Ο δίσκος του Απόστολου Καλδάρα σε στίχους Πυθαγόρα με τον Γιώργο Νταλάρα και τη Χάρις Αλεξίου, κυκλοφόρησε από τη Μinos. Ήταν 23 Αυγούστου 1972 όταν έγινε η συνέντευξη τύπου για την παρουσίαση του δίσκου, η κυκλοφορία του οποίου, αρχικά δεν χαιρετίσθηκε πολύ θετικά από τον τύπο.
Εξαίρεση ένα κείμενο του Παύλου Παλαιολόγου στο «Βήμα» στις 31 Αυγούστου 1972, με τίτλο «Ιστορία σ' ένα δίσκο» το οποίο κλείνει ως εξής: «Δόξες του έθνους, μεγάλοι ποιητές, ακαδημαϊκοί και νομπελίστες, σας στρώνω δάφνες για να περάσετε. Συμπαθάτε μας, όμως, όταν σας λέμε ότι η δική σας λύρα με τους υψηλούς φθόγγους δεν ράγισε την ψυχή της μάζας όσο οι απλοϊκοί αυτοί στίχοι και τα λαϊκά μοτίβα που γυρίζουν με τις στροφές ενός δίσκου». (1)
Με τη συνεργασία του φίλου μουσικού Πέτρου Πετράκη παραθέτουμε τη λίστα των τραγουδιών, καθώς και κάποια μουσικολογικά στοιχεία σχετικά με τους τόνους, τους ρυθμούς και τους «δρόμους».
1. Μες στου Βοσπόρου τα στενά (Γ. Νταλάρας) Μι ματζόρε (Ε), Ζεϊμπέκικο, 9/4 (μορφή 8/8+10/8)
2. Οι καμπάνες της Αγια Σοφιάς (Γ. Νταλάρας) Ρε μινόρε (Dm), Ζεϊμπέκικο, 9/4 (μορφή 8/8+10/8)
3. Δυο παλικάρια απ' τ' Αϊβαλί (Χ. Αλεξίου) Σολ# μινόρε (G#m), Πεντάσημος 5/4 (μορφή 3+2)
4. Η προσφυγιά (Γ. Νταλάρας) Ρε μινόρε (Dm), Τετράσημος 4/4
5. Πέτρα πέτρα χτίσαμε (Γ. Νταλάρας) Μι ματζόρε (Ε), Πεντάσημος 5/4 (μορφή 3+2)
6. Η Σμύρνη (Γ. Νταλάρας) Σολ ματζόρε (G) στο κουπλέ, Σολ μινόρε (Gm) στο ρεφραίν, Αργό ζεϊμπέκικο στο κουπλέ, βαλς στο ρεφραίν, 9/4 και 3/4
7. Γιορτή ζεϊμπέκηδων (Γ. Νταλάρας) Μι ραστ (Ε), Ζωναράδικος, εξάσημος 6/8 (μορφή 3+3)
8. Το σπίτι μου το πατρικό (Γ. Νταλάρας) Ρε μινόρε (Dm), Ζεϊμπέκικο, 9/4 (μορφή 8/8+10/8)
9. Πήρε φωτιά το Κορδελιό (Χ. Αλεξίου) Σι χιτζάζ (Β), Τσιφτετέλι, 4/4
10. Τι να θυμηθώ τι να ξεχάσω (Γ. Νταλάρας- αφήγηση: Γιάννης Φέρτης, β' φωνή Απόστολος Καλδάρας) Λα μινόρε (Αm), Χασάπικο, 4/4
11. Μαρμαρωμένος βασιλιάς (Χ. Αλεξίου) Λα μινόρε (Αm), Οχτάσημος, 8/8 (μορφή 3+3+2)
Αναγνωρίζοντας, αν και μουσικός, πως πρωταγωνιστικό ρόλο στην «Μικρά Ασία» έχει ο λόγος του Πυθαγόρα, ο Πέτρος Πετράκης σημειώνει: «"Εν αρχή ειν' ο Λόγος" λέει ο Ευαγγελιστής και θα συμφωνήσω απόλυτα στην συγκεκριμένη περίπτωση, παραβιάζοντας για πρώτη φορά την αρχή μου, μιας και πιστεύω πως η μουσική είναι το Α και το Ω του κάθε τραγουδιού. Παρότι μουσικός λοιπόν, οφείλω να αναγνωρίσω πως τον πρωταγωνιστικό λόγο στην "Μικρά Ασία" τον έχει ο λόγος του Πυθαγόρα. Το μέγεθος της Καταστροφής του '22 μπορεί να αποτυπωθεί πληρέστερα με τον γραπτό λόγο, παρά με την μουσική. Το θέμα του δίσκου "αναγκάζει" τις ολοκληρωμένες συνθέσεις του Καλδάρα να υποκλιθούν στο μεγαλείο του λόγου του σπουδαίου στιχουργού».
Ενώ για κάποια από τα τραγούδια ο Πέτρος σημειώνει τα εξής:
«Μες στου Βοσπόρου τα στενά»
Στο κουπλέ, ο Καλδάρας χρησιμοποιεί τον δρόμο ματζόρε, τον ευχάριστο δηλαδή σκοπό, παρασυρμένος από τους στίχους που υμνούν την απλή, κοινή καθημερινότητα των δυο λαών. Στο ρεφραίν όμως, γυρνά σε μινόρε: ο Πυθαγόρας κάνει αναφορά στο δίπολο «Τούρκος – Έλληνας», γεγονός που ανασύρει μνήμες από την κακή προϊστορία των δυο λαών. Ο Καλδάρας δεν ξεχνά αυτό το συναίσθημα, ειδικά αν αναλογιστούμε την εποχή που γράφει τον δίσκο και κυρίως τα ερεθίσματα που τον ωθούν στην δημιουργία του: 50 χρόνια από την καταστροφή του '22 και μόλις 17 από τα Σεπτεμβριανά του '55. Αναγνωρίζει την «ένταση» αυτή και την υπογραμμίζει προχωρώντας σε αυτήν την μουσική ανατροπή. Είναι το μοναδικό σημείο του τραγουδιού, που το τραγούδι αλλάζει ύφος, «χάνοντας» ίσως κάτι από την φρεσκάδα του. Ο συνθέτης όμως, έχοντας το θάρρος της γνώμης του, τολμά αυτή την αλλαγή, δηλώνοντας εμμέσως πως «υπάρχουν θεμελιώδη προβλήματα», λόγω της διαφορετικότητας στην κουλτούρα των δυο χωρών. Δυο στίχους μετά όμως, γυρνά ξανά σε ματζόρε: προτίθεται να προχωρήσει μπροστά, εστιάζοντας στις κοινές αγωνίες των δυο λαών και στα κοινά τους προβλήματα.
«Η προσφυγιά»
Ο Πυθαγόρας θεωρεί τραγικότερη την προσφυγιά από τον θάνατο και ο Καλδάρας μοιάζει να συμφωνεί απόλυτα: ο στίχος μιλά για θάνατο και ο συνθέτης τον αντιμετωπίζει ανάλαφρα, χρησιμοποιώντας ματζόρε κλίμακα. Όμως, μπροστά στο άκουσμα της λέξης προσφυγιά επιστρέφει στο μινόρε.
