, στη μεταπολίτευση, βγήκε όλος ο Θεοδωράκης μαζί, τι να πρωτακούσεις; Εκατό, διακόσια Lp και τα καινούργια και τα παλιά μαζί και χάθηκαν και τα «Έξι Θαλασσινά φεγγάρια».
Θα πρέπει να έχεις ιδιαίτερη αδυναμία σ’ ένα απ’ αυτά, στο «Πανηγύρι των άστρων» το οποίο είχες τραγουδήσει στο αφιέρωμα στο Μίκη Θεοδωράκη στην εκπομπή «Στην υγειά μας» το 2005 αλλά και σε άλλες εμφανίσεις σου…
«Βάλτο μαχαίρι σου στο θηκάρι…» Ναι, το αγαπώ ιδιαίτερα αυτό το τραγούδι. Το είχα πει και στο Σπύρο Παπαδόπουλο, παρουσία του Μίκη και σε μια άλλη εκπομπή αφιέρωμα στον Γκάτσο. (1)
Το Δεκέμβρη του 1974 το περιοδικό «Ντομινό» έγραφε για τη νέα κυκλοφορία:
Οι στίχοι των τραγουδιών του νέου αυτού μεγάλου δίσκου - που κυκλοφόρησε από την «Κολούμπια» σ’ ένα θαυμάσιο Άλμπουμ που φιλοτέχνησε ο Μίνως Αργυράκης - είναι προσφορά του ποιητή Νίκου Γκάτσου. Η ενορχήστρωση δε και η διεύθυνση της ορχήστρας ανήκει στον ίδιο τον Μίκη Θεοδωράκη.
Στα «Θαλασσινά φεγγάρια» αποκαλύπτεται με επιβλητικό τρόπο, μια πλευρά του ταλέντου του Θεοδωράκη, που, χωρίς να είναι άγνωστη, δεν είναι ωστόσο πολύ οικεία στο μεγάλο κοινό. Μια πλευρά γεμάτη τρυφερότητα και λυρισμό όπου το αίσθημα και το πάθος, υποταγμένα σε μια ήρεμη ενατένιση της ζωής, βρίσκουν την τέλεια έκφρασή τους σε απαλούς αλλά και δυναμικούς ρυθμούς, που έχουν πάντα τις ρίζες τους στη μεγάλη παράδοση του λαϊκού μουσικού μας πολιτισμού.
Στην επανέκδοση του δίσκου σε cd, το 2005, η στιχουργός Αγαθή Δημητρούκα, σύντροφος του Νίκου Γκάτσου έγραφε:
ΤΑ ΡΩΜΑΛΕΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ Κάποτε που ο Νίκος Γκάτσος με συμβούλευε να γράφω ρωμαλέα τραγούδια, στην ερώτηση «τι εννοούσε», απάντησε «όχι συναισθηματικά, όχι ατμοσφαιρικά τραγούδια». Κι όταν του ζήτησα ένα παράδειγμα με στίχους δικούς του, μου έδωσε πρόθυμα τα έντεκα ΘΑΛΑΣΣΙΝΑ ΦΕΓΓΑΡΙΑ. Έντεκα ρωμαλέα μοιρολόγια που θρηνούν τη ζωή, την αγάπη και το όνειρο, σε ίαμβο φυσικό με εξαιρέσεις ρητορικού τροχαϊκού μέτρου και σε χρόνους παρελθόντα, παρόντα και μέλλοντα.
«Θα ρίξω πέτρα στη ζωή / να βρω καινούργιο στόχο
Κι αν πάλι τ’όνειρο καεί / παράπονο θα το ‘χω»
Προσωρινή η αισιοδοξία του ποιητή, δεν του επιτρέπει να δηλώσει στον τέταρτο στίχο «καημό μου δε θα το’χω», εκτός εάν το «παράπονο» εδώ δεν υπονοεί το ανικανοποίητο αλλά γίνεται το κίνητρο για νέα προσπάθεια και νέο στόχο.
«Στης νύχτας το μπαλκόνι / παγώνει ο ουρανός
ειν’η αγάπη σκόνη / και τ’ όνειρο καπνός».
Η απώλεια παγιώνεται, απουσιάζει το παρόν, άδειασε δραματικά η αγκαλιά του κόσμου.
«Έθρεψα τα σπλάχνα σου / κύμα πελαγίσ(ι)ο
με χιλιάδες μνήματα / μέσα στο βυθό»
Ειν’η ζωή που κάνει το θρηνητικό απολογισμό της, ή κάποια πατρίδα ίσως, ή μήπως ολόκληρη η στεριά; Όχι. Ο χρόνος είναι. Ο χρόνος που θυμάται. Ο χρόνος που γνωρίζει. Ο αμετάκλητος χρόνος:
«Οι νεκρές αγάπες μου / δε θα ‘ρθούνε πίσω»
Θάφτηκαν στην παιδική ηλικία του ποιητή; Μάλλον. Μια νεκρή αγάπη αντικατοπτρισμένη σε χιλιάδες κύματα. Την προσμονή του εκείνος μας τραγουδούσε- προσμονή ηρωική, για τους πολλούς ατέρμονη:
«Φέρτε μου τη θάλασσα /να την προσκυνήσω φέρτε μου τον ήλιο της/ να προσευχηθώ».
