Μανώλης Μητσιάς - «Από τον Τσιτσάνη στον Χατζιδάκι»

Στα τραγούδια 2,4,20,22 από το πρώτο cd και 8,9,11,13,14,20 από το δεύτερο συμμετέχει το φωνητικό σύνολο «ΗΧΩ» με τη διδασκαλία της Λένας Σουρμελή. Οι ενορχηστρώσεις έγιναν στα τραγούδια του Τσιτσάνη από τον Αχιλλέα Γουάστωρ, και στου Χατζιδάκι από τον Γιώργο Παγιάτη και τη Σοφία Καμαγιάννη. Οι ηχογραφήσεις έγιναν από τον Ηλία Λάκκα, ενώ κάποιες διορθώσεις έγιναν από τους μουσικούς στο Studio Synthesis στην Πάτρα με ηχολήπτη τον Φωτεινό Ανδρεόπουλο. Το καλαίσθητο εξώφυλλο φιλοτέχνησε ο Γιώργος Σταθόπουλος (όπως παλιά) ενώ η παραγωγή έγινε και αυτή τη φορά από τον βετεράνο της δισκογραφίας Γιώργο Μακράκη για λογαριασμό της Lyra.




Συζητώντας με τον Μανώλη Μητσιά, στα πλαίσια μιας συνέντευξης, το Δεκέμβρη του 2008, αναφερθήκαμε, αναπόφευκτα και στη γνωριμία του με τη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι αλλά και τη συνεργασία του με τον Βασίλη Τσιτσάνη.

Θ.Γ: Αρκετά νωρίς, το 1971, γίνεται και η πρώτη επαφή με τη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι, με το δίσκο «Της Γης το χρυσάφι» και μάλιστα εν τη απουσία του, αφού έλειπε στο εξωτερικό. Η ενορχήστρωση στο δίσκο είναι του Γιάννη Σπανού.
Μ.Μ: Εν τη απουσία του αλλά με επικοινωνία από Αμερική. Το 1972 που ήρθε στην Ελλάδα γνωριστήκαμε. Αργότερα, το 1976, κάναμε την «Αθανασία» πάλι σε στίχους του Γκάτσου.

Θ.Γ: Στην «Αθανασία» είχαν ηχογραφηθεί όλα τα τραγούδια στους ανδρικούς τόνους, προκειμένου να τα πεις εσύ. Πώς προέκυψε στην πορεία η συμμετοχή της Δήμητρας Γαλάνη που τραγούδησε πάνω στους δικούς σου τόνους;
Μ.Μ: Η «Αθανασία» ήταν γραμμένη όλη για μένα. Κάποια στιγμή ήρθε η Δήμητρα μαζί με το συγχωρεμένο το Λεφεντάριο και μου είπε να δουλέψουμε μαζί το χειμώνα. Λέω «με μεγάλη μου χαρά…» Εγώ τότε δούλευα με τη Σωτηρία Μπέλλου στο «Ζoom» στην Πλάκα. Μου είπε λοιπόν «θα ήταν ωραίο να έλεγα κι εγώ κάνα δυο τραγούδια σ’ αυτό το δίσκο με τον Χατζιδάκι, για δώσουμε έναν τόνο ότι ξανασυνεργαζόμαστε». Γιατί είχαμε χωρίσει εκείνο τον καιρό. «Με χαρά, να πεις, δεν έχω καμιά αντίρρηση» της είπα. Πήγα και το είπα στον Μάνο. Εκείνος δεν ήθελε καθόλου βέβαια, ούτε ο Γκάτσος επίσης…

Θ.Γ: Δεν θέλανε; Περίεργο μου φαίνεται…
Μ.Μ: Ο Γκάτσος με κανέναν τρόπο. Και ο Μάνος δεν ήθελε, απόδειξη ότι δεν έγραψε άλλες ορχήστρες. «Αν βολεύει να πει κάτι έτσι, ας πει» είπε ο Χατζιδάκις. Διάλεξε λοιπόν η Δήμητρα τα τραγούδια αλλά τελικά δεν έγινε η συνεργασία στο «Ζoom». Mπήκαν στη μέση άλλα συμφέροντα παραγωγών, εταιρειών, μην το ψάχνεις και τελικά δεν συνεργαστήκαμε. Κρίμα όμως γιατί τα έδωσα αυτά τα τραγούδια μ’ένα σκοπό.