«Η Σμύρνη»
Εισαγωγή - ωδή στο ολοκαύτωμα του '22. Το ταξίμι φέρνει στο νου τις εικόνες της καταστροφής. Ο ρυθμός μπαίνει βαριά - θαρρείς πως μιμείται τον ρυθμό του βαδίσματος των καραβανιών των προσφύγων. Το βαλς στο ρεφραίν δίνει μια γρηγορότερη ταχύτητα.
«Το σπίτι μου το πατρικό»
Ένα μεγάλο τραγούδι... Ο Καλδάρας διαβάζει τον στίχο και τον ντύνει με τρόπο απόλυτο. Απαγγέλλοντας κανείς τους στίχους, θα δει πως η ένταση και το χρώμα της φωνής ταιριάζει με την μελωδική γραμμή του τραγουδιού. Ίσως ο Καλδάρας να ακολούθησε αυτή τη μέθοδο: να ζήτησε από τον Πυθαγόρα να του απαγγείλει τους στίχους, για να έχει έτσι ένα προσχέδιο του τραγουδιού. Όπως και να 'χει, τα στοιχεία αυτά, τα μετέτρεψε σε μια μελωδία που τονίζει υπέροχα την κάθε συλλαβή, που αποδίδει μοναδικά το ακριβές συναίσθημα της κάθε λέξης. Η από ψυχής ερμηνεία του Νταλάρα, κερδίζει ακόμη περισσότερο από αυτή τη μελωδική γραμμή.
«Πήρε φωτιά το Κορδελιό»
Tο μοναδικό τραγούδι του δίσκου που δεν έχει εισαγωγή. Ο Καλδάρας χρησιμοποιεί το πιο απλό μοτίβο που παίζεται σε τσιφτετέλι και ρίχνει τον στίχο στο τραγούδι πριν το δεύτερο κιόλας μέτρο: προφανώς μπροστά στην φωτιά δεν υπάρχει χρόνος για χάσιμο. Ενδιαφέρουσες παικτικά οι δυο γέφυρες στο κουπλέ μεταξύ των στίχων 2 και 3 καθώς και στην επανάληψη των 2 τελευταίων.
H συγκεκριμένη δουλειά έχει επανεκδοθεί τρεις φορές σε δίσκο βινυλίου (η μία από αυτές στην Αμερική) και τουλάχιστον επτά φορές σε cd. Στο εσώφυλλο υπάρχει ένα ενδιαφέρον κείμενο του Χρήστου Σολομωνίδη. Είναι χαρακτηριστικό πως το cd έχει κυκλοφορήσει τα τελευταία χρόνια και στην Τουρκία, σε μια πολυτελή έκδοση με τους στίχους και τις φωτογραφίες από την καταστροφή... Όταν πρωτοκυκλοφόρησε, καταμεσής της χούντας, επενέβη αμέσως η λογοκρισία και έκοψε από τη «Γιορτή ζεϊμπέκηδων» το τετράστιχο που έλεγε «Κράτα ρε καρδιά, λένε τα παιδιά, μέχρι να λευτερωθούμε απ'τον Κεχαγιά». Από αμέλεια όσων είχαν επιμεληθεί τις προηγούμενες επανεκδόσεις, η λογοκριμένη εκτέλεση δεν μπήκε σε καμία. Ξανακυκλοφόρησε το 2011 σε cd, με την επιμέλεια του Γιώργου Τσάμπρα αλλά και του ίδιου του Νταλάρα. Σ' αυτή την έκδοση αναγράφηκαν για πρώτη φορά και τα ονόματα των μουσικών που συμμετείχαν στην ηχογράφηση: Χρήστος Νικολόπουλος, Θανάσης Πολυκανδριώτης (μπουζούκι), Τάσος Διακογιώργης (σαντούρι, ξυλόφωνο, μεταλλόφωνο, μαρίμπα), Νίκος Στεφανίδης (κανονάκι), Κίμων Βασιλάς (τσέμπαλο, «όργανο»), Χάρης Καλέας (πιάνο), Μάνθος Χαλκιάς (φλάουτο, κλαρίνο), Τίτος Καλλίρης (κιθάρα), Σωτήρης Μαρίνος (κιθάρα), Τώνης Άγας (κιθάρα, μπαγλαμά), Σωτήρης Ταχιάτης (βιολοντσέλο), Νύσσος Πανταζής (μπάσο), Βαγγέλης Μεθυμάκης (τύμπανα). H ενορχήστρωση έγινε από τον συνθέτη ο οποίος έπαιξε ούτι και έκανε τις δεύτερες φωνές. Το Σεπτέμβρη του 1973 πραγματοποιήθηκε η απονομή του πρώτου χρυσού δίσκου στην ιστορία της ελληνικής δισκογραφίας...
Είναι χαρακτηριστικό πως αρκετά από τα τραγούδια του δίσκου αποτελούν αναπόσπαστο μέρος των συναυλιών του Νταλάρα. Ολόκληρο το έργο παρουσιάστηκε στις 21 Ιουνίου του 2003 στο Ηρώδειο, με τη συμμετοχή της Εστουδιαντίνας Νέας Ιωνίας Βόλου, της πολύ μικρής τότε Αρετής Κετιμέ αλλά και της Γλυκερίας... Η ηχογράφηση της συναυλίας κυκλοφόρησε ένα χρόνο μετά σε dvd, ενώ η παράσταση περιόδευσε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας και της Κύπρου. Στις 5 Σεπτεμβρίου 2012 τα τραγούδια της «Μικράς Ασίας» μαζί με αυτά του «Βυζαντινού Εσπερινού» αλλά και παλιά λαϊκά του Καλδάρα, ξανακούστηκαν σε μια μεγάλη συναυλία στο ανοιχτό δημοτικό θέατρο της Νάουσας με το Γιώργο Νταλάρα και την Ελένη Τσαλιγοπούλου, ενώ η δεύτερη προγραμματισμένη συναυλία, διακόπηκε λόγω καταρρακτώδους βροχής.
Έχουν ιδιαίτερη σημασία οι σημειώσεις του Λευτέρη Παπαδόπουλου σχετικά με το έργο: «Πιστεύω ότι δύο είναι τα σημαντικότερα έργα του Απόστολου Καλδάρα: Η "Μικρά Ασία" και ο "Βυζαντινός Εσπερινός". Τους στίχους της "Μικράς Ασίας" τους έχει γράψει ο Πυθαγόρας. Τους στίχους του "Βυζαντινού Εσπερινού", εγώ. Αν με ρωτούσαν όμως ποιό από τα δύο έργα προτιμώ, θα απαντούσα χωρίς δισταγμό: τη "Μικρά Ασία". Η "Μικρά Ασία" πριν απ' όλα, έχει ένα καταπληκτικό θέμα. Κι αυτό το θέμα, δεν αφορά μόνο τους Μικρασιάτες, τους Πόντιους, τους Κωνσταντινουπολίτες κ.λ.π. Αφορά όλους τους Έλληνες. Και τα εκατομμύρια των παιδιών, που είχαν πρόσφυγες γονείς και τώρα έχουν γίνει κι αυτά πατεράδες και παππούδες, αλλά και τους Πελοποννήσιους και τους Αθηναίους και τους Θεσσαλούς και τους Μακεδόνες και τους νησιώτες και τους Ηπειρώτες και τους Θράκες-τους πάντες. Διότι το '22, η Μικρασιατική καταστροφή, ήταν ένα συνταρακτικό γεγονός, από κάθε πλευρά. Ένα συνταρακτικό γεγονός που άλλαξε ουσιαστικά και καίρια την Ελλάδα.
