κυρίως επειδή δεν είχα καμία πρόθεση να περιοριστώ και να περιορίσω. Τον ρώτησα για όλα όσα ήθελα να μάθω (διαβάστε το πρώτο μέρος εδώ), θεωρώντας πως θα βρείτε κι εσείς τη συζήτησή μας ενδιαφέρουσα, καθώς με τις απόψεις του «αγγίζει» πρόσωπα και πράγματα που μας απασχόλησαν, μας απασχολούν και θα μας απασχολήσουν.
Ο Νίκος Μωραΐτης εξηγεί και εξηγείται:
Τι θα όριζες ως χώρο σου, καλλιτεχνικά;
Κοίταξε, δεν προστατεύω τον εαυτό μου, περιχαρακώνοντας τις συνεργασίες μου. Αν το έργο μου είναι σημαντικό ή μη, αυτό θα το κρίνει ο κόσμος και ο χρόνος. Δε θα φροντίσω να προστατευτώ με το να πω «α πα πα, δε θα δώσω τραγούδι στον τάδε, γιατί δεν ανήκει στο έντεχνο». Θεωρώ ότι το έντεχνο, από το 2000 και μετά, περνάει τεράστια κρίση, όπως και το τραγούδι συνολικά. Σαφέστατα είναι η αφετηρία και η ρίζα μου, και όχι μόνο το τιμώ, αλλά το θεωρώ πρωταρχικό χώρο μου. Από εκεί και πέρα, όμως, δε θα μπω στη διαδικασία να συνεργαστώ με οποιονδήποτε έντεχνο καλλιτέχνη μόνο και μόνο επειδή είναι έντεχνος, χωρίς να μου αρέσει, ούτε να αποκλείσω άλλους που μου αρέσουν, επειδή δεν είναι. Γι' αυτό και οι πολυετείς κι εξαιρετικά πετυχημένες συνεργασίες με το Χατζηγιάννη τα προηγούμενα χρόνια και με το Ρέμο τα τελευταία. Έχω επιλέξει αυτή την οδό, να καθορίζω ο ίδιος το χώρο μου, κι όχι να ακολουθώ μια ήδη υπάρχουσα κατάταξη, αφού αυτή δεν με καλύπτει 100%.
Σε ενδιαφέρουν οι δοκιμές;
Με ενδιαφέρουν. Δεν είμαι κλειστός στις συνεργασίες. Στις συνεργασίες που ο άλλος δείχνει να κατανοεί τι του δίνεις, δίνω κι άλλο. Όπως έγινε με το Ρέμο και το Χατζηγιάννη. Στις συνεργασίες που κάτι δε μου αρέσει, με ευθύνη δική μου κάνω πίσω.
Το ότι μπορείς να γράφεις για τόσο διαφορετικούς μεταξύ τους καλλιτέχνες έχει να κάνει με τις διάφορες πτυχές του εαυτού σου;
Ναι, και έχω αποφασίσει ότι τις πτυχές μου ή τις επιθυμίες μου δε θα τις αφήνω ατάιστες. Ο Ρέμος και η Θεοδωρίδου - στην οποία μόλις τώρα έγραψα ένα τραγούδι, δεν έχω ποτέ συνεργαστεί συνολικά - αποτελούν για μένα τις φωνές εκείνες του λαϊκού τραγουδιού σήμερα που κουβαλούν τέτοιες μνήμες, ώστε δεν μπορεί να μη με ενδιαφέρουν.
Δε νομίζω πως μπορεί κανείς εύκολα να τους αμφισβητήσει έτσι κι αλλιώς, ως προς την ικανότητά τους.
Μα και να τους αμφισβητούν, δε με αφορά. Εμένα μου αρέσουν έτσι κι αλλιώς. Όσο για την περιχαράκωση, ο μέγιστος Λευτέρης Παπαδόπουλος, έγραφε από το Βοσκόπουλο, μέχρι τη Φαραντούρη. Αυτοί που προσπαθούν να δημιουργήσουν απόλυτα στεγανά είναι άνθρωποι που τρέφονται απ' αυτά και -δυστυχώς- τις περισσότερες φορές τα θρέφουν και οι ίδιοι με ιδιοτελή σκοπό: γίνονται βασιλικότεροι του βασιλέως, για να καλοπιάσουν ένα κλειστό χώρο φανατικού έντεχνου κοινού, ώστε να αποτελεί κοινό τους. Κανένας, όμως, πραγματικά μεγάλος καλλιτέχνης στην Ιστορία του ελληνικού τραγουδιού δεν έχει συμπεριφερθεί έτσι.
Έχεις νιώσει να κατηγορείσαι, δηλαδή;
Όποιος κάνει κάτι που να αφορά σε πολύ κόσμο, θα κατηγορηθεί. Είναι βασική αρχή αυτό. Παλιότερα με έτρωγε μέσα μου. Πλέον δε με απασχολεί καθόλου. Είμαι απόλυτα σίγουρος γι' αυτό το οποίο κάνω, είμαι ήσυχος. Όχι ότι δεν έχω κάνει λάθη. Έχω κάνει λάθος συνεργασίες. Αλλά μόλις το δω, κάνω πίσω αμέσως. Δεν έχω κανένα πρόβλημα να αναγνωρίσω το λάθος και να κάνω στροφή 180 μοιρών.
