οφείλουμε συγχαρητήρια εκ βάθους καρδίας σε όλους τους συντελεστές της για την προσφορά που μας έκαναν, που είναι ταυτόχρονα μια χειροπιαστή απόδειξη ότι το ελληνικό τραγούδι παρά τα πλήγματα που δέχθηκε, την αφέλεια και τα λάθη του, παραμένει σκέπη του πολιτισμού μας, λαϊκού και λόγιου. Μια βδομάδα πριν από το Πάσχα η «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία» έκανε ένα μεγάλο δώρο στο αναγνωστικό κοινό: πρόσφερε ένα δίσκο με μελοποιημένα ποιήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, σε σύνθεση και ενορχήστρωση του Αντρέα Κατσιγιάννη, της Εστουδιαντίνας Νέας Ιωνίας Βόλου με τους εξαίρετους μουσικούς. Ακόμα μεγαλύτερο δώρο αποδείχθηκε ο ίδιος ο δίσκος, γιατί όποιος θέλει να μάθει σήμερα και να γευτεί τι σημαίνει ήθος, ταλέντο, ευπρέπεια, ευγένεια, τι σημαίνει προσεγγίζω με ευφυΐα, αλλά και τον δέοντα σεβασμό ένα σπουδαίο έργο, έστω κι αν το μικρό σε έκταση ποιητικό έργο του Παπαδιαμάντη δημιουργήθηκε στη φυγόκεντρο του πεζογραφικού του, δεν έχει παρά να ακούσει τον δίσκο με τα εννιά τραγούδια και τα δύο έξοχα ορχηστρικά. Η δύσκολη, απαιτητική και φιλόδοξη προσπάθεια να μελοποιηθούν στίχοι του Παπαδιαμάντη - ας θυμηθούμε τις κραυγαλέες προσεγγίσεις του Ομήρου στο θέατρο - είναι τόσο ελκυστική που φαίνεται σαν η μελοποίησή τους να είναι το πιο φυσικό πράγμα του κόσμου. Είναι εκπληκτικό το ότι η μουσική/μελοποίηση όχι μόνο δεν προδίδει καθόλου την ατμόσφαιρα του Παπαδιαμάντη, αλλά συνάδει στην κυριολεξία μαζί της, έλκει και μαγεύει, θυμίζει τι σημαίνει ομορφιά του κόσμου και εξυμνώ αυτήν την ομορφιά, καθώς και τους ανθρώπους που την παρατηρούν και νοιώθουν τον παλμό της.
Αλλά για να εξυμνήσει κάποιος την ομορφιά του κόσμου, την οποία συνέλαβε στην ολότητά της σχεδόν ο Παπαδιαμάντης παρακάμπτοντας ουσιαστικά την ορθοδοξία του, χρειάζεται να έχει κι αυτός συναίσθηση της ομορφιάς, να γνωρίζει ότι η μεγαλύτερη τύχη στον άνθρωπο είναι η ίδια του η ύπαρξη και τίποτα δεν υπάρχει μετά απ’ αυτήν ή σπουδαιότερο αυτής - σε προσωπικό επίπεδο βέβαια - με ό,τι ευχάριστα και δυσάρεστα συμπεριλαμβάνει. Τέτοιες συνθήκες και προϋποθέσεις λόγου και μουσικής είναι το όνειρο κάθε τραγουδιστή, κι αυτό το «όνειρο στον δίσκο», αν μας επιτρέπεται η παράφραση του περίφημου διηγήματος: «όνειρο στο κύμα», παίρνει σάρκα και οστά στη φωνή των τεσσάρων τραγουδιστριών και των δύο τραγουδιστών. Η Ασπασία Στρατηγού που ανοίγει τον δίσκο, η Αρετή Κετιμέ, η Γλυκερία, η Νένα Βενετσάνου τραγουδούν έχοντας κατανοήσει πλήρως τον παπαδιαμαντικό λόγο: με λαϊκή οντότητα η Γλυκερία, συγκινητική η Νένα Βενετσάνου, ώριμη η Αρετή Κετιμέ, έκπληξη – για μένα, που δεν την ήξερα - η Ασπασία Στρατηγού. Στη «Μετανάστιδα» ο Μπάμπης Τσέρτος βρίσκεται στην καλύτερη ίσως στιγμή της καριέρας του, ελέγχοντας απολύτως την φωνή του, στρογγυλεύοντάς την, μεταφέροντας την αίσθηση του Παπαδιαμάντη με κάθε του φθόγγο και λέξη: ο «αφεγγής βίος» φέγγει στο τραγούδι του σαν αποσπερίτης. Με τα δύο τραγούδια που τραγουδάει ο Γιώργος Νταλάρας ξανακερδίζει, νομίζω, ένα μεγάλο μέρος απ’ τους ακροατές εκείνους που είχαν κουραστεί απ’ την επιμονή του να τραγουδάει τα πάντα, δηλαδή τίποτα, και ξαναγίνεται ένας λαϊκός τραγουδιστής. Όλα τα τραγούδια, όπως και το δημοτικό «Αλησμόνη» (Κόρη μου), είναι γνήσια λαϊκά τραγούδια κι ο Νταλάρας ξέρει πολύ καλά τα λαϊκά τραγούδια, γι’ αυτό και λέει υποδειγματικά το καταπληκτικό «Νοσταλγός», ποίημα του αείμνηστου φίλου Ηλία Κατσούλη που δε ζει για να χαρεί αυτή τη μελοποίηση που μετατρέπει ένα υπέροχο ποίημα σε υπέροχο τραγούδι.