Ο Απόστολος Καλδάρας, δεν ήταν μόνο ένας μεγάλος λαϊκός συνθέτης. Επίγονος της παλιάς φρουράς (Βαμβακάρης, Μπαγιαντέρας, Τούντας) και "συμπολεμιστής" του Παπαϊωάννου, του Τσιτσάνη, του Χιώτη, του Χατζηχρήστου, του Μητσάκη, ήταν και ένας άνθρωπος που διάβαζε. Μελετούσε. Και ήταν και στρατευμένος. (Ένα παράδειγμα: υπήρξε από τους πρώτους συνδικαλιστές, στον κλάδο των μουσικοσυνθετών). Ανήσυχος, "επαναστατικός", ευφυής και ανυποχώρητος, όταν πίστευε πως έχει δίκιο, ποτέ δεν αρκέσθηκε στα "τρόπαια" των σημαντικών τραγουδιών που είχε γράψει. ("Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι", "Εβίβα ρεμπέτες", "Είμαι ένα κορμί χαμένο", "Ένα τραγούδι απ' τ' Αλγέρι", "Η φαντασία", "Μάγκας βγήκε για σεργιάνι", "Μένα με λένε Περικλή", "Ρίξε στο γυαλί φαρμάκι", "Στου Αποστόλη το κουτούκι", "Συ μου χάραξες πορεία", κ.α.) Ήθελε πάντοτε να πάει "το πράγμα παραπέρα" και αποφάσισε να καταπιαστεί με ένα εξαιρετικά φιλόδοξο, αλλά και εξαιρετικά δύσκολο ζήτημα. Το 1922. Συναισθηματικά, γι' αυτή την επιλογή, πιθανόν να επηρεάσθηκε από το γεγονός ότι στη γειτονιά που μεγάλωσε, στα Τρίκαλα, έκανε παρέα κυρίως με "προσφυγάκια" και είδε από κοντά και έζησε το δράμα των προσφύγων. Ουσιαστικά, όμως, σπρώχτηκε να γράψει τη "Μικρά Ασία" επειδή πίστευε ότι πρέπει να υπάρξει ένα ολοκληρωμένο μουσικό έργο, ένα έργο με τραγούδια, γι' αυτή τη συγκλονιστική εθνική περιπέτεια.
Τα περισσότερα τραγούδια του, ο Καλδάρας, τα ξεκινούσε από τη μουσική: έγραφε τη μελωδία και κατόπιν αναζητούσε τους στίχους, που, πολλές φορές, ήταν δικοί του. Το ίδιο πιθανολογώ πως έκανε και με τη "Μικρά Ασία". Ασφαλής ένδειξη γι' αυτό, το ότι έτσι γράψαμε το "Βυζαντινό Εσπερινό". Εν πάσει περιπτώσει, στιχουργό για την περίπτωση της Μικράς Ασίας, ο Kαλδάρας επέλεξε τον Πυθαγόρα. Και, κατά την άποψή μου, έπραξε άριστα. Διότι ο Πυθαγόρας ήταν ο πιο κατάλληλος, για να γράψει ένα καθαρά λαϊκό έργο, χωρίς να παρεισφρύσουν στους στίχους του "φιλολογικές κορώνες", που και το ύφος του έργου θα νόθευαν και θα γίνονταν λιγότερο κατανοητές από το μεγάλο κοινό.
Ο Πυθαγόρας, ως την εποχή της "Μικράς Ασίας", ήταν ένας στιχουργός που είχε στο ενεργητικό του έναν τεράστιο αριθμό επιτυχιών. Στα δέκα τραγούδια που έγραφε, τα τρία τουλάχιστον, γίνονταν σουξέ! Σε βαθμό, που όλες οι εταιρίες δίσκων, να επιζητούν τη συνεργασία του και να τον αμείβουν πλουσιοπάροχα. Οι συνθέτες όμως που δούλευαν μαζί του δεν ήταν οι λεγόμενοι "έντεχνοι" (Μόνο με το Λοΐζο συνυπέγραψαν τρία τραγούδια, στο δίσκο "Τα τραγούδια της Χαρούλας"). Ήταν οι λαϊκοί. Και απ' αυτούς, πρωτίστως, ο Kαλδάρας. Με τη "Μικρά Ασία", όμως, ο Πυθαγόρας πέρασε σε ένα άλλο επίπεδο. Γιατί το έργο αυτό, με την αποφασιστική δική του συμβολή, βρέθηκε στα χείλη όλων των Ελλήνων και ο δίσκος, φυσικά, εμπορικά, εκτοξεύθηκε στα ύψη. Δεν υπήρχε δισκοθήκη που να μην έχει τη "Μικρά Ασία", τη δεκαετία του '70. Από τότε όμως έχουν περάσει πολλά χρόνια. Στις δισκοθήκες της νεολαίας, αμφιβάλλω αν υπάρχει το έργο. Ένα έργο πλούσιο, χυμώδες, ουσιαστικό και προπαντός έντιμο.
Οι μελωδίες που έγραψε ο Καλδάρας, οι στίχοι που έγραψε ο Πυθαγόρας, οι ενορχηστρώσεις που δεν έχουν κανένα ψεύτικο, "φιλολογικό" στοιχείο, μαζί φυσικά, με τις έξοχες ερμηνείες από το Γιώργο Νταλάρα και τη Χαρούλα Αλεξίου, έδωσαν στη "Μικρά Ασία" ένα ειδικό βάρος τέτοιο, που σπανίως συναντάμε σε ελληνικούς δίσκους. Με πιο απλά λόγια: έκαναν το δίσκο από τις πρώτες μέρες της κυκλοφορίας του περιζήτητο και λίγο καιρό αργότερα, κλασικό. Γι' αυτό και υποστηρίζω ότι η "Μικρά Ασία" πρέπει να πάρει τη θέση της και στις δισκοθήκες της νεολαίας- μιας νεολαίας, ασφαλώς, που ενδιαφέρεται για το λαϊκό τραγούδι, στις καλύτερες στιγμές του. Η "Μικρά Ασία" είναι ένας πολύτιμος δίσκος, γιατί όπως είπα, σφραγίζεται και από δύο υπέροχους ερμηνευτές. Το Γιώργο Νταλάρα και τη Χαρούλα Αλεξίου. Και θα πρέπει εδώ να σημειωθεί, ότι μέσα απ' αυτό το έργο ανοίγει ουσιαστικά τα φτερά της η Αλεξίου- μια τραγουδίστρια από τις πιο σημαντικές των τελευταίων 50 χρόνων. Το κύριο βάρος της ευθύνης από πλευράς ερμηνείας πέφτει στους ώμους, ασφαλώς, του Γιώργου Νταλάρα. Που, από εκείνη την εποχή, ύστερα από αλλεπάλληλες επιτυχίες του Κουγιουμτζή, του Λοΐζου, αλλά και του Καλδάρα, δείχνει ότι είναι ένας μεγάλος τραγουδιστής στην ωριμότητά του, ένας τραγουδιστής που ελέγχει πλήρως τα εκφραστικά του μέσα και δίνει στο τραγούδι του, το βάθος, την ποιότητα, αλλά και την δροσιά που το απογειώνουν.