Έτσι κι αλλιώς κι από τα λάθη κάτι μαθαίνεις…
Ναι, μαθαίνεις απ' τα λάθη, αλλά, και να μη μάθαινες, τα λάθη είναι αναπόφευκτα. Δεν είμαστε σε έναν ακμάζοντα, παγιωμένο χώρο, όπως ήταν το έντεχνο κάποτε, που σου έδινε τα περιθώρια να κινηθείς μέσα του με ασφάλεια. Είμαστε σε μια εποχή τρομερά συγκεχυμένη, που δεν ξέρεις πού είναι τα σύνορα. Κάποια στιγμή, κάνεις το βήμα μπροστά, ανοίγεσαι, βλέπεις ότι είναι στέρεο το έδαφος και σε κρατάει και πας - όπως η περίπτωση Ρέμου για μένα. Ύστερα, ενθαρρυμένος απ' αυτό, κάνεις άλλο ένα βήμα πιο πέρα, πας σε μια άλλη συνεργασία και βλέπεις ότι βουλιάζεις. Τότε, το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να είσαι ειλικρινής με τον εαυτό σου, να πεις «ωπ, λάθος, πίσω ολοταχώς».
Θα σε ρώταγα αν σε αφορά η κριτική, αλλά μου απάντησες ήδη.
Παρακολουθώ -είτε γράφουν καλά είτε κακά για μένα- δυο τρεις ανθρώπους που μου αρέσει η πένα τους και η στάση τους, η αξιοπρέπειά τους. Δεν θέλω να τους αναφέρω γιατί θα ήταν το απόλυτο γλείψιμο - χρειάζεται σεβασμός και απόσταση. Από εκεί και πέρα, ποια κριτική; Αυτών που θέλουν να γίνουν στιχουργοί και σε μισούν που έγινες και οι μόνοι που μπορούν να αποδεχτούν είναι οι στιχουργοί που είναι στα μέτρα τους; Ή εκείνων που θέλουν να γίνουν συνθέτες και μισούν αυτούς που έγιναν; Η μήπως εκείνων που τραπεζώνονται με αυτούς που εξυμνούν; Δυστυχώς, το μεγαλύτερο κομμάτι της κριτικής στο ελληνικό τραγούδι είναι ανυπόληπτο. Γι' αυτό και ο κόσμος τούς έχει γραμμένους στα παλιά του τα παπούτσια. Εκθειάζουν ένα cd και το κοινό το αγνοεί. θάβουν ένα cd και ο κόσμος το αγοράζει. Και όταν λέω «κόσμος», δεν εννοώ καμία πλέμπα - μιλάω για το σκεπτόμενο κοινό. Προσωπικά, με τέτοιου είδους λογικές δεν θέλω να έχω καμία σχέση. Με βλέπεις πουθενά; Με βλέπεις να πηγαίνω σε πρεμιέρες ή να κάνω δημόσιες σχέσεις; Θέλω την ησυχία μου, να γράφω στο σπιτάκι μου και, όταν με το καλό ο κόσμος αγαπήσει κάποιο τραγούδι μου, τότε έχω χαρά.
Ένιωσες ποτέ αδικημένος ως δημιουργός σε σχέση με τους τραγουδιστές που βγαίνουν συνήθως πιο «μπροστά»;
Έχω μια πολύ δική μου λογική σ' αυτό το θέμα. Δε με αφορά η αναγνωρισιμότητα. Είναι άλλο το ότι θα δώσω μια συνέντευξη για τη δουλειά μου, αλλά, δε θέλω να είμαι αναγνωρίσιμο πρόσωπο. Αν κάναμε αυτή τη συνέντευξη, ας πούμε, χωρίς φωτογραφίες, θα μου ήταν ακόμη καλύτερα! Και δε δείχνει μετριοφροσύνη αυτό, στο διευκρινίζω. Τα τραγούδια μου θέλω να πάνε όσο γίνεται καλύτερα. Μακάρι να μπορούσα να κάνω τραγούδια «εθνικούς ύμνους». Αλλά, εγώ μπορώ να μένω πίσω απ' αυτά, ανώνυμος, και απλά να παρακολουθώ τον κόσμο να τα τραγουδά;
Δεν είναι άδικο, όμως, να μη ξέρουν σε ποιον οφείλεται αυτό που αγαπούν;
Όποιος θέλει να μάθει, googlάρει και μαθαίνει. Δε χρειάζεται να πας επιβάλλοντας. Υπάρχουν στιχουργοί που βάζουν τις φάτσες τους στα εξώφυλλα. Δε με αφορά αυτό το πράγμα. Να ξέρουν αν είμαι ψηλός ή κοντός, αν έχω μαλλιά ή δεν έχω. Τι να το κάνω εγώ το εξώφυλλο αν από το περιεχόμενο δεν αγαπηθεί ούτε ένα τραγούδι; Δεν είμαι φωτομοντέλο, στιχουργός είμαι. Μπορεί να τραγουδάει όλη η Ελλάδα ένα τραγούδι μου; Αυτό υπερκαλύπτει όλο μου τον εγωισμό κι όλη μου τη φιλοδοξία.
Ποια είναι τα στοιχεία που κάνουν ένα τραγούδι «εθνικό ύμνο», η ερμηνεία, ο στίχος ή η μελωδία;
Θα σου προσθέσω και την ενορχήστρωση και την παραγωγή. Όλα. Είναι ένα μαγικό πράγμα που συμβαίνει, το οποίο δεν μπορείς να το εξηγήσεις ούτε να το απομονώσεις. Θα καταφύγω λίγο στις σπουδές της νομικής για να το εξηγήσω, είναι όλα αυτά εξ αδιαιρέτου. Δεν είναι ποσοστιαία ιδιοκτησία.