Αναφέρομαι, στο τέλος, στο ποίημα του Ηλία Κατσούλη για να τονίσω τη χαρά και την ευφορία που προκαλεί όλος ο δίσκος και κορυφώνονται στο «Νοσταλγός». Πρόκειται για λογοτεχνικό επίτευγμα το να καταφέρει κάποιος να περιγράψει την ζωή και το έργο του Παπαδιαμάντη σε πέντε δίστιχα, κι αυτό επιτυγχάνει με μοναδική λογοτεχνική επιδεξιότητα ο Ηλίας Κατσούλης. Στιχουργοί δόκιμοι και επίδοξοι μπορούν να διδαχθούν απ’ αυτό. Όλος ο Παπαδιαμάντης, η πνευματική του περιπλάνηση και η προσωπική του περιπέτεια, μαζί με αστραπές από το έργο του διασχίζουν τους στίχους και το τραγούδι που δεν είναι ούτε βαρύ, ούτε ελαφρύ ζεμπέκικο, είναι παπαδιαμαντικό, μετρημένο, δηλαδή περήφανο, ευπρεπές δηλαδή γενναιόδωρο. Πώς αλλιώς θα μπορούσε να αντιμετωπίσει ο Αντρέας Κατσιγιάννης αναφορές κλειδιά και σταθμούς στην ελληνική λογοτεχνία που υπάρχουν στο ποίημα; Η θρυλική Μοσχούλα, ο μπάρμπα-Γιαννιός κι ο έρωτας στα χιόνια - αντίστοιχης έμπνευσης είναι και ο περίφημος «Τζακ Ο΄ Χάρα», του πρόωρα χαμένου στην Αμερική Θεοδόση Άθα, που μελοποίησε ο Γιώργος Ζαμπέτας - η Σκιάθος, το άγιο όρος, η εσωτερική και κοινωνική μοναξιά του παράξενου «κοσμοκαλόγερου» με τη μία και μοναδική φωτογραφία που τράβηξε ο Παύλος Νιρβάνας στη Δεξαμενή, το τριμμένο πανωφόρι του με τα μεγάλα πέτα, η εγγενής κατανυκτικότατα του, το εκκλησάκι του άγιου Ελισαίου (ας θυμηθούμε το έξοχο ποιητικό πεζό του Μάνου Ελευθερίου για τον Παπαδιαμάντη: «Το σκοτεινό τρυγόνι») κι η κατακλείδα του ποιήματος: (ο Παπαδιαμάντης) «στου παράδεισου το φως δεν θα χωράει», αποτίμηση εύστοχη, ακριβής και, κυρίως, γενναία, γιατί όντως ο Παπαδιαμάντης, χωρίς να το θέλει, ανεδείχθη ευτυχώς υπέρτερος της σκοταδιστικής, μνησίκακης και μικρόψυχης ορθοδοξίας που, ωστόσο, λάτρεψε και υπερασπίστηκε με πάθος. Όμως οι αληθινά προικισμένοι άνθρωποι κατισχύουν της ουσίας και του τύπου των παθών τους. Εικόνα αχειροποίητη, εικόνα μαγευτική όλα τα τραγούδια, η ατμόσφαιρα και η αίσθηση που δημιουργούν και μας θυμίζουν κάτι που έχουμε ξεχάσει και δε θέλουμε να θυμηθούμε, για να αντιστρέψουμε τα πάντα. Ο ελληνικός πολιτισμός, ο ελληνικός λαός ήταν πάντα λιτοί, κατ’ επιλογήν και κατ’ οικονομίαν ψυχική, αυτός ήταν ο άξονας της υπόστασης και της πολιτιστικής του ανάπτυξης.