Είμαι απόλυτα σίγουρος ότι ερμηνείες όπως του Νταλάρα και της Αλεξίου, σπάνια αξιώνονται ελληνικοί δίσκοι. Και θέλω να προσθέσω ότι τα τραγούδια: "Μες στου Βοσπόρου τα στενά", "Δυο παλικάρια απ'τ' Αϊβαλί", "Η Σμύρνη", "Γιορτή Ζεϊμπέκηδων", "Πήρε φωτιά το Κορδελιό", και "Μαρμαρωμένος βασιλιάς", είναι διαμάντια του λαϊκού πενταγράμμου!»
Λευτέρης Παπαδόπουλος (2)
Είναι αξιοσημείωτο, όπως αναφέρει κι ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, πως μέσα από το συγκεκριμένο έργο γίνεται πανελληνίως γνωστή η Χάρις Αλεξίου, η οποία ήδη είχε πραγματοποιήσει τις πρώτες ηχογραφήσεις της σε δίσκους 45 στροφών. Από συνέντευξη του σκηνοθέτη Θάνου Σάντα στο περιοδικό «Λαϊκό τραγούδι» το 2007, πληροφορούμαστε πως υπήρχε η προοπτική να γυριστεί τότε στην ΥΕΝΕΔ ένα ντοκιμαντέρ για τη «Μικρά Ασία», με τα τραγούδια του δίσκου, το οποίο δεν πραγματοποιήθηκε τελικά αφού, για τα γυρίσματα της ταινίας, ο σκηνοθέτης θα χρειαζότανε δυο χρόνια. Τα τραγούδια «Μες στου Βοσπόρου τα στενά», «Ο μαρμαρωμένος βασιλιάς», «Δυο παλικάρια απ' τ' Αϊβαλί», «Η Σμύρνη», «Πέτρα πέτρα χτίσαμε» και «Πήρε φωτιά το Κορδελιό», «διέρρευσαν» τότε και στα 45άρια της εποχής.
Μέσα από συνέντευξη που μου παραχώρησε το 2009 ο συνθέτης Κώστας Καλδάρας, γιος του Απόστολου, μου είπε σχετικά με την εποχή της δημιουργίας του δίσκου:
Κ.Κ: Όταν βγήκε κανένας δεν πίστευε σ' αυτό το έργο. Είχε πει στον Πυθαγόρα «ρε συ, δος μου τίτλους να διαλέξω να κάνω ένα έργο». Και μέσα σ' όλα βλέπει «Μικρά Ασία». Και λέει «αυτό θα κάνουμε...» Μέσα σε τρεις μήνες είχε τελειώσει! Μέσα σε τρεις μήνες! Τόση ένταση και δημιουργία υπήρχε. Φοβερό πράγμα. Ποιος θα τα πει τώρα; Φωνάζει λοιπόν ο Απόστολος τον Καζαντζίδη στους Θρακομακεδόνες κι είμαστε η μάνα μου, ο πατέρας μου, εγώ, ο Καζαντζίδης κι ο Τσερόλας, ο εργολάβος οικοδομών, ο συμβουλάτορας του. Το θυμάμαι σαν τώρα, καθόμασταν σε στρογγυλό τραπέζι. Παίρνει την κιθαρίτσα ο Απόστολος κι αρχίζει να τα παίζει. Ο Καζαντζίδης σιωπηλός. Πετάγεται ο Τσερόλας και λέει «κύριε Καλδάρα ωραία τα τραγουδάκια σας, αλλά δεν μας κάνουν». Ο Απόστολος κιτρίνισε. Απόρησε τόσο πολύ που κόπηκε... Λέει «Στέλιο δε λες κάτι εσύ;» Ο Στέλιος κάτι μουρμούρισε. Πετάχτηκε η Λουλάρα η μάνα μου και του λέει «κύριε Τσερόλα, σέβομαι την εργασία σας αλλά τι δουλειά έχετε εσείς με το τραγούδι, να μιλάτε εκ μέρους του Καζαντζίδη;» Ο Καζαντζίδης τίποτα, μουρμούριζε... Και του λέει ο Απόστολος «άντε Στελλάκη, άντε αγόρι μου, εγώ φταίω που σε φώναξα. Άντε πήγαινε...». Κι ήταν η τύχη του Νταλάρα και της Χαρούλας, ας πούμε...
Ερ: Ο Νταλάρας ήταν επιλογή της εταιρείας ή του Απόστολου;
Κ.Κ: Του άρεσε του Απόστολου. Του άρεσε. Είχαν συνεργαστεί ήδη. Αλλά έγινε πολύ γνωστός με την «Μικρά Ασία». Η δε Χαρούλα είχε πει το «Όταν πίνει μια γυναίκα» του Βασιλειάδη. Δεν είχε ακουστεί. Τον είχε πάρει ο Μάτσας σε μια ταβέρνα και του λέει «έλα να ακούσεις μια φωνούλα...». Και μόλις την ακούει παθαίνει... «Την θέλω, φέρτην» του λέει. Κι αμέσως της έδωσε την «Μικρά Ασία».
Ερ: Aν δεν κάνω λάθος ο δίσκος άργησε να πάρει μπρος... Δεν έγινε κατευθείαν αποδεκτός.
Κ.Κ: Ναι, ναι, είχε περάσει κάνα τρίμηνο και δεν πήγαινε καλά. Και ξαφνικά έκαναν ένα «ντου» και «τα 'σπασε» όλα. Χρυσοί δίσκοι, ιστορίες... Ήταν ο πρώτος χρυσός δίσκος στην Ελλάδα και αληθινός, όχι όπως είναι σήμερα. Και ο πρώτος σε πωλήσεις, εκτός Ελλάδας. Στην Αμερική κυρίως. Ο πρώτος ξένος για κείνους. Όχι αγγλόφωνος κλπ. Είναι ύμνοι αυτά τα κομμάτια. (3)
- Οι φωτογραφίες με τους συντελεστές του δίσκου είναι από τη συνέντευξη τύπου για την κυκλοφορία του, στις 23 Αυγούστου 1972 και από την απονομή του χρυσού δίσκου το Σεπτέμβρη του 1973. Οι φωτογραφίες από τις περιοχές της Μικράς Ασίας προέρχονται από το ένθετο της πρώτης έκδοσης του βινυλίου.
Ευχαριστούμε ιδιαιτέρως τους Πέτρο Πετράκη και Ελένη Κωστελέτου για την βοήθειά τους.
Πηγές:1) Επανέκδοση cd «Μικρά Ασία» (Επιμέλεια Γιώργου Τσάμπρα) (Minos-Emi «Το Βήμα της Κυριακής» 2011)
2) Επανέκδοση cd «Μικρά Ασία» στη σειρά «Οι 100 μεγάλες ηχογραφήσεις του αιώνα» (Minos-Emi 2002)
3) Συνέντευξη του Κώστα Καλδάρα στον Θανάση Γιώγλου για το Music Heaven (2009)
VIDEO: 1) «Οι καμπάνες της Αγια-Σοφιάς» & «Τι να θυμηθώ τι να ξεχάσω». Τραγουδούν ο Γιώργος Νταλάρας και ο Απόστολος Καλδάρας.