Αγαθή Δημητρούκα, Αθήνα, Ιούνιος 2004
To 1993 στη συλλογή τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη «Άπονες εξουσίες» εντάχθηκαν δυο ανέκδοτες ηχογράφηση του «Σήμερα βράδιασε νωρίς» και «Κοιμήσου παλικάρι» με τον συνθέτη να παίζει πιάνο και να τραγουδά. Το 1988 στην κασετίνα 10 δίσκων με τίτλο «Θεοδωράκης» συμπεριλήφθηκε μια ανέκδοτη ηχογράφηση του «Σήμερα βράδιασε νωρίς» με τον Μίκη Θεοδωράκη, που πραγματοποιήθηκε το Δεκέμβρη του 1966, με το play-back της ορχήστρας πάνω στην οποία ηχογράφησε και η Μοσχολιού και έχετε την ευκαιρία να ακούσετε στο video που ακολουθεί.
Υ.Γ: Ευχαριστώ το φίλο Νίκο Αβαγιανό για τις πληροφορίες του.
Video «Σήμερα βράδιασε νωρίς» (Μ. Θεοδωράκης - Ν. Γκάτσος) Τραγουδά ο Μίκης Θεοδωράκης. Ανέκδοτη ηχογράφηση από τον κύκλο τραγουδιών «Θαλασσινά φεγγάρια» (Εκδόθηκε το 1988 στην κασετίνα «Θεοδωράκης»)
Πηγές: 1) Συνέντευξη Λουκιανού Κηλαηδόνη στον Θανάση Γιώγλου τον Αύγουστο του 2008. Αναδημοσίευση εδώ.
2) Περιοδικό «Ντομινό» (Τεύχος 876 - 6 Δεκεμβρίου 1974)
3) Ένθετο του cd «Θαλασσινά φεγγάρια» της σειράς remasters (Μinos-Emi 2005)
2) Κοιμήσου παλικάρι - Βίκυ Μοσχολιού
3) Φέρτε μου τη θάλασσα - Γρηγόρης Μπιθικώτσης
4) Νύχτα δίχως άκρη - Βίκυ Μοσχολιού
5) Το πανηγύρι των άστρων - Γρηγόρης Μπιθικώτσης
6) Σήμερα βράδιασε νωρίς - Βίκυ Μοσχολιού
7) Τ' όνειρο καπνός (Στης νύχτας το μπαλκόνι) - Μαρία Φαραντούρη (Γραμμένο το 1964 για το θεατρικό έργο του Aldo Nikolai «Το εκκρεμές». Ηχογράφηση το 1966 στον «Κύκλο Φαραντούρη»)
8) Στου κόσμου την ανηφοριά - Γρηγόρης Μπιθικώτσης-Μιχάλης Ιωαννίδης (Ηχογράφηση 1966. Γραμμένο το 1964 για το θεατρικό έργο του Aldo Nikolai «Το εκκρεμές». Πρώτη εκτέλεση το 1966 από τη Μαρία Φαραντούρη στον «Κύκλο Φαραντούρη»)
9) Το εκκρεμές - Μαρία Φαραντούρη (Γραμμένο το 1964 για το θεατρικό έργο του Aldo Nikolai «Το εκκρεμές». Ηχογράφηση το 1966 στον «Κύκλο Φαραντούρη»)
10) Στράτα τη στράτα - Γρηγόρης Μπιθικώτσης-Μιχάλης Ιωαννίδης (Ηχογράφηση στον κύκλο τραγουδιών «Πολιτεία Β’» το 1964)
11) Το ματωμένο φεγγάρι - Μαρία Φαραντούρη (Αφιερωμένο στην Κύπρο. Γραμμένο το 1962 για την ταινία «Το νησί της Αφροδίτης». Από τον κύκλο τραγουδιών «Χρυσοπράσινο φύλλο» το 1965)
Το εξώφυλλο είναι έργο του Μίνωα Αργυράκη. Η ηχογράφηση έγινε στο studio της Columbia από το Νίκο Κανελλόπουλο. Αυτή ήταν, δυστυχώς, η μοναδική συνεργασία του Μίκη με τη Βίκυ Μοσχολιού. Στην 1η έκδοση του δίσκου το 1974, κρατήθηκαν οι παλιές ηχογραφήσεις με τον Μπιθικώτση, ενώ ξαναηχογραφήθηκαν τα κομμάτια με τη Μοσχολιού. Με αυτές τις εκτελέσεις κυκλοφόρησε ο δίσκος και στην πρώτη έκδοσή του σε cd.