Έχει τύχει, όμως, ένα τραγούδι να μην κάνει ιδιαίτερη πορεία, να έρθει ένας δεύτερος ερμηνευτής να το πει σε επανεκτέλεση και να το απογειώσει…
Ναι, αλλά εκεί έχουμε ένα τραγούδι που δεν έγινε «εθνικός ύμνος» από την αρχή. Έρχεται ένας δεύτερος ερμηνευτής και παίρνει το εξ αδιαιρέτου μερίδιό του. Σίγουρα παίζει τεράστιο ρόλο ο ερμηνευτής. Δεν είμαι απ' αυτούς που λένε ότι ένα τραγούδι υπάρχει και χωρίς τον ερμηνευτή του. Είναι ο τελάλης μας! Εγώ τους αγαπάω τους τραγουδιστές. Κι αυτό επίσης με διαχωρίζει από αρκετούς στιχουργούς, οι οποίοι θεωρούν τους τραγουδιστές αναγκαίο κακό. Πρέπει να καταλάβουμε ότι κάνουμε μια τέχνη η οποία δεν υπάρχει από μόνη της. Άλλες τέχνες υπάρχουν από μόνες τους. Γράφεις ένα βιβλίο, τελείωσες. Ζωγραφίζεις έναν πίνακα, τελείωσες. Τέχνες, όπως είναι το θέατρο και το τραγούδι, δεν υπάρχουν αυτοτελώς.
Απ’ όλες αυτές τις συνεργασίες σου, σίγουρα έχεις πράγματα να θυμάσαι. Θες να μοιραστείς κάτι μαζί μας, που μπορεί να είχε πλάκα ή κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον;
Μεγάλη πλάκα είχε όταν κάναμε τον «Άγγελο» με την Πρωτοψάλτη. Συνέβη το εξής. Ήταν ενθουσιασμένη ήδη από το ντέμο. Ήξερε απολύτως τι θα συμβεί με αυτό το τραγούδι, εγώ δεν είχα καταλάβει τίποτα. Είχε ενθουσιαστεί, λοιπόν, τόσο πολύ, που επειδή έκανα διακοπές στη Τζια, πήρε ένα φιλικό της σκάφος και ήρθε από το Λαγονήσι στη Τζια για να μου δώσει το CD με το ντέμο! Το βάλαμε να παίξει σε ένα στερεοφωνικό χαλασμένο κι εκείνη ούρλιαζε κατενθουσιασμένη, εγώ όμως δεν άκουγα σχεδόν τίποτα, οπότε την κοίταζα σαν να ήταν τρελή (γελάει)! Η δεύτερη μεγάλη εμπειρία ήταν τώρα με τη Χαρούλα, στο στούντιο στην Πάρο. Όλες σχεδόν οι φωνές γράφτηκαν εκεί κι αυτό βοήθησε πάρα πολύ, γιατί φαίνεται στην ηχογράφηση η ψυχολογία. Νομίζω ότι είχε καλή διάθεση η Χαρούλα όταν έγραψε αυτά τα τραγούδια και, βέβαια, για μένα ήταν κάτι μαγικό οι ηχογραφήσεις στο νησί.
Έχεις κάνει σπουδές δημοσιογραφίας, γράφεις κάπου τώρα;
Τελείωσα τη Νομική Αθηνών και μετά έκανα μεταπτυχιακά στο τμήμα επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών. Δούλεψα για ένα διάστημα ως δημοσιογράφος, δυστυχώς στο μουσικό κομμάτι, οπότε όταν ο στίχος πήρε επαγγελματικές διαστάσεις, αυτό θα έπρεπε να αρχίσω να το μαζεύω. Είναι αντιδεοντολογικό, ακόμα κι αν εσύ θες να είσαι ο πιο αντικειμενικός του κόσμου. Θα σου πω το πολύ απλό παράδειγμα: έχω μια πληροφορία, ότι βγάζει ντουέτο ο Νταλάρας με τη Barbra Streisand - λέω κάτι τραβηγμένο, που θα ήταν τεράστιο γεγονός. Αυτή την πληροφορία, όμως, την έχω ως στιχουργός στο χώρο. Δεν είναι δημοσιογραφική η πηγή μου πια. Θα ήταν ανέντιμο το να συνέχιζα να κάνω αυτό το επάγγελμα, αφού έχω μπει τόσο μέσα στο χώρο, στιχουργικά. Έτσι, τα έκοψα όλα σταδιακά, κυρίως μετά τα τραγούδια μου με την Πρωτοψάλτη. Το μόνο που έχω κρατήσει είναι το Elle, όπου εδώ και πολλά χρόνια κάνω συνεντεύξεις. Από ραδιόφωνο, είμαι στην ertopen, απλά και μόνο για υποστήριξη στους ανθρώπους που πολεμούν εκεί να κρατηθούν. Κάνω εκπομπή κάθε Πέμπτη, στις 8 το βράδυ.
Κάποια στιγμή είχες ανακοινώσει την κυκλοφορία μιας κασετίνας με όλα σου τα τραγούδια και μάλιστα είχε κυκλοφορήσει και το «Μόνο ένα γεια» με τη Δήμητρα Γαλάνη, που θα συμπεριλαμβανόταν. Τι έγινε μ’ αυτό;
Προέκυψε η συνεργασία με την Αλεξίου και φυσικά, ήταν πολύ πιο σημαντικό να γίνει σωστά η συνεργασία με την Αλεξίου, γιατί για μένα είναι όλα αυτά που είπαμε προηγουμένως.
Οπότε, απλά πάγωσε, δε ματαιώθηκε.
Ναι. Αναβλήθηκε. Όταν θα «παλιώσουν» τα τραγούδια της Χαρούλας θα βγει μια κασετίνα που θα περιέχει και κάποια απ' αυτά.
Και για να είναι πιο ολοκληρωμένη η κασετίνα! (γελάμε)
Ε, αποκτά άλλη διάσταση!