2) «Δυο παλικάρια απ'τ' Αϊβαλί». Τραγουδά η Χάρις Αλεξίου
(Απόστολου Καλδάρα-Πυθαγόρα. Από αφιέρωμα της ΕΡΤ στο συνθέτη το 1983. Αρχείο Θανάση Γιώγλου)
Εξαίρεση ένα κείμενο του Παύλου Παλαιολόγου στο «Βήμα» στις 31 Αυγούστου 1972, με τίτλο «Ιστορία σ' ένα δίσκο» το οποίο κλείνει ως εξής: «Δόξες του έθνους, μεγάλοι ποιητές, ακαδημαϊκοί και νομπελίστες, σας στρώνω δάφνες για να περάσετε. Συμπαθάτε μας, όμως, όταν σας λέμε ότι η δική σας λύρα με τους υψηλούς φθόγγους δεν ράγισε την ψυχή της μάζας όσο οι απλοϊκοί αυτοί στίχοι και τα λαϊκά μοτίβα που γυρίζουν με τις στροφές ενός δίσκου». (1)
Με τη συνεργασία του φίλου μουσικού Πέτρου Πετράκη παραθέτουμε τη λίστα των τραγουδιών, καθώς και κάποια μουσικολογικά στοιχεία σχετικά με τους τόνους, τους ρυθμούς και τους «δρόμους».
1. Μες στου Βοσπόρου τα στενά (Γ. Νταλάρας) Μι ματζόρε (Ε), Ζεϊμπέκικο, 9/4 (μορφή 8/8+10/8)
2. Οι καμπάνες της Αγια Σοφιάς (Γ. Νταλάρας) Ρε μινόρε (Dm), Ζεϊμπέκικο, 9/4 (μορφή 8/8+10/8)
3. Δυο παλικάρια απ' τ' Αϊβαλί (Χ. Αλεξίου) Σολ# μινόρε (G#m), Πεντάσημος 5/4 (μορφή 3+2)
4. Η προσφυγιά (Γ. Νταλάρας) Ρε μινόρε (Dm), Τετράσημος 4/4
5. Πέτρα πέτρα χτίσαμε (Γ. Νταλάρας) Μι ματζόρε (Ε), Πεντάσημος 5/4 (μορφή 3+2)
6. Η Σμύρνη (Γ. Νταλάρας) Σολ ματζόρε (G) στο κουπλέ, Σολ μινόρε (Gm) στο ρεφραίν, Αργό ζεϊμπέκικο στο κουπλέ, βαλς στο ρεφραίν, 9/4 και 3/4
7. Γιορτή ζεϊμπέκηδων (Γ. Νταλάρας) Μι ραστ (Ε), Ζωναράδικος, εξάσημος 6/8 (μορφή 3+3)
8. Το σπίτι μου το πατρικό (Γ. Νταλάρας) Ρε μινόρε (Dm), Ζεϊμπέκικο, 9/4 (μορφή 8/8+10/8)
9. Πήρε φωτιά το Κορδελιό (Χ. Αλεξίου) Σι χιτζάζ (Β), Τσιφτετέλι, 4/4
10. Τι να θυμηθώ τι να ξεχάσω (Γ. Νταλάρας- αφήγηση: Γιάννης Φέρτης, β' φωνή Απόστολος Καλδάρας) Λα μινόρε (Αm), Χασάπικο, 4/4
11. Μαρμαρωμένος βασιλιάς (Χ. Αλεξίου) Λα μινόρε (Αm), Οχτάσημος, 8/8 (μορφή 3+3+2)
Αναγνωρίζοντας, αν και μουσικός, πως πρωταγωνιστικό ρόλο στην «Μικρά Ασία» έχει ο λόγος του Πυθαγόρα, ο Πέτρος Πετράκης σημειώνει: «"Εν αρχή ειν' ο Λόγος" λέει ο Ευαγγελιστής και θα συμφωνήσω απόλυτα στην συγκεκριμένη περίπτωση, παραβιάζοντας για πρώτη φορά την αρχή μου, μιας και πιστεύω πως η μουσική είναι το Α και το Ω του κάθε τραγουδιού. Παρότι μουσικός λοιπόν, οφείλω να αναγνωρίσω πως τον πρωταγωνιστικό λόγο στην "Μικρά Ασία" τον έχει ο λόγος του Πυθαγόρα. Το μέγεθος της Καταστροφής του '22 μπορεί να αποτυπωθεί πληρέστερα με τον γραπτό λόγο, παρά με την μουσική. Το θέμα του δίσκου "αναγκάζει" τις ολοκληρωμένες συνθέσεις του Καλδάρα να υποκλιθούν στο μεγαλείο του λόγου του σπουδαίου στιχουργού».
Ενώ για κάποια από τα τραγούδια ο Πέτρος σημειώνει τα εξής:
«Μες στου Βοσπόρου τα στενά»
Στο κουπλέ, ο Καλδάρας χρησιμοποιεί τον δρόμο ματζόρε, τον ευχάριστο δηλαδή σκοπό, παρασυρμένος από τους στίχους που υμνούν την απλή, κοινή καθημερινότητα των δυο λαών. Στο ρεφραίν όμως, γυρνά σε μινόρε: ο Πυθαγόρας κάνει αναφορά στο δίπολο «Τούρκος – Έλληνας», γεγονός που ανασύρει μνήμες από την κακή προϊστορία των δυο λαών. Ο Καλδάρας δεν ξεχνά αυτό το συναίσθημα, ειδικά αν αναλογιστούμε την εποχή που γράφει τον δίσκο και κυρίως τα ερεθίσματα που τον ωθούν στην δημιουργία του: 50 χρόνια από την καταστροφή του '22 και μόλις 17 από τα Σεπτεμβριανά του '55. Αναγνωρίζει την «ένταση» αυτή και την υπογραμμίζει προχωρώντας σε αυτήν την μουσική ανατροπή. Είναι το μοναδικό σημείο του τραγουδιού, που το τραγούδι αλλάζει ύφος, «χάνοντας» ίσως κάτι από την φρεσκάδα του. Ο συνθέτης όμως, έχοντας το θάρρος της γνώμης του, τολμά αυτή την αλλαγή, δηλώνοντας εμμέσως πως «υπάρχουν θεμελιώδη προβλήματα», λόγω της διαφορετικότητας στην κουλτούρα των δυο χωρών. Δυο στίχους μετά όμως, γυρνά ξανά σε ματζόρε: προτίθεται να προχωρήσει μπροστά, εστιάζοντας στις κοινές αγωνίες των δυο λαών και στα κοινά τους προβλήματα.
«Η προσφυγιά»
Ο Πυθαγόρας θεωρεί τραγικότερη την προσφυγιά από τον θάνατο και ο Καλδάρας μοιάζει να συμφωνεί απόλυτα: ο στίχος μιλά για θάνατο και ο συνθέτης τον αντιμετωπίζει ανάλαφρα, χρησιμοποιώντας ματζόρε κλίμακα. Όμως, μπροστά στο άκουσμα της λέξης προσφυγιά επιστρέφει στο μινόρε.
«Η Σμύρνη»
Εισαγωγή - ωδή στο ολοκαύτωμα του '22. Το ταξίμι φέρνει στο νου τις εικόνες της καταστροφής. Ο ρυθμός μπαίνει βαριά - θαρρείς πως μιμείται τον ρυθμό του βαδίσματος των καραβανιών των προσφύγων. Το βαλς στο ρεφραίν δίνει μια γρηγορότερη ταχύτητα.
