Γιάννης Σπανός & Λευτέρης Παπαδόπουλος - «Οδός Αριστοτέλους»

Η δουλειά αυτή βγαίνει σε μια μεταβατική περίοδο, όσον αφορά τη θέση των δημιουργών και των τραγουδιστών σε ένα δίσκο. Ήδη, από τις αρχές της δεκαετίας, το πρόσωπο του τραγουδιστή αρχίζει να μπαίνει σε πρώτο πλάνο στα εξώφυλλα, επισκιάζοντας συνθέτη και στιχουργό. Στην περίπτωση της «Αριστοτέλους» συμβαίνει το αντίθετο. Έχουμε μια ολοκληρωμένη δουλειά δύο καταξιωμένων δημιουργών, ερμηνευμένη από τρεις τραγουδιστές, ενώ πραγματικό έργο τέχνης αποτελεί και το ζωγραφισμένο από τον Σπύρο Βασιλείου εξώφυλλο.

Καταγράφοντας την μέχρι τότε παρουσία των τριών τραγουδιστών, βλέπουμε πως ο Γιάννης Καλατζής, από τα τέλη της δεκαετίας του ’60, αποτελεί ένα από τα πιο δυνατά χαρτιά της νεοσύστατης «Μίνως Μάτσας & Υιός» και συνεργάζεται με συνθέτες όπως ο Μητσάκης, ο Καλδάρας, ο Κουγιουμτζής, ο Λοίζος, ο Δερβενιώτης, ο Καπλάνης, ο Πλέσσας, ο Κατσαρός, ο Σέμπος και στιχουργούς όπως ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, η Τσώτου, ο Πυθαγόρας, ο Βίρβος, ο Κινδύνης και άλλους. Οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, τον εκτιμούν ιδιαίτερα και του δίνουν μερικά από τα ωραιότερά τραγούδια τους, που γίνονται χρυσές και διαχρονικές επιτυχίες. Δυστυχώς, η πορεία του από το 1975-76 και μετά δεν θα έχει ανάλογη συνέχεια.

Το «αστέρι» του Γιάννη Πάριου ήδη λάμπει, την εποχή που γράφεται η «Οδός Αριστοτέλους». Μετρά τρεις προσωπικούς, πολυσυλλεκτικούς δίσκους και αρκετά 45άρια, με τραγούδια του Μητσάκη, που του δίνει και την πρώτη μεγάλη του επιτυχία με τη «Θάλασσα του Πειραιά» αλλά και του Καλδάρα, του Κουγιουμτζή, του Λοίζου, του Κατσαρού, του Βασιλειάδη, του Χατζηνάσιου και στιχουργών όπως ο Παπαδόπουλος, η Σώτια Τσώτου, ο Πυθαγόρας και άλλοι. Βέβαια το μεγάλο «μπαμ» γίνεται 1-2 χρόνια μετά, προς το 1975-76, με τους στίχους του Πυθαγόρα, που γράφονται, κυρίως, πάνω σε ξένες μελωδίες, οι οποίες στην Ευρώπη ήδη είναι γνωστές και μεγάλες επιτυχίες. «Ποτέ δεν σε ξεχνώ», «Τώρα πια», «Μη φεύγεις μη» κλπ.