Κάτι άλλο ετοιμάζεις;
Τίποτα. Ετοιμάζω μέσα μου πράγματα, αλλά όχι απλώς δεν είναι ανακοινώσιμα, δεν τα ξέρουν ακόμα ούτε αυτοί στους οποίους απευθύνονται! (γελάει)
Η επίσημη είσοδός σου στη δισκογραφία έγινε με τη Δήμητρα Γαλάνη. Πόσο εύκολο ή δύσκολο ήταν για ένα νέο δημιουργό να προσεγγίσει μια καλλιτέχνιδα του βεληνεκούς της;
Στην ουσία τυχαία έγινε η επαφή μου μαζί της. Την έψαξα, τη βρήκα και της έδωσα κάποιους στίχους. Την πήρα τηλέφωνο μετά από λίγο καιρό και μου είπε ότι της άρεσαν: «εγώ αυτούς τους στίχους κάτι θα τους κάνω, αλλά δεν ξέρω τι». Πέρασε καιρός και πίστευα ότι δε θα γίνει τίποτα. Κάποια στιγμή, μήνες μετά, με πήρε τηλέφωνο και μου είπε πως ήθελε να δώσει τα «Χάρτινα» στον Τάκη Σούκα να τα μελοποιήσει και με ρώτησε αν συμφωνώ. Καταλαβαίνεις ότι πέταγα. «Έλα από το σπίτι, θέλω να σου δώσω και μία μελωδία να γράψεις πάνω», μου είπε. Μου έδωσε τη μελωδία που έγινε το «Όσες φωτιές» και έγραψα τους στίχους το ίδιο βράδυ.
Από εκεί και πέρα ήταν εύκολο;
Όχι. Με τη Γαλάνη έγινε ένα πραγματικό σπρώξιμο στο φως, αλλά από εκεί και πέρα είχα να αντιμετωπίσω χίλια δυο προβλήματα. Επειδή ήταν λαϊκός ο δίσκος με τη Γαλάνη, έλεγαν «αχ αυτός γράφει λαϊκά, δε γράφει έντεχνα». Μετά βγήκε ο δίσκος με την Πασπαλά, «αχ αυτός γράφει ιδιότροπα έντεχνα, δε μπορεί να γράψει ένα κανονικό τραγούδι». Μια εφταετία... φαγούρας, θα έλεγα. Κι απ' την άλλη, να έχω και τις δυο ιδιότητες, στιχουργού και δημοσιογράφου, ώστε, αν έδινα σε κάποιον στίχο, έλεγαν «έλα μωρέ, επειδή είναι δημοσιογράφος του παίρνει στίχο», αν έκανα μια συνέντευξη με ένα ακριβοθώρωρητο πρόσωπο, έλεγαν «επειδή είναι στιχουργός του έδωσε συνέντευξη»... Όλη αυτή η ελληνικούρα που ζούμε. Όλα αυτά ήρθε και τα καθάρισε ο «Άγγελος».
Πιστεύεις ότι κάποτε παύει η έμπνευση;
Απόλυτα, συμβαίνει σε όλους. Απλώς τότε πρέπει να έχεις τη μαγκιά να εγκαταλείψεις. Οι μεγαλύτεροι δημιουργοί έχουν μια χρυσή 15ετία. Δεν ισχύει σε μας ό,τι με τους τραγουδιστές, οι οποίοι έχουν το εργαλείο τους και όσο κρατάει αυτό υπάρχουν και μπορούν να ανανεώνονται. Μπορούν να τραγουδήσουν ένα νέο στιχουργό και να γίνουν νέοι κι εκείνοι. Σε μας είναι συγκεκριμένος ο χρόνος. Και οι μεγαλύτεροι δημιουργοί έχουν ένα τέλος. Το οποίο κάποιοι το κατάλαβαν κι άρχισαν να διαχειρίζονται το μύθο τους, κάποιοι δε μπορούσαν να το αποδεχτούν και συνέχισαν να γράφουν χωρίς να δρέπουν τις δάφνες που είχαν συνηθίσει, γκρινιάζοντας πλέον συνεχώς για αυτά που γράφουν οι επόμενες γενιές που «τους πήραν τη θέση». Επειδή το έχω σκεφτεί πολλές φορές, μακάρι, όταν θα έρθει η ώρα που δε θα μπορώ πια να γράψω, να έχω την ηρεμία να ασχοληθώ με κάτι άλλο και να μην τρελαθώ ούτε να καταντήσω ένας άθλιος τύπος που θα βρίζει τους νεότερους. Διότι, κακά τα ψέματα, είναι ωραίο να γράφεις τραγούδια που αγαπά ο κόσμος. Είναι ένα μεθύσι!
Το μεγαλύτερο προσόν που μπορεί να έχει ένας καλλιτέχνης, ως άνθρωπος, ποιο θα έλεγες πως είναι;
Θα έλεγα να πατάει στη γη. Να καταλαβαίνει πως το ότι είναι δημοφιλές αυτό που κάνει δεν τον καθιστά κάτι διαφορετικό σε σχέση με τους άλλους. Αν υπάρχει κάποια αξία σε αυτό που κάνει, θα δοθεί από το ίδιο το υλικό, όχι από το πώς θα συμπεριφέρεται. Αν συμπεριφέρεται με το δάχτυλο υψωμένο απέναντι στην κοινωνία, αυτό δεν προσδίδει κύρος στο έργο του. Βεβαίως, κάποιοι πέφτουν στην παγίδα αυτή, κι αντιμετωπίζουν τα στριφνά πρόσωπα με το υψωμένο δάχτυλο και την κατήφεια στο πρόσωπο ως σημαντικά. Αλλά, ούτε κι αυτό έχει κανένα αποτέλεσμα, διότι είναι τόσο πρόσκαιρη αυτή η κρίση, που τόσο σύντομα εξατμίζεται.