«Το σπίτι μου το πατρικό»
Ένα μεγάλο τραγούδι... Ο Καλδάρας διαβάζει τον στίχο και τον ντύνει με τρόπο απόλυτο. Απαγγέλλοντας κανείς τους στίχους, θα δει πως η ένταση και το χρώμα της φωνής ταιριάζει με την μελωδική γραμμή του τραγουδιού. Ίσως ο Καλδάρας να ακολούθησε αυτή τη μέθοδο: να ζήτησε από τον Πυθαγόρα να του απαγγείλει τους στίχους, για να έχει έτσι ένα προσχέδιο του τραγουδιού. Όπως και να 'χει, τα στοιχεία αυτά, τα μετέτρεψε σε μια μελωδία που τονίζει υπέροχα την κάθε συλλαβή, που αποδίδει μοναδικά το ακριβές συναίσθημα της κάθε λέξης. Η από ψυχής ερμηνεία του Νταλάρα, κερδίζει ακόμη περισσότερο από αυτή τη μελωδική γραμμή.
«Πήρε φωτιά το Κορδελιό»
Tο μοναδικό τραγούδι του δίσκου που δεν έχει εισαγωγή. Ο Καλδάρας χρησιμοποιεί το πιο απλό μοτίβο που παίζεται σε τσιφτετέλι και ρίχνει τον στίχο στο τραγούδι πριν το δεύτερο κιόλας μέτρο: προφανώς μπροστά στην φωτιά δεν υπάρχει χρόνος για χάσιμο. Ενδιαφέρουσες παικτικά οι δυο γέφυρες στο κουπλέ μεταξύ των στίχων 2 και 3 καθώς και στην επανάληψη των 2 τελευταίων.
H συγκεκριμένη δουλειά έχει επανεκδοθεί τρεις φορές σε δίσκο βινυλίου (η μία από αυτές στην Αμερική) και τουλάχιστον επτά φορές σε cd. Στο εσώφυλλο υπάρχει ένα ενδιαφέρον κείμενο του Χρήστου Σολομωνίδη. Είναι χαρακτηριστικό πως το cd έχει κυκλοφορήσει τα τελευταία χρόνια και στην Τουρκία, σε μια πολυτελή έκδοση με τους στίχους και τις φωτογραφίες από την καταστροφή... Όταν πρωτοκυκλοφόρησε, καταμεσής της χούντας, επενέβη αμέσως η λογοκρισία και έκοψε από τη «Γιορτή ζεϊμπέκηδων» το τετράστιχο που έλεγε «Κράτα ρε καρδιά, λένε τα παιδιά, μέχρι να λευτερωθούμε απ'τον Κεχαγιά». Από αμέλεια όσων είχαν επιμεληθεί τις προηγούμενες επανεκδόσεις, η λογοκριμένη εκτέλεση δεν μπήκε σε καμία. Ξανακυκλοφόρησε το 2011 σε cd, με την επιμέλεια του Γιώργου Τσάμπρα αλλά και του ίδιου του Νταλάρα. Σ' αυτή την έκδοση αναγράφηκαν για πρώτη φορά και τα ονόματα των μουσικών που συμμετείχαν στην ηχογράφηση: Χρήστος Νικολόπουλος, Θανάσης Πολυκανδριώτης (μπουζούκι), Τάσος Διακογιώργης (σαντούρι, ξυλόφωνο, μεταλλόφωνο, μαρίμπα), Νίκος Στεφανίδης (κανονάκι), Κίμων Βασιλάς (τσέμπαλο, «όργανο»), Χάρης Καλέας (πιάνο), Μάνθος Χαλκιάς (φλάουτο, κλαρίνο), Τίτος Καλλίρης (κιθάρα), Σωτήρης Μαρίνος (κιθάρα), Τώνης Άγας (κιθάρα, μπαγλαμά), Σωτήρης Ταχιάτης (βιολοντσέλο), Νύσσος Πανταζής (μπάσο), Βαγγέλης Μεθυμάκης (τύμπανα). H ενορχήστρωση έγινε από τον συνθέτη ο οποίος έπαιξε ούτι και έκανε τις δεύτερες φωνές. Το Σεπτέμβρη του 1973 πραγματοποιήθηκε η απονομή του πρώτου χρυσού δίσκου στην ιστορία της ελληνικής δισκογραφίας...
Είναι χαρακτηριστικό πως αρκετά από τα τραγούδια του δίσκου αποτελούν αναπόσπαστο μέρος των συναυλιών του Νταλάρα. Ολόκληρο το έργο παρουσιάστηκε στις 21 Ιουνίου του 2003 στο Ηρώδειο, με τη συμμετοχή της Εστουδιαντίνας Νέας Ιωνίας Βόλου, της πολύ μικρής τότε Αρετής Κετιμέ αλλά και της Γλυκερίας... Η ηχογράφηση της συναυλίας κυκλοφόρησε ένα χρόνο μετά σε dvd, ενώ η παράσταση περιόδευσε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας και της Κύπρου. Στις 5 Σεπτεμβρίου 2012 τα τραγούδια της «Μικράς Ασίας» μαζί με αυτά του «Βυζαντινού Εσπερινού» αλλά και παλιά λαϊκά του Καλδάρα, ξανακούστηκαν σε μια μεγάλη συναυλία στο ανοιχτό δημοτικό θέατρο της Νάουσας με το Γιώργο Νταλάρα και την Ελένη Τσαλιγοπούλου, ενώ η δεύτερη προγραμματισμένη συναυλία, διακόπηκε λόγω καταρρακτώδους βροχής.
Έχουν ιδιαίτερη σημασία οι σημειώσεις του Λευτέρη Παπαδόπουλου σχετικά με το έργο: «Πιστεύω ότι δύο είναι τα σημαντικότερα έργα του Απόστολου Καλδάρα: Η "Μικρά Ασία" και ο "Βυζαντινός Εσπερινός". Τους στίχους της "Μικράς Ασίας" τους έχει γράψει ο Πυθαγόρας. Τους στίχους του "Βυζαντινού Εσπερινού", εγώ. Αν με ρωτούσαν όμως ποιό από τα δύο έργα προτιμώ, θα απαντούσα χωρίς δισταγμό: τη "Μικρά Ασία". Η "Μικρά Ασία" πριν απ' όλα, έχει ένα καταπληκτικό θέμα. Κι αυτό το θέμα, δεν αφορά μόνο τους Μικρασιάτες, τους Πόντιους, τους Κωνσταντινουπολίτες κ.λ.π. Αφορά όλους τους Έλληνες. Και τα εκατομμύρια των παιδιών, που είχαν πρόσφυγες γονείς και τώρα έχουν γίνει κι αυτά πατεράδες και παππούδες, αλλά και τους Πελοποννήσιους και τους Αθηναίους και τους Θεσσαλούς και τους Μακεδόνες και τους νησιώτες και τους Ηπειρώτες και τους Θράκες-τους πάντες. Διότι το '22, η Μικρασιατική καταστροφή, ήταν ένα συνταρακτικό γεγονός, από κάθε πλευρά. Ένα συνταρακτικό γεγονός που άλλαξε ουσιαστικά και καίρια την Ελλάδα.