Η Χάρις Αλεξίου έχει τραγουδήσει μέχρι τότε, σε δυο έργα «σταθμούς» της ελληνικής δισκογραφίας, στη «Μικρά Ασία» των Καλδάρα-Πυθαγόρα και τον «Βυζαντινό Εσπερινό» των Καλδάρα - Παπαδόπουλου με τα οποία γίνεται γνωστή πανελλήνια. Παράλληλα ηχογραφεί μερικά 45άρια με τραγούδια των Βασίλη Βασιλειάδη (δικό του είναι το πρώτο της τραγούδι, το «Όταν πίνει μια γυναίκα» σε στίχους Πυθαγόρα το 1970), Καλδάρα, Κουγιουμτζή, Χατζηνάσιου, Σούκα αλλά και του Τόλη Βοσκόπουλου, τα οποία δεν γνωρίζουν ιδιαίτερη απήχηση. Συμμετέχει ακόμη σε δουλειές δημιουργών όπως ο «Προδομένος Λαός» των Θεοδωράκη - Γκούφα, το «Καλημέρα Ήλιε» των Λοΐζου - Χριστοδούλου, οι «Ροβινσώνες» και το «Για Ρεμπέτες Και Για Φίλους» του Απόστολου Καλδάρα, το «Ω! Τι Κόσμος Μπαμπά» του Βασίλη Δημητρίου, το «Άσπρο Μαύρο» του Γιώργου Χατζηνάσιου σε στίχους της Σώτιας Τσώτου και σε κάποιες επανεκτελέσεις σε τουριστικούς δίσκους της εποχής. Είναι χαρακτηριστικό λοιπόν ότι μετά από τέσσερα χρόνια στη δισκογραφία, δεν έχει κάνει προσωπικό δίσκο. Αυτός έρχεται το 1975 με τα «Δώδεκα Λαϊκά Τραγούδια». Πόση διαφορά λοιπόν με τις σημερινές «τραγουδίστριες», των οποίων το πρώτο μέλημα είναι να ηχογραφήσουν ένα δίσκο με 10-12 τραγουδάκια του «συρμού» (για να μην τα χαρακτηρίσω αλλιώς) και να τον προβάλλουν στα διάφορα πρωινάδικα, ανάμεσα σε συνταγές μαγειρικής, επιλογές από την μόδα, ονειροκρίτες και ωροσκόπια…

Με την «Οδό Αριστοτέλους» λοιπόν έρχεται η καταξίωση… Και η δικαίωση για τον Λευτέρη Παπαδόπουλο που επιμένει στο να τραγουδήσει η Χαρούλα το ομώνυμο τραγούδι, αντί του Γιάννη Πάριου που είναι η επιλογή του Σπανού. Όπως έχει δηλώσει ο ίδιος ο στιχουργός, θεωρούσε πως τότε ο Πάριος είχε ήδη πολλές επιτυχίες σε αντίθεση με την Αλεξίου που έκανε τα πρώτα της βήματα. Χωρίς να γνωρίζουμε την εξέλιξη που θα είχε το τραγούδι με την φωνή του Πάριου, η ερμηνεία της Αλεξίου και η πορεία του τραγουδιού στον χρόνο τον δικαίωσε απόλυτα. Αξίζει να διαβάσουμε την μαρτυρία του Λευτέρη Παπαδόπουλου, για την «Οδό Αριστοτέλους» αλλά και για τις μέχρι τότε συνεργασίες του με τον Γιάννη Σπανό, όπως αποτυπώθηκε πριν από μερικά χρόνια, στο ένθετο της εφημερίδας «Καθημερινή», «100 Δίσκοι και η ιστορία τους».

Η Οδός Αριστοτέλους είναι ο τέταρτος στη σειρά δίσκος που έκανα με τον Γιάννη Σπανό. Ένα συνθέτη που αγαπώ πολύ, ταιριάζουμε κι έχουμε γράψει τραγούδια που, νομίζω, άφησαν εποχή. Είχαν προηγηθεί οι δίσκοι «Μια Κυριακή», «Σαββατόβραδο» και «Μέρες αγάπης», που έβγαλαν μεγάλα σουξέ: « Πες πως μ' αντάμωσες», «Μια Κυριακή», «Βροχή σαν σήμερα», «Ο Μπαγλαμάς» κ.α.

Εκείνο τον καιρό (1973) ο Γιάννης έμενε στο πατρικό του σπίτι, στην οδό Μοσχονησίων, ένα μικρό διαμέρισμα πολυκατοικίας, στον πρώτο όροφο, γεμάτο φασαρία. Εκεί τον συναντούσα όποτε έπρεπε να δουλέψουμε. Κουβεντιάζαμε, πίναμε, ξανακουβεντιάζαμε, ξαναπίναμε και κατά τις 10 το βράδυ έφευγα σχεδόν μεθυσμένος, έχοντας στις τσέπες μου μια - δυο κασέτες με μελωδίες. Γιατί, πρέπει να πω, τα περισσότερα τραγούδια που έχω γράψει με τον Σπανό είναι πάνω σε μελωδίες: μου έδινε ο συνθέτης τη μουσική κι εγώ «κάρφωνα» στις νότες τους στίχους. Στην Οδό Αριστοτέλους, όμως, η δουλειά έγινε αλλιώς. Έγραψα πρώτα τους στίχους και ακολούθησε ο Γιάννης με τις μουσικές του. Εξαίρεση τα τραγούδια «Γύριζαν τα τρένα», «Και», «Ήταν μια φορά», «Μη με κοιτάς».