Νίκο, σ' ευχαριστώ πολύ!
Ο Νίκος Μωραΐτης εξηγεί και εξηγείται:
Τι θα όριζες ως χώρο σου, καλλιτεχνικά;
Κοίταξε, δεν προστατεύω τον εαυτό μου, περιχαρακώνοντας τις συνεργασίες μου. Αν το έργο μου είναι σημαντικό ή μη, αυτό θα το κρίνει ο κόσμος και ο χρόνος. Δε θα φροντίσω να προστατευτώ με το να πω «α πα πα, δε θα δώσω τραγούδι στον τάδε, γιατί δεν ανήκει στο έντεχνο». Θεωρώ ότι το έντεχνο, από το 2000 και μετά, περνάει τεράστια κρίση, όπως και το τραγούδι συνολικά. Σαφέστατα είναι η αφετηρία και η ρίζα μου, και όχι μόνο το τιμώ, αλλά το θεωρώ πρωταρχικό χώρο μου. Από εκεί και πέρα, όμως, δε θα μπω στη διαδικασία να συνεργαστώ με οποιονδήποτε έντεχνο καλλιτέχνη μόνο και μόνο επειδή είναι έντεχνος, χωρίς να μου αρέσει, ούτε να αποκλείσω άλλους που μου αρέσουν, επειδή δεν είναι. Γι' αυτό και οι πολυετείς κι εξαιρετικά πετυχημένες συνεργασίες με το Χατζηγιάννη τα προηγούμενα χρόνια και με το Ρέμο τα τελευταία. Έχω επιλέξει αυτή την οδό, να καθορίζω ο ίδιος το χώρο μου, κι όχι να ακολουθώ μια ήδη υπάρχουσα κατάταξη, αφού αυτή δεν με καλύπτει 100%.
Σε ενδιαφέρουν οι δοκιμές;
Με ενδιαφέρουν. Δεν είμαι κλειστός στις συνεργασίες. Στις συνεργασίες που ο άλλος δείχνει να κατανοεί τι του δίνεις, δίνω κι άλλο. Όπως έγινε με το Ρέμο και το Χατζηγιάννη. Στις συνεργασίες που κάτι δε μου αρέσει, με ευθύνη δική μου κάνω πίσω.
Το ότι μπορείς να γράφεις για τόσο διαφορετικούς μεταξύ τους καλλιτέχνες έχει να κάνει με τις διάφορες πτυχές του εαυτού σου;
Ναι, και έχω αποφασίσει ότι τις πτυχές μου ή τις επιθυμίες μου δε θα τις αφήνω ατάιστες. Ο Ρέμος και η Θεοδωρίδου - στην οποία μόλις τώρα έγραψα ένα τραγούδι, δεν έχω ποτέ συνεργαστεί συνολικά - αποτελούν για μένα τις φωνές εκείνες του λαϊκού τραγουδιού σήμερα που κουβαλούν τέτοιες μνήμες, ώστε δεν μπορεί να μη με ενδιαφέρουν.
Δε νομίζω πως μπορεί κανείς εύκολα να τους αμφισβητήσει έτσι κι αλλιώς, ως προς την ικανότητά τους.
Μα και να τους αμφισβητούν, δε με αφορά. Εμένα μου αρέσουν έτσι κι αλλιώς. Όσο για την περιχαράκωση, ο μέγιστος Λευτέρης Παπαδόπουλος, έγραφε από το Βοσκόπουλο, μέχρι τη Φαραντούρη. Αυτοί που προσπαθούν να δημιουργήσουν απόλυτα στεγανά είναι άνθρωποι που τρέφονται απ' αυτά και -δυστυχώς- τις περισσότερες φορές τα θρέφουν και οι ίδιοι με ιδιοτελή σκοπό: γίνονται βασιλικότεροι του βασιλέως, για να καλοπιάσουν ένα κλειστό χώρο φανατικού έντεχνου κοινού, ώστε να αποτελεί κοινό τους. Κανένας, όμως, πραγματικά μεγάλος καλλιτέχνης στην Ιστορία του ελληνικού τραγουδιού δεν έχει συμπεριφερθεί έτσι.
Έχεις νιώσει να κατηγορείσαι, δηλαδή;
Όποιος κάνει κάτι που να αφορά σε πολύ κόσμο, θα κατηγορηθεί. Είναι βασική αρχή αυτό. Παλιότερα με έτρωγε μέσα μου. Πλέον δε με απασχολεί καθόλου. Είμαι απόλυτα σίγουρος γι' αυτό το οποίο κάνω, είμαι ήσυχος. Όχι ότι δεν έχω κάνει λάθη. Έχω κάνει λάθος συνεργασίες. Αλλά μόλις το δω, κάνω πίσω αμέσως. Δεν έχω κανένα πρόβλημα να αναγνωρίσω το λάθος και να κάνω στροφή 180 μοιρών.
Έτσι κι αλλιώς κι από τα λάθη κάτι μαθαίνεις…
Ναι, μαθαίνεις απ' τα λάθη, αλλά, και να μη μάθαινες, τα λάθη είναι αναπόφευκτα. Δεν είμαστε σε έναν ακμάζοντα, παγιωμένο χώρο, όπως ήταν το έντεχνο κάποτε, που σου έδινε τα περιθώρια να κινηθείς μέσα του με ασφάλεια. Είμαστε σε μια εποχή τρομερά συγκεχυμένη, που δεν ξέρεις πού είναι τα σύνορα. Κάποια στιγμή, κάνεις το βήμα μπροστά, ανοίγεσαι, βλέπεις ότι είναι στέρεο το έδαφος και σε κρατάει και πας - όπως η περίπτωση Ρέμου για μένα. Ύστερα, ενθαρρυμένος απ' αυτό, κάνεις άλλο ένα βήμα πιο πέρα, πας σε μια άλλη συνεργασία και βλέπεις ότι βουλιάζεις. Τότε, το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να είσαι ειλικρινής με τον εαυτό σου, να πεις «ωπ, λάθος, πίσω ολοταχώς».