Ο Απόστολος Καλδάρας, δεν ήταν μόνο ένας μεγάλος λαϊκός συνθέτης. Επίγονος της παλιάς φρουράς (Βαμβακάρης, Μπαγιαντέρας, Τούντας) και "συμπολεμιστής" του Παπαϊωάννου, του Τσιτσάνη, του Χιώτη, του Χατζηχρήστου, του Μητσάκη, ήταν και ένας άνθρωπος που διάβαζε. Μελετούσε. Και ήταν και στρατευμένος. (Ένα παράδειγμα: υπήρξε από τους πρώτους συνδικαλιστές, στον κλάδο των μουσικοσυνθετών). Ανήσυχος, "επαναστατικός", ευφυής και ανυποχώρητος, όταν πίστευε πως έχει δίκιο, ποτέ δεν αρκέσθηκε στα "τρόπαια" των σημαντικών τραγουδιών που είχε γράψει. ("Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι", "Εβίβα ρεμπέτες", "Είμαι ένα κορμί χαμένο", "Ένα τραγούδι απ' τ' Αλγέρι", "Η φαντασία", "Μάγκας βγήκε για σεργιάνι", "Μένα με λένε Περικλή", "Ρίξε στο γυαλί φαρμάκι", "Στου Αποστόλη το κουτούκι", "Συ μου χάραξες πορεία", κ.α.) Ήθελε πάντοτε να πάει "το πράγμα παραπέρα" και αποφάσισε να καταπιαστεί με ένα εξαιρετικά φιλόδοξο, αλλά και εξαιρετικά δύσκολο ζήτημα. Το 1922. Συναισθηματικά, γι' αυτή την επιλογή, πιθανόν να επηρεάσθηκε από το γεγονός ότι στη γειτονιά που μεγάλωσε, στα Τρίκαλα, έκανε παρέα κυρίως με "προσφυγάκια" και είδε από κοντά και έζησε το δράμα των προσφύγων. Ουσιαστικά, όμως, σπρώχτηκε να γράψει τη "Μικρά Ασία" επειδή πίστευε ότι πρέπει να υπάρξει ένα ολοκληρωμένο μουσικό έργο, ένα έργο με τραγούδια, γι' αυτή τη συγκλονιστική εθνική περιπέτεια.
Τα περισσότερα τραγούδια του, ο Καλδάρας, τα ξεκινούσε από τη μουσική: έγραφε τη μελωδία και κατόπιν αναζητούσε τους στίχους, που, πολλές φορές, ήταν δικοί του. Το ίδιο πιθανολογώ πως έκανε και με τη "Μικρά Ασία". Ασφαλής ένδειξη γι' αυτό, το ότι έτσι γράψαμε το "Βυζαντινό Εσπερινό". Εν πάσει περιπτώσει, στιχουργό για την περίπτωση της Μικράς Ασίας, ο Kαλδάρας επέλεξε τον Πυθαγόρα. Και, κατά την άποψή μου, έπραξε άριστα. Διότι ο Πυθαγόρας ήταν ο πιο κατάλληλος, για να γράψει ένα καθαρά λαϊκό έργο, χωρίς να παρεισφρύσουν στους στίχους του "φιλολογικές κορώνες", που και το ύφος του έργου θα νόθευαν και θα γίνονταν λιγότερο κατανοητές από το μεγάλο κοινό.
Ο Πυθαγόρας, ως την εποχή της "Μικράς Ασίας", ήταν ένας στιχουργός που είχε στο ενεργητικό του έναν τεράστιο αριθμό επιτυχιών. Στα δέκα τραγούδια που έγραφε, τα τρία τουλάχιστον, γίνονταν σουξέ! Σε βαθμό, που όλες οι εταιρίες δίσκων, να επιζητούν τη συνεργασία του και να τον αμείβουν πλουσιοπάροχα. Οι συνθέτες όμως που δούλευαν μαζί του δεν ήταν οι λεγόμενοι "έντεχνοι" (Μόνο με το Λοΐζο συνυπέγραψαν τρία τραγούδια, στο δίσκο "Τα τραγούδια της Χαρούλας"). Ήταν οι λαϊκοί. Και απ' αυτούς, πρωτίστως, ο Kαλδάρας. Με τη "Μικρά Ασία", όμως, ο Πυθαγόρας πέρασε σε ένα άλλο επίπεδο. Γιατί το έργο αυτό, με την αποφασιστική δική του συμβολή, βρέθηκε στα χείλη όλων των Ελλήνων και ο δίσκος, φυσικά, εμπορικά, εκτοξεύθηκε στα ύψη. Δεν υπήρχε δισκοθήκη που να μην έχει τη "Μικρά Ασία", τη δεκαετία του '70. Από τότε όμως έχουν περάσει πολλά χρόνια. Στις δισκοθήκες της νεολαίας, αμφιβάλλω αν υπάρχει το έργο. Ένα έργο πλούσιο, χυμώδες, ουσιαστικό και προπαντός έντιμο.
Οι μελωδίες που έγραψε ο Καλδάρας, οι στίχοι που έγραψε ο Πυθαγόρας, οι ενορχηστρώσεις που δεν έχουν κανένα ψεύτικο, "φιλολογικό" στοιχείο, μαζί φυσικά, με τις έξοχες ερμηνείες από το Γιώργο Νταλάρα και τη Χαρούλα Αλεξίου, έδωσαν στη "Μικρά Ασία" ένα ειδικό βάρος τέτοιο, που σπανίως συναντάμε σε ελληνικούς δίσκους. Με πιο απλά λόγια: έκαναν το δίσκο από τις πρώτες μέρες της κυκλοφορίας του περιζήτητο και λίγο καιρό αργότερα, κλασικό. Γι' αυτό και υποστηρίζω ότι η "Μικρά Ασία" πρέπει να πάρει τη θέση της και στις δισκοθήκες της νεολαίας- μιας νεολαίας, ασφαλώς, που ενδιαφέρεται για το λαϊκό τραγούδι, στις καλύτερες στιγμές του. Η "Μικρά Ασία" είναι ένας πολύτιμος δίσκος, γιατί όπως είπα, σφραγίζεται και από δύο υπέροχους ερμηνευτές. Το Γιώργο Νταλάρα και τη Χαρούλα Αλεξίου. Και θα πρέπει εδώ να σημειωθεί, ότι μέσα απ' αυτό το έργο ανοίγει ουσιαστικά τα φτερά της η Αλεξίου- μια τραγουδίστρια από τις πιο σημαντικές των τελευταίων 50 χρόνων. Το κύριο βάρος της ευθύνης από πλευράς ερμηνείας πέφτει στους ώμους, ασφαλώς, του Γιώργου Νταλάρα. Που, από εκείνη την εποχή, ύστερα από αλλεπάλληλες επιτυχίες του Κουγιουμτζή, του Λοΐζου, αλλά και του Καλδάρα, δείχνει ότι είναι ένας μεγάλος τραγουδιστής στην ωριμότητά του, ένας τραγουδιστής που ελέγχει πλήρως τα εκφραστικά του μέσα και δίνει στο τραγούδι του, το βάθος, την ποιότητα, αλλά και την δροσιά που το απογειώνουν.