Στη επανέκδοση σε cd στη σειρά «Remasters» τo 2005 συμπεριλήφθηκαν οι τρεις αρχικές ηχογραφήσεις των τραγουδιών με τη Βίκυ Μοσχολιού από το 1967, ενώ από τις ηχογραφήσεις του 1974 μπήκαν τα «Κοιμήσου παλικάρι» και «Νύχτα δίχως άκρη». Έμεινε δηλαδή εκτός το «Σήμερα βράδιασε νωρίς». Μπουζούκια παίζουν ο Κώστας Παπαδόπουλος με τον Λάκη Καρνέζη. Η ενορχήστρωση και διεύθυνση της ορχήστρας είναι του Μίκη Θεοδωράκη, ενώ τις νέες ηχογραφήσεις του ’74 επιμελήθηκε ο Λουκιανός Κηλαηδόνης, που σε συνέντευξη που μου παραχώρησε το 2008, εξηγεί το γιατί τα τραγούδια αυτά δεν ανήκουν στις μεγάλες επιτυχίες του Θεοδωράκη:
Το 1974, ενορχήστρωσες «Τα Λαϊκά» του Θεοδωράκη και του Μάνου Ελευθερίου με το Μανώλη Μητσιά και την Τάνια Τσανακλίδου.
Έκανα εκεί την ενορχήστρωση και επίσης έκανα και τρία τραγούδια από τα «Έξι Θαλασσινά Φεγγάρια» του Θεοδωράκη και του Νίκου Γκάτσου, τα οποία είχε ηχογραφήσει ο Μίκης λίγο πριν τη δικτατορία, τρία ο Μπιθικώτσης, τρία η Μοσχολιού. Τα τρία με τον Μπιθικώτση ήταν τελειωμένα και υπήρχαν και πρόχειρες ηχογραφήσεις για τη Μοσχολιού. Έκανα τις ορχήστρες και τραγούδησε η Βίκυ… Δεν ακουστήκανε πολύ… Κρίμα, γιατί είναι πολύ ωραία τραγούδια, έχει μερικά εξαιρετικά… Αλλά τότε, στη μεταπολίτευση, βγήκε όλος ο Θεοδωράκης μαζί, τι να πρωτακούσεις; Εκατό, διακόσια Lp και τα καινούργια και τα παλιά μαζί και χάθηκαν και τα «Έξι Θαλασσινά φεγγάρια».
Θα πρέπει να έχεις ιδιαίτερη αδυναμία σ’ ένα απ’ αυτά, στο «Πανηγύρι των άστρων» το οποίο είχες τραγουδήσει στο αφιέρωμα στο Μίκη Θεοδωράκη στην εκπομπή «Στην υγειά μας» το 2005 αλλά και σε άλλες εμφανίσεις σου…
«Βάλτο μαχαίρι σου στο θηκάρι…» Ναι, το αγαπώ ιδιαίτερα αυτό το τραγούδι. Το είχα πει και στο Σπύρο Παπαδόπουλο, παρουσία του Μίκη και σε μια άλλη εκπομπή αφιέρωμα στον Γκάτσο. (1)
Το Δεκέμβρη του 1974 το περιοδικό «Ντομινό» έγραφε για τη νέα κυκλοφορία:
Οι στίχοι των τραγουδιών του νέου αυτού μεγάλου δίσκου - που κυκλοφόρησε από την «Κολούμπια» σ’ ένα θαυμάσιο Άλμπουμ που φιλοτέχνησε ο Μίνως Αργυράκης - είναι προσφορά του ποιητή Νίκου Γκάτσου. Η ενορχήστρωση δε και η διεύθυνση της ορχήστρας ανήκει στον ίδιο τον Μίκη Θεοδωράκη.
Στα «Θαλασσινά φεγγάρια» αποκαλύπτεται με επιβλητικό τρόπο, μια πλευρά του ταλέντου του Θεοδωράκη, που, χωρίς να είναι άγνωστη, δεν είναι ωστόσο πολύ οικεία στο μεγάλο κοινό. Μια πλευρά γεμάτη τρυφερότητα και λυρισμό όπου το αίσθημα και το πάθος, υποταγμένα σε μια ήρεμη ενατένιση της ζωής, βρίσκουν την τέλεια έκφρασή τους σε απαλούς αλλά και δυναμικούς ρυθμούς, που έχουν πάντα τις ρίζες τους στη μεγάλη παράδοση του λαϊκού μουσικού μας πολιτισμού.