Για τραγουδιστές είχαμε συνεννοηθεί με τον Μάτσα να χρησιμοποιήσουμε τον Πάριο, τον Καλατζή και την ανερχόμενη τότε Χαρούλα Αλεξίου. Φυσικά, το γενικό πρόσταγμα στην υπόθεση έπειτα από μας το είχε ο Πάριος, που το όνομά του ήταν ήδη μεγάλο.

Με αυτό το δεδομένο, ο Σπανός θέλησε να του δώσει την Οδός Αριστοτέλους. Εγώ, όμως, είχα αντίρρηση. Πίστευα μεν ότι ο Πάριος θα το ξεσκίσει το τραγούδι, αλλά ήθελα να βοηθήσουμε και την Αλεξίου, που όλα έδειχναν ότι θα εξελιχθεί σε σπουδαία τραγουδίστρια. Μαζευτήκαμε, τα είπαμε, τσακωθήκαμε, αλλά τελικά, έγινε αυτό που ήθελα. Βοήθησε πολύ, πάντως, και ο Πάριος, που μπροστά στην επιμονή μου, υποχώρησε.

Έτσι, το τραγούδι το είπε η Χαρούλα και χάλασε τον κόσμο. Και μάλιστα η ίδια λέει, έκτοτε, ότι από αυτό το τραγούδι κατάλαβε ότι είναι τραγουδίστρια. Ο δίσκος άρχισε να γράφεται στις αρχές του ΄73. Δικτατορία. Γι' αυτό και ένα από τα τραγούδια του, παίρνοντας μια μικρή αφορμή από τον Ύμνο στην Ελευθερία, τονίζει:

"Μου λες υπομονή να κάνω λίγα χρόνια | θ' ανοίξουν οι ουρανοί, θα 'ρθουν τα χελιδόνια | κι ακαρτέρει κι ακαρτέρει | η ζωή μας χάθηκε | τα παιδιά γινήκαν γέροι | κι η χαρά μαράθηκε...» Μόλις τελείωσε όμως η ηχογράφηση, έπεσε η δικτατορία! (23/7/74)

Την ίδια μέρα, άλλαξα τους στίχους που είχα γράψει για το «Και» - ένα ερωτικό τραγούδι - κι έβγαλα τον ενθουσιασμό μου με ένα κομμάτι θριάμβου. Το ίδιο έκανα και με το «Γύριζαν τα τρένα», λίγες μέρες αργότερα. Σημειώνω ότι το «Και» έχει εντυπωσιάσει την Κική Δημουλά, ιδίως για το παράξενο μέτρο του.

Η εξήγηση που δίνει ο Λευτέρης Παπαδόπουλος στην Κική Δημουλά για το παράξενο μέτρο του τραγουδιού, έρχεται μέσα από την τηλεοπτική εκπομπή «Μακρινές φιλίες» στην ΕΤ-3 από τον ίδιο τον στιχουργό:

Με ρώτησε η Κική Δημουλά: «Γιατί το έχεις βάλει έτσι το τραγούδι αυτό, να έχει ένα “Και” στην άκρη του κάθε στίχου;» Kαι της εξηγώ ότι είναι ένα τραγούδι που γράφτηκε πάνω στη μουσική του Σπανού και η μουσική άφηνε αυτή την ακρούλα, άφηνε αυτό το φθόγγο για να βάλει κανείς μία λεξούλα, αυτό το «Και» και να συνδέσει τον πρώτο στίχο με το δεύτερο. Δεν μπορούσε να γίνει τίποτα άλλο. Έμεινε κατάπληκτη γιατί δεν ξέρει πώς γίνεται ένα τραγούδι, δεν ξέρει πόσο δύσκολη και συνάμα πόσο αλλιώτικη δουλειά είναι από την ποίηση.