Είμαι απόλυτα σίγουρος ότι ερμηνείες όπως του Νταλάρα και της Αλεξίου, σπάνια αξιώνονται ελληνικοί δίσκοι. Και θέλω να προσθέσω ότι τα τραγούδια: "Μες στου Βοσπόρου τα στενά", "Δυο παλικάρια απ'τ' Αϊβαλί", "Η Σμύρνη", "Γιορτή Ζεϊμπέκηδων", "Πήρε φωτιά το Κορδελιό", και "Μαρμαρωμένος βασιλιάς", είναι διαμάντια του λαϊκού πενταγράμμου!»
Λευτέρης Παπαδόπουλος (2)
Είναι αξιοσημείωτο, όπως αναφέρει κι ο Λευτέρης Παπαδόπουλος, πως μέσα από το συγκεκριμένο έργο γίνεται πανελληνίως γνωστή η Χάρις Αλεξίου, η οποία ήδη είχε πραγματοποιήσει τις πρώτες ηχογραφήσεις της σε δίσκους 45 στροφών. Από συνέντευξη του σκηνοθέτη Θάνου Σάντα στο περιοδικό «Λαϊκό τραγούδι» το 2007, πληροφορούμαστε πως υπήρχε η προοπτική να γυριστεί τότε στην ΥΕΝΕΔ ένα ντοκιμαντέρ για τη «Μικρά Ασία», με τα τραγούδια του δίσκου, το οποίο δεν πραγματοποιήθηκε τελικά αφού, για τα γυρίσματα της ταινίας, ο σκηνοθέτης θα χρειαζότανε δυο χρόνια. Τα τραγούδια «Μες στου Βοσπόρου τα στενά», «Ο μαρμαρωμένος βασιλιάς», «Δυο παλικάρια απ' τ' Αϊβαλί», «Η Σμύρνη», «Πέτρα πέτρα χτίσαμε» και «Πήρε φωτιά το Κορδελιό», «διέρρευσαν» τότε και στα 45άρια της εποχής.
Μέσα από συνέντευξη που μου παραχώρησε το 2009 ο συνθέτης Κώστας Καλδάρας, γιος του Απόστολου, μου είπε σχετικά με την εποχή της δημιουργίας του δίσκου:
Κ.Κ: Όταν βγήκε κανένας δεν πίστευε σ' αυτό το έργο. Είχε πει στον Πυθαγόρα «ρε συ, δος μου τίτλους να διαλέξω να κάνω ένα έργο». Και μέσα σ' όλα βλέπει «Μικρά Ασία». Και λέει «αυτό θα κάνουμε...» Μέσα σε τρεις μήνες είχε τελειώσει! Μέσα σε τρεις μήνες! Τόση ένταση και δημιουργία υπήρχε. Φοβερό πράγμα. Ποιος θα τα πει τώρα; Φωνάζει λοιπόν ο Απόστολος τον Καζαντζίδη στους Θρακομακεδόνες κι είμαστε η μάνα μου, ο πατέρας μου, εγώ, ο Καζαντζίδης κι ο Τσερόλας, ο εργολάβος οικοδομών, ο συμβουλάτορας του. Το θυμάμαι σαν τώρα, καθόμασταν σε στρογγυλό τραπέζι. Παίρνει την κιθαρίτσα ο Απόστολος κι αρχίζει να τα παίζει. Ο Καζαντζίδης σιωπηλός. Πετάγεται ο Τσερόλας και λέει «κύριε Καλδάρα ωραία τα τραγουδάκια σας, αλλά δεν μας κάνουν». Ο Απόστολος κιτρίνισε. Απόρησε τόσο πολύ που κόπηκε... Λέει «Στέλιο δε λες κάτι εσύ;» Ο Στέλιος κάτι μουρμούρισε. Πετάχτηκε η Λουλάρα η μάνα μου και του λέει «κύριε Τσερόλα, σέβομαι την εργασία σας αλλά τι δουλειά έχετε εσείς με το τραγούδι, να μιλάτε εκ μέρους του Καζαντζίδη;» Ο Καζαντζίδης τίποτα, μουρμούριζε... Και του λέει ο Απόστολος «άντε Στελλάκη, άντε αγόρι μου, εγώ φταίω που σε φώναξα. Άντε πήγαινε...». Κι ήταν η τύχη του Νταλάρα και της Χαρούλας, ας πούμε...
Ερ: Ο Νταλάρας ήταν επιλογή της εταιρείας ή του Απόστολου;
Κ.Κ: Του άρεσε του Απόστολου. Του άρεσε. Είχαν συνεργαστεί ήδη. Αλλά έγινε πολύ γνωστός με την «Μικρά Ασία». Η δε Χαρούλα είχε πει το «Όταν πίνει μια γυναίκα» του Βασιλειάδη. Δεν είχε ακουστεί. Τον είχε πάρει ο Μάτσας σε μια ταβέρνα και του λέει «έλα να ακούσεις μια φωνούλα...». Και μόλις την ακούει παθαίνει... «Την θέλω, φέρτην» του λέει. Κι αμέσως της έδωσε την «Μικρά Ασία».
Ερ: Aν δεν κάνω λάθος ο δίσκος άργησε να πάρει μπρος... Δεν έγινε κατευθείαν αποδεκτός.
Κ.Κ: Ναι, ναι, είχε περάσει κάνα τρίμηνο και δεν πήγαινε καλά. Και ξαφνικά έκαναν ένα «ντου» και «τα 'σπασε» όλα. Χρυσοί δίσκοι, ιστορίες... Ήταν ο πρώτος χρυσός δίσκος στην Ελλάδα και αληθινός, όχι όπως είναι σήμερα. Και ο πρώτος σε πωλήσεις, εκτός Ελλάδας. Στην Αμερική κυρίως. Ο πρώτος ξένος για κείνους. Όχι αγγλόφωνος κλπ. Είναι ύμνοι αυτά τα κομμάτια. (3)
- Οι φωτογραφίες με τους συντελεστές του δίσκου είναι από τη συνέντευξη τύπου για την κυκλοφορία του, στις 23 Αυγούστου 1972 και από την απονομή του χρυσού δίσκου το Σεπτέμβρη του 1973. Οι φωτογραφίες από τις περιοχές της Μικράς Ασίας προέρχονται από το ένθετο της πρώτης έκδοσης του βινυλίου.
Ευχαριστούμε ιδιαιτέρως τους Πέτρο Πετράκη και Ελένη Κωστελέτου για την βοήθειά τους.
Πηγές:1) Επανέκδοση cd «Μικρά Ασία» (Επιμέλεια Γιώργου Τσάμπρα) (Minos-Emi «Το Βήμα της Κυριακής» 2011)
2) Επανέκδοση cd «Μικρά Ασία» στη σειρά «Οι 100 μεγάλες ηχογραφήσεις του αιώνα» (Minos-Emi 2002)
3) Συνέντευξη του Κώστα Καλδάρα στον Θανάση Γιώγλου για το Music Heaven (2009)
VIDEO: 1) «Οι καμπάνες της Αγια-Σοφιάς» & «Τι να θυμηθώ τι να ξεχάσω». Τραγουδούν ο Γιώργος Νταλάρας και ο Απόστολος Καλδάρας.
2) «Δυο παλικάρια απ'τ' Αϊβαλί». Τραγουδά η Χάρις Αλεξίου
(Απόστολου Καλδάρα-Πυθαγόρα. Από αφιέρωμα της ΕΡΤ στο συνθέτη το 1983. Αρχείο Θανάση Γιώγλου)