Θ.Γ: Υπάρχει και μια ιστορία με το «Τσάμικο» («Στα κακοτράχαλα τα βουνά») το οποίο γράφτηκε την τελευταία στιγμή.
Μ.Μ: Το «Τσάμικο» ο Μάνος το έγραψε παρουσία μου, μέσα σε δέκα λεπτά. Πέρασα από το σπίτι του Γκάτσου, πήρα τους στίχους και μετά πήγα να πάρω τον Χατζιδάκι για να πάμε στο στούντιο. Τότε ήταν διευθυντής στο Τρίτο πρόγραμμα και αργούσε να ξυπνήσει το πρωί. Αφού είχαμε αναβάλλει την ηχογράφηση τρεις φορές γιατί κοιμόταν αργά. Στο δρόμο λοιπόν δεν μιλούσαμε καθόλου, ήταν αγουροξυπνημένος… Του είπα «θα μιλήσουμε στο στούντιο;»… «Ναι» μου απάντησε… Στην ηχογράφηση έπαιζε κιθάρα ο Νότης Μαυρουδής και μπουζούκι ο Θανάσης Πολυκανδριώτης. Όταν πήγαμε εκεί του είπα πως μου έδωσε ο κύριος Γκάτσος αυτούς τους στίχους, το «Τσάμικο». «Τι είναι αυτά…τσάμικο, τσάμικο…Καλά κάτσε με το Νότη να πιεις καφέ στο μπαρ» μου είπε και πήρε τον Πολυκανδριώτη μέσα…

Θ.Γ: Τον τίτλο «Τσάμικο» τον έδωσε ο Γκάτσος από πριν; Δηλαδή ουσιαστικά είχε δώσει και το ρυθμό του τραγουδιού;
Μ.Μ: Ναι έτσι ήταν ο τίτλος. Σ’ ένα τέταρτο βγήκε με το «Τσάμικο» έτοιμο. Ο Νότης το έπαιξε και «τρελάθηκε». «Τι είναι αυτό, θα σπάσω την κιθάρα μου» είπε.

Στο επόμενο κομμάτι ο Μανώλης Μητσιάς αναφέρεται στη συνεργασία του με τον Τσιτσάνη:

Θ.Γ: Ας επιστρέψουμε στα πρώτα χρόνια της πορείας σου και να θυμηθούμε τον Βασίλη Τσιτσάνη, με τον οποίο συνεργάστηκες στο δίσκο «Το ξεκίνημα».
Μ.Μ: Όταν ήμουν φαντάρος τα είχα ηχογραφήσει αυτά τα τραγούδια.

Θ.Γ: «Το φιλί δεν είναι κρίμα» παρέμεινε ανέκδοτο μέχρι το 1998 που εντάχθηκε στην πολύ ωραία συλλογή με τα «Τραγούδια από τις 45 στροφές».
M.Μ: Το «Ξεκίνημα» υπάρχει σε δυο ηχογραφήσεις. Στην πρώτη έκδοση λέω δυο τραγούδια.

Θ.Γ: Άρα μιλάμε για τρεις εκδόσεις γιατί υπάρχει και μία που τα λέει όλα ο Τσιτσάνης.
Μ.Μ: Ναι. Σ’ αυτήν που συμμετέχω κι εγώ, αρχικά είπα δυο τραγούδια. Και θυμάμαι ότι μου είπε ο Τσιτσάνης «έλα να πεις κι άλλα δυο». Και στην άλλη ηχογράφηση λέω τέσσερα. Αλλά με τον Τσιτσάνη δουλέψαμε μαζί και στο θέατρο. Όταν έγινε μια παράσταση «40 χρόνια Βασίλης Τσιτσάνης» το 1980, θυμάμαι ότι ήμουν κάθε μέρα με τον Τσιτσάνη στο θέατρο. Παίζαμε και τραγουδούσαμε μαζί. Με αγαπούσε ο Τσιτσάνης. Άσχετα αν εγώ δεν το εκμεταλλεύτηκα για να κάνω το ρεμπετολόγο.

Κι ένα τελευταίο απόσπασμα στο οποίο ο Μητσιάς αναφέρεται στις επανεκτελέσεις των παλιών τραγουδιών και στο δίσκο με τα «Παλιά Ρεμπέτικα» που έκανε το 1983:

«Θ.Γ: Έχεις κάνει αρκετές επανεκτελέσεις ρεμπέτικων τραγουδιών. Το δίσκο «Λαϊκή παράδοση», σε ενορχήστρωση του Απόστολου Καλδάρα, το 1975, στον οποίο συμμετέχει και η Βίκυ Μοσχολιού και τα «Παλιά ρεμπέτικα» το 1983.
Μ.Μ: O δίσκος με τον Καλδάρα είχε ωραία τραγούδια. Το δίσκο με τα ρεμπέτικα το 1983, τον έκανα για να σηκωθώ να φύγω να πάω να πω την «Πιρόγα» του Μικρούτσικου και του Αλκαίου. Έγινε σε άλλη εταιρεία, στην CBS. Εγώ δεν ήμουν υπέρ της άποψης να επαναλάβω σε δεύτερη εκτέλεση τραγούδια τα οποία είναι σαν την Ακρόπολη. Δεν ξανακάνεις την Ακρόπολη, την αφήνεις ως έχει. Αλλά τότε ήταν διευθυντής στην ΕΜΙ ο Γιώργος Πετσίλας και επειδή του είπα ότι ήθελα να πω την «Πιρόγα» σε άλλη εταιρεία μου είπε «δεν σε αφήνουμε. Για να σ’ αφήσουμε θα μας κάνεις ένα δίσκο με ρεμπέτικα». Και τους είπα «βρείτε μου τα ρεμπέτικα, να σας τα πω, να φύγω να πω την “Πιρόγα”». Είχα καταλάβει ότι πρόκειται περί μεγάλου τραγουδιού. Και δεν τον έδωσα σημασία αυτό τον δίσκο γιατί έκανα ένα δίσκο όπως ήταν η πρώτη εκτέλεση. Τι νόημα είχε; Τα ρεμπέτικα μόνο ένας τα πήγε παραπέρα. Ο Χατζιδάκις τα πήρε από το Α και τα πήγε στο Β. Και μετά ο Ξαρχάκος που κάναμε την περιοδεία με τα τραγούδια του Τσιτσάνη. Δυο μπουζούκια είχε κι ο Τσιτσάνης, δυο μπουζούκια είχαν και οι άλλοι, μια κιθάρα, ένα μπάσο και μια ντραμς. Τι νόημα είχε; Τουλάχιστον τα άλλα, τα παλιά είχαν κι ένα χρώμα…

Θ.Γ: Είναι μεγάλο θέμα το αν πρέπει να επανεκτελούνται τα τραγούδια ή όχι και πώς πρέπει να γίνεται αυτό. Είναι σημαντικό το γεγονός ότι ξανακούστηκαν κάποια, όχι πολύ γνωστά τραγούδια.
Μ.Μ: Και γι’ αυτό έκανα αγώνα κι έβαλα τραγούδια άγνωστα, όσο μπόρεσα. Αλλά δεν καυχιέμαι για τη δουλειά αυτή. Παρόλο που μέσα στην ηχογράφηση ήταν κι ο Καλδάρας ο συγχωρεμένος, σαν σύμβουλος. Δεν άνοιξα κανέναν καινούργιο δρόμο με τα ρεμπέτικα. Όταν κάνεις ένα δίσκο χρειάζεται να δίνεις κι ένα στίγμα διαφορετικό”.

Σ’ αυτή την τελευταία φράση του Μητσιά, φαίνεται και το νόημα της κυκλοφορίας αυτού του δίσκου. Το «διαφορετικό στίγμα» δηλαδή, που δεδομένης της σταθερής αξίας της φωνής του και του συγκεκριμένου ρεπερτορίου, το οποίο έχει πάρει τη θέση του στην ιστορία και δεν επιδέχεται επιπλέον κρίσεις, δίνεται από την Ορχήστρα της Πάτρας και από τον τρόπο ενορχήστρωσης των τραγουδιών.

Είχα ακούσει αυτή την Ορχήστρα για πρώτη φορά στο δίσκο «Σκιές» του Δημήτρη Λάγιου και είχα, πραγματικά εντυπωσιαστεί με τον ήχο της. Και σκέφτηκα τότε, πόσο όμορφο θα ήταν να την ακούγαμε σε λαϊκά τραγούδια. Όπως γίνεται εδώ δηλαδή…