Μετά λοιπόν από τρεις δίσκους αλλά και από τη συνεργασία του Σπανού και του Παπαδόπουλου στα τραγούδια για το θεατρικό έργο «Η Γλυκιά Ίρμα» που ανέβηκε στο θέατρο «Μπροντγουαίη» από το θίασο της Έλλης Λαμπέτη το 1972 σε σκηνοθεσία Δημήτρη Μαλαβέτα, κι έχοντας ηχογραφήσει και μερικά «σκόρπια» τραγούδια, έρχεται το 1974 η «Οδός Αριστοτέλους». Που είναι παράλληλα και ο πρώτος μεγάλος δίσκος του Γιάννη Σπανού στη Minos. Τότε, μετά την απαλλαγή της χώρας από τον επτάχρονο ζυγό της δικτατορίας, όλη η Ελλάδα τραγουδά Μίκη Θεοδωράκη. Όμως, το ομώνυμο τραγούδι ξεχωρίζει αμέσως, επισκιάζοντας, κατά κάποιο τρόπο, τα υπόλοιπα που είναι από πολύ καλά έως υπέροχα. Εκείνη την εποχή κυκλοφορούσαν ακόμη δίσκοι, από τους οποίους δεν πεταγόταν τίποτα. Ο ακροατής δεν μπαίνει στη διαδικασία να σηκώσει τη βελόνα του πικ-απ ή να πατήσει το κουμπί στο cd και να προχωρήσει στο επόμενο τραγούδι…

Ο Σπανός, από τα πρώτα χρόνια της καριέρας του, είχε το χάρισμα να κινείται με άνεση από τη μπαλάντα στο λαϊκό τραγούδι. Πρωτοπόρος του «Νέου κύματος» γράφει τραγούδια όπως το «Μια αγάπη για το καλοκαίρι» αλλά και το «Τρεις νέοι, τρεις φίλοι, τρία παιδιά» ή το «Άκου πώς κλαίει ο μπαγλαμάς». Η παράδοση συνεχίζεται και στην «Οδό Αριστοτέλους». Με κλασσικές μπαλάντες όπως το «Είπα να φύγω» και το ομώνυμο τραγούδι, αλλά και κάποια, των οποίων οι ρίζες βρίσκονται στα παλιά λαϊκά, όπως το «Μεθυσμενάκι», οι «Μπουζουκομπαγλαμάδες» και το «Σαν την πικροδάφνη». Και φυσικά το μοναδικό «Γύριζαν τα τρένα» με την Αλεξίου και τον Πάριο στις δεύτερες φωνές. Ας μου επιτραπεί να θεωρήσω το συγκεκριμένο τραγούδι, σαν ένα από τα σημαντικότερα της ελληνικής δισκογραφίας…

Όπως εξηγεί ο Λευτέρης Παπαδόπουλος στο βιβλίο του «Τα τραγούδια γράφουν την ιστορία τους» (Ιανός ο Μελωδός 2006): «πρόκειται για πολιτικό τραγούδι, για όλους εκείνους που μετά την πτώση της δικτατορίας, αφού είχαν περάσει κάμποσα χρόνια αυτοεξόριστοι στο εξωτερικό, γυρνούσαν στην πατρίδα και αντάμωναν τ' αγαπημένα τους πρόσωπα. Ο τρίτος στίχος ήταν «μέσα απ’ την εφτάχρονη ντροπή» και άλλαξε για την λογοκρισία».

Σε τουλάχιστον τρία τραγούδια λοιπόν, υπάρχουν σαφέστατα μηνύματα κατά της πολιτικής κατάστασης που επικρατεί τότε στη χώρα. Και ευτυχώς, οι δημιουργοί καταφέρνουν να ξεπεράσουν τους «σκοπέλους» της λογοκρισίας… Λίγο ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, που είναι «μάνα» σε τέτοιου είδους αλληγορικά τραγούδια, λίγο το πνευματικό επίπεδο των λογοκριτών, οι οποίοι δεν φημίζονται για την οξυδέρκειά τους και τα τραγούδια είναι έτοιμα… Υπάρχουν δεκάδες παραδείγματα άλλωστε, σύμφωνα με τα οποία ο «Πρόεδρος» καταφέρνει να περάσει τα μηνύματα που θέλει, εκείνες τις δύσκολες εποχές…