Θα σε ρώταγα αν σε αφορά η κριτική, αλλά μου απάντησες ήδη.
Παρακολουθώ -είτε γράφουν καλά είτε κακά για μένα- δυο τρεις ανθρώπους που μου αρέσει η πένα τους και η στάση τους, η αξιοπρέπειά τους. Δεν θέλω να τους αναφέρω γιατί θα ήταν το απόλυτο γλείψιμο - χρειάζεται σεβασμός και απόσταση. Από εκεί και πέρα, ποια κριτική; Αυτών που θέλουν να γίνουν στιχουργοί και σε μισούν που έγινες και οι μόνοι που μπορούν να αποδεχτούν είναι οι στιχουργοί που είναι στα μέτρα τους; Ή εκείνων που θέλουν να γίνουν συνθέτες και μισούν αυτούς που έγιναν; Η μήπως εκείνων που τραπεζώνονται με αυτούς που εξυμνούν; Δυστυχώς, το μεγαλύτερο κομμάτι της κριτικής στο ελληνικό τραγούδι είναι ανυπόληπτο. Γι' αυτό και ο κόσμος τούς έχει γραμμένους στα παλιά του τα παπούτσια. Εκθειάζουν ένα cd και το κοινό το αγνοεί. θάβουν ένα cd και ο κόσμος το αγοράζει. Και όταν λέω «κόσμος», δεν εννοώ καμία πλέμπα - μιλάω για το σκεπτόμενο κοινό. Προσωπικά, με τέτοιου είδους λογικές δεν θέλω να έχω καμία σχέση. Με βλέπεις πουθενά; Με βλέπεις να πηγαίνω σε πρεμιέρες ή να κάνω δημόσιες σχέσεις; Θέλω την ησυχία μου, να γράφω στο σπιτάκι μου και, όταν με το καλό ο κόσμος αγαπήσει κάποιο τραγούδι μου, τότε έχω χαρά.
Ένιωσες ποτέ αδικημένος ως δημιουργός σε σχέση με τους τραγουδιστές που βγαίνουν συνήθως πιο «μπροστά»;
Έχω μια πολύ δική μου λογική σ' αυτό το θέμα. Δε με αφορά η αναγνωρισιμότητα. Είναι άλλο το ότι θα δώσω μια συνέντευξη για τη δουλειά μου, αλλά, δε θέλω να είμαι αναγνωρίσιμο πρόσωπο. Αν κάναμε αυτή τη συνέντευξη, ας πούμε, χωρίς φωτογραφίες, θα μου ήταν ακόμη καλύτερα! Και δε δείχνει μετριοφροσύνη αυτό, στο διευκρινίζω. Τα τραγούδια μου θέλω να πάνε όσο γίνεται καλύτερα. Μακάρι να μπορούσα να κάνω τραγούδια «εθνικούς ύμνους». Αλλά, εγώ μπορώ να μένω πίσω απ' αυτά, ανώνυμος, και απλά να παρακολουθώ τον κόσμο να τα τραγουδά;
Δεν είναι άδικο, όμως, να μη ξέρουν σε ποιον οφείλεται αυτό που αγαπούν;
Όποιος θέλει να μάθει, googlάρει και μαθαίνει. Δε χρειάζεται να πας επιβάλλοντας. Υπάρχουν στιχουργοί που βάζουν τις φάτσες τους στα εξώφυλλα. Δε με αφορά αυτό το πράγμα. Να ξέρουν αν είμαι ψηλός ή κοντός, αν έχω μαλλιά ή δεν έχω. Τι να το κάνω εγώ το εξώφυλλο αν από το περιεχόμενο δεν αγαπηθεί ούτε ένα τραγούδι; Δεν είμαι φωτομοντέλο, στιχουργός είμαι. Μπορεί να τραγουδάει όλη η Ελλάδα ένα τραγούδι μου; Αυτό υπερκαλύπτει όλο μου τον εγωισμό κι όλη μου τη φιλοδοξία.
Ποια είναι τα στοιχεία που κάνουν ένα τραγούδι «εθνικό ύμνο», η ερμηνεία, ο στίχος ή η μελωδία;
Θα σου προσθέσω και την ενορχήστρωση και την παραγωγή. Όλα. Είναι ένα μαγικό πράγμα που συμβαίνει, το οποίο δεν μπορείς να το εξηγήσεις ούτε να το απομονώσεις. Θα καταφύγω λίγο στις σπουδές της νομικής για να το εξηγήσω, είναι όλα αυτά εξ αδιαιρέτου. Δεν είναι ποσοστιαία ιδιοκτησία.