Μητσιάς και Ορχήστρα είχαν ξανασυνεργαστεί στη δισκογραφία στον, παντελώς ξεχασμένο, δίσκο «Έλληνες Συνθέτες» που κυκλοφόρησε το 2001 από την Δ.Ε.Π.Α.Π. Εκεί ο Μητσιάς τραγουδά την «Αγιομαυρίτισσα» σε μουσική Βασίλη Τενίδη και ποίηση Γουμένης Καλαβρυτινού. Ο προπομπός, κατά κάποιο τρόπο, της δουλειάς με τα τραγούδια του Τσιτσάνη και του Χατζιδάκι, ήταν ο προηγούμενος δίσκος της ορχήστρας με τίτλο «Τραγούδια κάτω από το φεγγάρι». Και λέω προπομπός γιατί εκεί ακούγονται κάποια απ’ αυτά που βρίσκονται στο δίσκο του Μητσιά. Στα «Τραγούδια κάτω από το φεγγάρι» ακούγονται επίσης και τα «Χωρίσαμε ένα δειλινό» και «Μπαξέ Τσιφλίκι» μόνο με το φωνητικό σύνολο «ΗΧΩ» από την δεύτερη μέρα των συναυλιών για τον Τσιτσάνη (19/12/2001), ενώ στο νέο δίσκο ακούγονται από τον Μητσιά, μαζί με την «ΗΧΩ». (Εδώ υπάρχουν τρεις εκδοχές. Ή την πρώτη μέρα (18/12) τα είπαν όλοι μαζί και τη δεύτερη (19/12) μόνο η χορωδία ή σ ’αυτά τα δυο τραγούδια, στο cd με τον Μητσιά ηχογραφήθηκε αργότερα η φωνή του από πάνω ή τα είπαν στη συναυλία όλοι μαζί, όπως είναι στο cd του Μητσιά, αφαιρέθηκε η φωνή του και βγήκαν όπως είναι στο «Τραγούδια κάτω από το φεγγάρι». «Ψιλά γράμματα» θα μου πείτε….)

Μου άρεσε ιδιαίτερα που εκτός από τα πασίγνωστα τραγούδια των δυο δημιουργών ακούστηκαν και μερικά από τα λιγότερο ακουσμένα… «Δεν είναι όνειρο η ζωή» του Τσιτσάνη αλλά και «Μελαγχολικό εμβατήριο» από την Αθανασία και «Πώς να κρατήσω το φως που βασιλεύει» από τον «αδικημένο» «Χειμωνιάτικο ήλιο» που αν και κυκλοφόρησε σε δυο εκτελέσεις δεν κατάφερε να «περάσει» στο πλατύ κοινό…. Στην ίδια συνέντευξη λέει ο Μητσιάς γι' αυτόν το δίσκο:

Θ.Γ: Tο 1986 ξανασυνεργάζεσαι με τον Μάνο Χατζιδάκι με το δίσκο «Χειμωνιάτικος ήλιος» ο οποίος κυκλοφορεί, την ίδια χρονιά, σε δυο εκτελέσεις. Γιατί γίνεται αυτό;
M.M: Ο Μάνος τα έγραφε στο στούντιο. Δεν είχε σαφή εικόνα. Ούτε ο ίδιος δεν ήξερε τι γράφει. Η πρώτη εκτέλεση βγήκε τον Απρίλιο. Το καλοκαίρι που κάναμε συναυλίες, θυμάμαι πως είχαμε έρθει κι εδώ στη Θεσσαλονίκη, κατάλαβε πώς πρέπει να ειπωθούν τα τραγούδια, τις ρυθμικές αγωγές κι όλα αυτά κι έτσι το χειμώνα το ξαναγράψαμε.

Δυο, τρεις παρατηρήσεις που θέλω να κάνω γι’ αυτό το δίσκο είναι πως ειδικά τα τραγούδια του Τσιτσάνη, «απαιτούσαν» τις δεύτερες φωνές, οι οποίες με εξαίρεση τα κομμάτια στα οποία συμμετέχει το φωνητικό σύνολο «ΗΧΩ», λείπουν αισθητά… Ο ίδιος ο Τσιτσάνης ήταν, αν όχι ο πρώτος, από τους πρώτους που εισήγαγαν τις διφωνίες και τις τριφωνίες στο λαϊκό τραγούδι. Πολύ περισσότερο όταν πρόκειται για τραγούδια κανταδόρικα, όπως «Το σκαλοπάτι σου», η «Αρχόντισσα» και η «Αχάριστη»… Δεν ξέρω δηλαδή γιατί επιλέχθηκε να τραγουδήσει το φωνητικό σύνολο στο «μοναχικό» «Της γερακίνας γιος» και όχι σ’ αυτά που προανέφερα… Και μια άλλη σημείωση είναι πως, δεν ξέρω αν «επιτρέπεται» σε μια τέτοια ορχήστρα να συμπράξουν και κάποια πνευστά όργανα ή ακορντεόν, όπως άκουσα πριν από μερικά χρόνια στην Ossipov Russian Orchestra, στις συναυλίες της με τον Γιώργο Νταλάρα. Νομίζω πως αυτοί οι ήχοι θα έσπαγαν κάπως τη γλυκιά «μονοτονία» των νυκτών εγχόρδων…. Όπως επίσης σημαντική θα ήταν και η καταγραφή των πρώτων εκτελέσεων, κυρίως για τους νεότερους ακροατές του cd.