Στη δουλειά αυτή βέβαια δεν υπάρχουν μόνο πολιτικά τραγούδια. Δεν είναι δυνατόν από έναν δίσκο με τους συγκεκριμένους δημιουργούς και τραγουδιστές να λείπει ο έρωτας… Στίχοι όπως «Ένας κερδίζει στην αγάπη κι άλλος χάνει, μα όποιος κέρδισε δεν είναι ο νικητής, πάντα το δάκρυ του χαμένου τόνε φτάνει, για να του σβήσει το τραγούδι της γιορτής…», ντυμένοι με την υποδειγματική μελωδία και ενορχήστρωση του Σπανού, όπως όλα τα τραγούδια άλλωστε και ερμηνευμένοι από μια φωνή σαν του Πάριου, είναι, αν μη τι άλλο, το καλύτερο μάθημα για το πώς πρέπει να γράφονται τα ερωτικά τραγούδια.

Ήδη αναφέρθηκα στις μελωδίες και στις ενορχηστρώσεις του Σπανού. Είναι επίσης χαρακτηριστική η ρυθμική πολυμορφία των τραγουδιών. Τέσσερα ζεϊμπέκικα, ένα χασάπικο, ένα χασαποσέρβικο, ένας καρσιλαμάς, ένα τσιφτετέλι αλλά και δυο κομμάτια γραμμένα σε 5/8 και 8/8 και φυσικά οι δυο πιο αργές μπαλάντες, σήμα κατατεθέν του συνθέτη, συνθέτουν το ρυθμικό παζλ αυτού του δίσκου. Δυστυχώς δεν αναγράφονται οι μουσικοί που παίζουν, παρόλα αυτά γνωρίζουμε από το συνθέτη Θανάση Πολυκανδριώτη, πως μπουζούκια παίζουν αυτός με τον Χρήστο Νικολόπουλο, μόνιμοι εκτελεστές της Minos τότε.

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, το τραγούδι που ακούστηκε περισσότερο απ ’όλα και ακούγεται μέχρι σήμερα είναι η «Οδός Αριστοτέλους». Και πάλι στο βιβλίο του «Τα τραγούδια γράφουν την ιστορία τους» ο Λευτέρης Παπαδόπουλος γράφει:

Το ’γραψα για τη γειτονιά μου. Στην «Οδό Αριστοτέλους» ήταν το σχολείο μου, το «γήπεδο» της παρέας, η «λεωφόρος» για το τρεχαλητό και τα παιδικά παιχνίδια. Η Αργυρώ ήταν υπαρκτό πρόσωπο. Ένα αγοροκόριτσο, μαυριδερό και άσχημο, που έκανε χειρότερες ζαβολιές από τ' αγόρια, ήταν πάντα ξυπόλυτη και έβριζε σαν χαμάλης.

Η αρνητική επίπτωση της επιτυχίας του συγκεκριμένου τραγουδιού, είναι πως επισκίασε τα υπόλοιπα. Όχι πως δεν ακουστήκανε… Απλά αργήσανε πολύ να κερδίσουν την αναγνώριση που τους άξιζε από το ευρύ κοινό. Νομίζω πως, ενώ είναι αρκετοί αυτοί που ξέρουν τα τραγούδια, λίγοι γνωρίζουν τους δημιουργούς αλλά και τον δίσκο που βρίσκονται. Είναι χαρακτηριστικό πως το 1977 η «Αριστοτέλους» συμπεριλήφθηκε ως 25ο στο δίσκο της Χάρις Αλεξίου «24 τραγούδια», αποδυναμώνοντας ακόμα περισσότερο όλο το υπόλοιπο υλικό.

Στο πέρασμα των χρόνων γνώρισε αρκετές επανεκτελέσεις. Τρεις ζωντανές ηχογραφήσεις υπάρχουν με τη φωνή της Αλεξίου. Το 1986 στο δίσκο «A Paris», το 1990 στο «Η δική μας νύχτα» και το 1996 στο «Γυρίζοντας τον κόσμο Live 1992-1996». Στην επανέκδοση αυτού του δίσκου το 2006, υπάρχει και οπτικοποιημένο στο dvd που συνοδεύει την έκδοση. Το 2004 συμπεριλήφθηκε στη συλλογή «Ανθολόγιο», με την προσθήκη ηλεκτρονικών κρουστών σε νέο remix, έτσι ώστε να έρθει πιο κοντά στα σύγχρονα μουσικά ρεύματα. Επανεκτελέσεις επίσης υπάρχουν με τις φωνές της μόνιμης συνεργάτιδας του Γιάννη Σπανού τα τελευταία χρόνια Πένυς Ξενάκη, της Μαρινέλλας (στο cd με το αφιέρωμα στο Λευτέρη Παπαδόπουλο στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών με τίτλο «Θα πιω απόψε το φεγγάρι») αλλά και με τη φωνή της Ρένας Βλαχοπούλου. Η «Οδός Αριστοτέλους» έδωσε τον τίτλο και στην μπουάτ του Γιάννη Σπανού στο Κιάτο Κορινθίας.