Έχει τύχει, όμως, ένα τραγούδι να μην κάνει ιδιαίτερη πορεία, να έρθει ένας δεύτερος ερμηνευτής να το πει σε επανεκτέλεση και να το απογειώσει…
Ναι, αλλά εκεί έχουμε ένα τραγούδι που δεν έγινε «εθνικός ύμνος» από την αρχή. Έρχεται ένας δεύτερος ερμηνευτής και παίρνει το εξ αδιαιρέτου μερίδιό του. Σίγουρα παίζει τεράστιο ρόλο ο ερμηνευτής. Δεν είμαι απ' αυτούς που λένε ότι ένα τραγούδι υπάρχει και χωρίς τον ερμηνευτή του. Είναι ο τελάλης μας! Εγώ τους αγαπάω τους τραγουδιστές. Κι αυτό επίσης με διαχωρίζει από αρκετούς στιχουργούς, οι οποίοι θεωρούν τους τραγουδιστές αναγκαίο κακό. Πρέπει να καταλάβουμε ότι κάνουμε μια τέχνη η οποία δεν υπάρχει από μόνη της. Άλλες τέχνες υπάρχουν από μόνες τους. Γράφεις ένα βιβλίο, τελείωσες. Ζωγραφίζεις έναν πίνακα, τελείωσες. Τέχνες, όπως είναι το θέατρο και το τραγούδι, δεν υπάρχουν αυτοτελώς.
Απ’ όλες αυτές τις συνεργασίες σου, σίγουρα έχεις πράγματα να θυμάσαι. Θες να μοιραστείς κάτι μαζί μας, που μπορεί να είχε πλάκα ή κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον;
Μεγάλη πλάκα είχε όταν κάναμε τον «Άγγελο» με την Πρωτοψάλτη. Συνέβη το εξής. Ήταν ενθουσιασμένη ήδη από το ντέμο. Ήξερε απολύτως τι θα συμβεί με αυτό το τραγούδι, εγώ δεν είχα καταλάβει τίποτα. Είχε ενθουσιαστεί, λοιπόν, τόσο πολύ, που επειδή έκανα διακοπές στη Τζια, πήρε ένα φιλικό της σκάφος και ήρθε από το Λαγονήσι στη Τζια για να μου δώσει το CD με το ντέμο! Το βάλαμε να παίξει σε ένα στερεοφωνικό χαλασμένο κι εκείνη ούρλιαζε κατενθουσιασμένη, εγώ όμως δεν άκουγα σχεδόν τίποτα, οπότε την κοίταζα σαν να ήταν τρελή (γελάει)! Η δεύτερη μεγάλη εμπειρία ήταν τώρα με τη Χαρούλα, στο στούντιο στην Πάρο. Όλες σχεδόν οι φωνές γράφτηκαν εκεί κι αυτό βοήθησε πάρα πολύ, γιατί φαίνεται στην ηχογράφηση η ψυχολογία. Νομίζω ότι είχε καλή διάθεση η Χαρούλα όταν έγραψε αυτά τα τραγούδια και, βέβαια, για μένα ήταν κάτι μαγικό οι ηχογραφήσεις στο νησί.
Έχεις κάνει σπουδές δημοσιογραφίας, γράφεις κάπου τώρα;
Τελείωσα τη Νομική Αθηνών και μετά έκανα μεταπτυχιακά στο τμήμα επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών. Δούλεψα για ένα διάστημα ως δημοσιογράφος, δυστυχώς στο μουσικό κομμάτι, οπότε όταν ο στίχος πήρε επαγγελματικές διαστάσεις, αυτό θα έπρεπε να αρχίσω να το μαζεύω. Είναι αντιδεοντολογικό, ακόμα κι αν εσύ θες να είσαι ο πιο αντικειμενικός του κόσμου. Θα σου πω το πολύ απλό παράδειγμα: έχω μια πληροφορία, ότι βγάζει ντουέτο ο Νταλάρας με τη Barbra Streisand - λέω κάτι τραβηγμένο, που θα ήταν τεράστιο γεγονός. Αυτή την πληροφορία, όμως, την έχω ως στιχουργός στο χώρο. Δεν είναι δημοσιογραφική η πηγή μου πια. Θα ήταν ανέντιμο το να συνέχιζα να κάνω αυτό το επάγγελμα, αφού έχω μπει τόσο μέσα στο χώρο, στιχουργικά. Έτσι, τα έκοψα όλα σταδιακά, κυρίως μετά τα τραγούδια μου με την Πρωτοψάλτη. Το μόνο που έχω κρατήσει είναι το Elle, όπου εδώ και πολλά χρόνια κάνω συνεντεύξεις. Από ραδιόφωνο, είμαι στην ertopen, απλά και μόνο για υποστήριξη στους ανθρώπους που πολεμούν εκεί να κρατηθούν. Κάνω εκπομπή κάθε Πέμπτη, στις 8 το βράδυ.
Κάποια στιγμή είχες ανακοινώσει την κυκλοφορία μιας κασετίνας με όλα σου τα τραγούδια και μάλιστα είχε κυκλοφορήσει και το «Μόνο ένα γεια» με τη Δήμητρα Γαλάνη, που θα συμπεριλαμβανόταν. Τι έγινε μ’ αυτό;
Προέκυψε η συνεργασία με την Αλεξίου και φυσικά, ήταν πολύ πιο σημαντικό να γίνει σωστά η συνεργασία με την Αλεξίου, γιατί για μένα είναι όλα αυτά που είπαμε προηγουμένως.
Οπότε, απλά πάγωσε, δε ματαιώθηκε.
Ναι. Αναβλήθηκε. Όταν θα «παλιώσουν» τα τραγούδια της Χαρούλας θα βγει μια κασετίνα που θα περιέχει και κάποια απ' αυτά.
Και για να είναι πιο ολοκληρωμένη η κασετίνα! (γελάμε)
Ε, αποκτά άλλη διάσταση!