Εν πάση περιπτώσει, αυτά είναι κάποιες καλοπροαίρετες μικροπαρατηρήσεις που δεν μειώνουν σε καμιά περίπτωση τη συνολική αξία του εγχειρήματος.

Δεν βρίσκω καλύτερο τρόπο για να κλείσω αυτή την αναφορά από το να «κλέψω» το σημείωμα του Λευτέρη Παπαδόπουλου από το ένθετο του cd:

“Η έκπληξη ήρθε από το καλώδιο του τηλεφώνου. «Άκου», μου είπε ο φίλος μου ο Μανώλης Μητσιάς, με φωνή παλλόμενη από συγκίνηση. Άκουσα. Αρκετή ώρα και συγκλονίστηκα. Τραγούδια μαγικά, ανθισμένα, που περνάνε τα χρόνια και δεν μαραίνονται ποτέ. Τραγούδια, από τα καλύτερα, του Χατζιδάκι και του Τσιτσάνη. Ή του Τσιτσάνη και του Χατζιδάκι, αν προτιμάτε. Έχω πει, με άλλη ευκαιρία, στην τηλεόραση, ότι το καλύτερο ελληνικό τραγούδι, κατά τη γνώμη μου, «γνώμη καρδιάς», είναι η «Αχάριστη» του Βασίλη Τσιτσάνη. Για τον οποίο είχε εξομολογηθεί, πριν από κάποιες δεκαετίες στον Γιώργο Μακράκη ο Χατζιδάκις, αυτόν το λόγο το μοναδικό: «Πιστεύω ότι ο Τσιτσάνης είναι η μετεμψύχωση ενός Μπαχ, ενός Μπετόβεν, ενός Μότσαρτ. Αυτός ο καλλιτέχνης, χωρίς να ξέρει να βάλει στο πεντάγραμμο ούτε μια νότα, δημιουργεί αριστουργήματα! Τραγούδια που αν τα πάρουν ως βάση μεγάλοι σύγχρονοι μουσουργοί, θα συνθέσουν έργα υψηλής τέχνης παγκόσμιας λάμψης». Και εγώ, με τη σειρά μου, δεν μπορώ να μη θυμηθώ τη δήλωση του Γιάννη Τσαρούχη: «Το μόνο πρόσωπο που αποδεικνύει ότι η Ελλάδα έχει ακόμη πολιτισμό είναι ο Βασίλης Τσιτσάνης». Τσιτσάνης, λοιπόν. Και Μάνος Χατζιδάκις, μαζί. Σ ’ένα «διάλογο» που σου παίρνει την ψυχή! Εκεί που τελειώνει ο ένας, αρχίζει ο άλλος. Αποτέλεσμα εκρηκτικό. Αλλά δεν είναι μόνο οι συνθέσεις του Χατζιδάκι και του Τσιτσάνη, είναι και το μουσικό σχήμα, με το οποίο φτάνουν στα αφτιά μας τα υπέροχα τραγούδια τους. Μια μαντολινάτα! Η Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων του Δήμου Πατρέων με διευθυντή τον Θανάση Τσιπινάκη. Τα ’χω ακούσει χίλιες φορές αυτά τα τραγούδια με λαϊκή ορχήστρα, όπου κυριαρχούν τα μπουζούκια. Με μαντολίνα, όμως, ποτέ. Τ’ άκουσα τώρα. Και έμεινα άφωνος! Άφησα για το τέλος τον Μανώλη Μητσιά. Αυτόν τον μεγάλο τραγουδιστή, που δεν έχει ηλικία, όπως δεν έχει ηλικία το πάθος. Ωραιότερο Μητσιά δεν έχω απολαύσει στη ζωή μου! Φωνή αντρική, χλωρή, σχεδόν εφηβική που μοσχοβολάει Ελλάδα και καλεί σε γιορτές, πανηγύρια, αλλά και ξαφνικούς εσπερινούς. Και όλη αυτή η πανδαισία, όχι σε κονσέρβα, αλλά μαγνητοφωνημένη από ζωντανή συναυλία. Μπράβο στον Μητσιά που είχε την έμπνευση γι’αυτόν το δίσκο. Μπράβο στον Μακράκη που υλοποίησε με ευαισθησία και τόλμη αυτή την έμπνευση!”

Λευτέρης Παπαδόπουλος
Ιούνιος 2010