Σχετικά με τις επανεκτελέσεις, τρία από τα τραγούδια αυτού του δίσκου, τα «Οδός Αριστοτέλους», «Και» και «Γύριζαν τα τρένα» ακούγονται και στην οργανική δουλειά του Γιάννη Σπανού «Σάββατο κι απόβραδο», που κυκλοφορεί το 1979, αποδεικνύοντας περίτρανα πως ο Σπανός εκτός από μοναδικός μελωδός είναι και εξαιρετικός πιανίστας. Το «Είπα να φύγω» ξανατραγουδιέται από τον Γιάννη Πάριο σε νέα, πιο ακουστική εκτέλεση, στο cd «Μελαγχολικό Φθινόπωρο του ‘83» που υπάρχει στην κασετίνα 8 cd’s «Πάριος - Έρωτας».

Στο μέλλον δεν θα υπάρξουν άλλες συνεργασίες του δίδυμου Σπανού - Παπαδόπουλου, με τον Γιάννη Πάριο και τον Γιάννη Καλατζή. Αντίθετα η Χάρις Αλεξίου θα ξανατραγουδήσει τα «Πώς να σε λησμονήσω» και «Κίτρινη πόλη» στο δίσκο «Χάρις Αλεξίου 2» το 1976. Η «Κίτρινη πόλη» ακούγεται σε νέα εκτέλεση και στα «Τραγούδια Της Χθεσινής Ημέρας», κοινό δίσκο της Αλεξίου με τη Δήμητρα Γαλάνη το 1981. Ανάμεσα στα «24 τραγούδια» το 1977 βρίσκονται οι «Κυριακές στην Κατερίνη» και το «Σε ψάχνω».

Η συνεργασία των δυο δημιουργών θα έχει συνέχεια και με άλλους τραγουδιστές. Τέσσερα τραγούδια υπάρχουν στο δίσκο του Γιάννη Πουλόπουλου «Αγάπα Με» το 1977. Την ίδια χρονιά η Βίκυ Μοσχολιού ερμηνεύει άλλα τέσσερα στο δίσκο «Η Βίκυ Μοσχολιού τραγουδάει Σπανό», η θρυλική «Αλάνα» και το «Δεν φταίω» συμπεριλαμβάνονται το 1978 στο δίσκο «Οι Μάηδες Οι Ήλιοι Μου» με τον Γιώργο Νταλάρα, ο Μανώλης Μητσιάς τραγουδά έναν ολόκληρο και πολύ ωραίο δίσκο με τίτλο «Στου Καιρού Τα Ρέματα» 1982, ενώ ο Σταμάτης Κόκοτας λέει άλλα πέντε στο δίσκο «Κόκοτας Για Πάντα» το 1983. Κοντά σε όλα αυτά και αρκετά σκόρπια τραγούδια όπως το «Τόσο ωραία» με τον Γιώργο Μαρίνο το 1980 στο δίσκο «15 Χρόνια Παράσταση».

Με την επιβολή του ψηφιακού ήχου η «Οδός Αριστοτέλους» κυκλοφορεί και σε cd.

Η συγκεκριμένη καταγραφή πρωτοδημοσιεύθηκε -με μικρές τροποποιήσεις- στο 11ο τεύχος του περιοδικού «Όασις» (Σεπτέμβριος 2009), ενώ, χωρίς την έγκριση και την υπογραφή του συντάκτη, επαναδημοσιεύθηκε στο 21ο τεύχος του περιοδικού «Ιnformer» της εφημερίδας «Ο κόσμος του Επενδυτή» (31-3-2011).