Κάτι άλλο ετοιμάζεις;
Τίποτα. Ετοιμάζω μέσα μου πράγματα, αλλά όχι απλώς δεν είναι ανακοινώσιμα, δεν τα ξέρουν ακόμα ούτε αυτοί στους οποίους απευθύνονται! (γελάει)
Η επίσημη είσοδός σου στη δισκογραφία έγινε με τη Δήμητρα Γαλάνη. Πόσο εύκολο ή δύσκολο ήταν για ένα νέο δημιουργό να προσεγγίσει μια καλλιτέχνιδα του βεληνεκούς της;
Στην ουσία τυχαία έγινε η επαφή μου μαζί της. Την έψαξα, τη βρήκα και της έδωσα κάποιους στίχους. Την πήρα τηλέφωνο μετά από λίγο καιρό και μου είπε ότι της άρεσαν: «εγώ αυτούς τους στίχους κάτι θα τους κάνω, αλλά δεν ξέρω τι». Πέρασε καιρός και πίστευα ότι δε θα γίνει τίποτα. Κάποια στιγμή, μήνες μετά, με πήρε τηλέφωνο και μου είπε πως ήθελε να δώσει τα «Χάρτινα» στον Τάκη Σούκα να τα μελοποιήσει και με ρώτησε αν συμφωνώ. Καταλαβαίνεις ότι πέταγα. «Έλα από το σπίτι, θέλω να σου δώσω και μία μελωδία να γράψεις πάνω», μου είπε. Μου έδωσε τη μελωδία που έγινε το «Όσες φωτιές» και έγραψα τους στίχους το ίδιο βράδυ.
Από εκεί και πέρα ήταν εύκολο;
Όχι. Με τη Γαλάνη έγινε ένα πραγματικό σπρώξιμο στο φως, αλλά από εκεί και πέρα είχα να αντιμετωπίσω χίλια δυο προβλήματα. Επειδή ήταν λαϊκός ο δίσκος με τη Γαλάνη, έλεγαν «αχ αυτός γράφει λαϊκά, δε γράφει έντεχνα». Μετά βγήκε ο δίσκος με την Πασπαλά, «αχ αυτός γράφει ιδιότροπα έντεχνα, δε μπορεί να γράψει ένα κανονικό τραγούδι». Μια εφταετία... φαγούρας, θα έλεγα. Κι απ' την άλλη, να έχω και τις δυο ιδιότητες, στιχουργού και δημοσιογράφου, ώστε, αν έδινα σε κάποιον στίχο, έλεγαν «έλα μωρέ, επειδή είναι δημοσιογράφος του παίρνει στίχο», αν έκανα μια συνέντευξη με ένα ακριβοθώρωρητο πρόσωπο, έλεγαν «επειδή είναι στιχουργός του έδωσε συνέντευξη»... Όλη αυτή η ελληνικούρα που ζούμε. Όλα αυτά ήρθε και τα καθάρισε ο «Άγγελος».
Πιστεύεις ότι κάποτε παύει η έμπνευση;
Απόλυτα, συμβαίνει σε όλους. Απλώς τότε πρέπει να έχεις τη μαγκιά να εγκαταλείψεις. Οι μεγαλύτεροι δημιουργοί έχουν μια χρυσή 15ετία. Δεν ισχύει σε μας ό,τι με τους τραγουδιστές, οι οποίοι έχουν το εργαλείο τους και όσο κρατάει αυτό υπάρχουν και μπορούν να ανανεώνονται. Μπορούν να τραγουδήσουν ένα νέο στιχουργό και να γίνουν νέοι κι εκείνοι. Σε μας είναι συγκεκριμένος ο χρόνος. Και οι μεγαλύτεροι δημιουργοί έχουν ένα τέλος. Το οποίο κάποιοι το κατάλαβαν κι άρχισαν να διαχειρίζονται το μύθο τους, κάποιοι δε μπορούσαν να το αποδεχτούν και συνέχισαν να γράφουν χωρίς να δρέπουν τις δάφνες που είχαν συνηθίσει, γκρινιάζοντας πλέον συνεχώς για αυτά που γράφουν οι επόμενες γενιές που «τους πήραν τη θέση». Επειδή το έχω σκεφτεί πολλές φορές, μακάρι, όταν θα έρθει η ώρα που δε θα μπορώ πια να γράψω, να έχω την ηρεμία να ασχοληθώ με κάτι άλλο και να μην τρελαθώ ούτε να καταντήσω ένας άθλιος τύπος που θα βρίζει τους νεότερους. Διότι, κακά τα ψέματα, είναι ωραίο να γράφεις τραγούδια που αγαπά ο κόσμος. Είναι ένα μεθύσι!
Το μεγαλύτερο προσόν που μπορεί να έχει ένας καλλιτέχνης, ως άνθρωπος, ποιο θα έλεγες πως είναι;
Θα έλεγα να πατάει στη γη. Να καταλαβαίνει πως το ότι είναι δημοφιλές αυτό που κάνει δεν τον καθιστά κάτι διαφορετικό σε σχέση με τους άλλους. Αν υπάρχει κάποια αξία σε αυτό που κάνει, θα δοθεί από το ίδιο το υλικό, όχι από το πώς θα συμπεριφέρεται. Αν συμπεριφέρεται με το δάχτυλο υψωμένο απέναντι στην κοινωνία, αυτό δεν προσδίδει κύρος στο έργο του. Βεβαίως, κάποιοι πέφτουν στην παγίδα αυτή, κι αντιμετωπίζουν τα στριφνά πρόσωπα με το υψωμένο δάχτυλο και την κατήφεια στο πρόσωπο ως σημαντικά. Αλλά, ούτε κι αυτό έχει κανένα αποτέλεσμα, διότι είναι τόσο πρόσκαιρη αυτή η κρίση, που τόσο σύντομα εξατμίζεται.
Νίκο, σ' ευχαριστώ πολύ!