Στην επανέκδοση του δίσκου σε cd, το 2005, η στιχουργός Αγαθή Δημητρούκα, σύντροφος του Νίκου Γκάτσου έγραφε:
ΤΑ ΡΩΜΑΛΕΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ Κάποτε που ο Νίκος Γκάτσος με συμβούλευε να γράφω ρωμαλέα τραγούδια, στην ερώτηση «τι εννοούσε», απάντησε «όχι συναισθηματικά, όχι ατμοσφαιρικά τραγούδια». Κι όταν του ζήτησα ένα παράδειγμα με στίχους δικούς του, μου έδωσε πρόθυμα τα έντεκα ΘΑΛΑΣΣΙΝΑ ΦΕΓΓΑΡΙΑ. Έντεκα ρωμαλέα μοιρολόγια που θρηνούν τη ζωή, την αγάπη και το όνειρο, σε ίαμβο φυσικό με εξαιρέσεις ρητορικού τροχαϊκού μέτρου και σε χρόνους παρελθόντα, παρόντα και μέλλοντα.
«Θα ρίξω πέτρα στη ζωή / να βρω καινούργιο στόχο
Κι αν πάλι τ’όνειρο καεί / παράπονο θα το ‘χω»
Προσωρινή η αισιοδοξία του ποιητή, δεν του επιτρέπει να δηλώσει στον τέταρτο στίχο «καημό μου δε θα το’χω», εκτός εάν το «παράπονο» εδώ δεν υπονοεί το ανικανοποίητο αλλά γίνεται το κίνητρο για νέα προσπάθεια και νέο στόχο.
«Στης νύχτας το μπαλκόνι / παγώνει ο ουρανός
ειν’η αγάπη σκόνη / και τ’ όνειρο καπνός».
Η απώλεια παγιώνεται, απουσιάζει το παρόν, άδειασε δραματικά η αγκαλιά του κόσμου.
«Έθρεψα τα σπλάχνα σου / κύμα πελαγίσ(ι)ο
με χιλιάδες μνήματα / μέσα στο βυθό»
Ειν’η ζωή που κάνει το θρηνητικό απολογισμό της, ή κάποια πατρίδα ίσως, ή μήπως ολόκληρη η στεριά; Όχι. Ο χρόνος είναι. Ο χρόνος που θυμάται. Ο χρόνος που γνωρίζει. Ο αμετάκλητος χρόνος:
«Οι νεκρές αγάπες μου / δε θα ‘ρθούνε πίσω»
Θάφτηκαν στην παιδική ηλικία του ποιητή; Μάλλον. Μια νεκρή αγάπη αντικατοπτρισμένη σε χιλιάδες κύματα. Την προσμονή του εκείνος μας τραγουδούσε- προσμονή ηρωική, για τους πολλούς ατέρμονη:
«Φέρτε μου τη θάλασσα /να την προσκυνήσω φέρτε μου τον ήλιο της/ να προσευχηθώ».
Αγαθή Δημητρούκα, Αθήνα, Ιούνιος 2004
To 1993 στη συλλογή τραγουδιών του Μίκη Θεοδωράκη «Άπονες εξουσίες» εντάχθηκαν δυο ανέκδοτες ηχογράφηση του «Σήμερα βράδιασε νωρίς» και «Κοιμήσου παλικάρι» με τον συνθέτη να παίζει πιάνο και να τραγουδά. Το 1988 στην κασετίνα 10 δίσκων με τίτλο «Θεοδωράκης» συμπεριλήφθηκε μια ανέκδοτη ηχογράφηση του «Σήμερα βράδιασε νωρίς» με τον Μίκη Θεοδωράκη, που πραγματοποιήθηκε το Δεκέμβρη του 1966, με το play-back της ορχήστρας πάνω στην οποία ηχογράφησε και η Μοσχολιού και έχετε την ευκαιρία να ακούσετε στο video που ακολουθεί.
Υ.Γ: Ευχαριστώ το φίλο Νίκο Αβαγιανό για τις πληροφορίες του.
Video «Σήμερα βράδιασε νωρίς» (Μ. Θεοδωράκης - Ν. Γκάτσος) Τραγουδά ο Μίκης Θεοδωράκης. Ανέκδοτη ηχογράφηση από τον κύκλο τραγουδιών «Θαλασσινά φεγγάρια» (Εκδόθηκε το 1988 στην κασετίνα «Θεοδωράκης»)
Πηγές: 1) Συνέντευξη Λουκιανού Κηλαηδόνη στον Θανάση Γιώγλου τον Αύγουστο του 2008. Αναδημοσίευση εδώ.
2) Περιοδικό «Ντομινό» (Τεύχος 876 - 6 Δεκεμβρίου 1974)
3) Ένθετο του cd «Θαλασσινά φεγγάρια» της σειράς remasters (Μinos-Emi 2005)
