Τα 16 απ’ τα «Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας» γράφτηκαν μέσα σε μια μέρα- στις 16 Σεπτέμβρη του 1968- στο Παρθένι της Λέρου, ύστερα από κρυφό μήνυμα του Μίκη Θεοδωράκη με την παράκληση να μελοποιήσει κάτι δικό μου ανέκδοτο. Τα λιανοτράγουδα αυτά τα ξαναδούλεψα στο Καρλόβασι της Σάμου το Νοέμβρη του 1969. Το 16 και το 17 γράφτηκαν την Πρωτομαγιά του 1970. Το 7 αλλάχτηκε ριζικά τον Γενάρη του 1973 στην Αθήνα. Δε σκόπευα να εκδώσω τα «Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα» κι είχα ζητήσει να μη δημοσιευτούν και να μη μεταφραστούν, παρά μόνο να τραγουδηθούν. Αλλά, να που τα περισσότερα δημοσιεύτηκαν κιόλας σε πολλά ντόπια και ξένα περιοδικά και μεταφράστηκαν σε αρκετές ξένες γλώσσες. Έτσι, δεν υπάρχει πια λόγος να επιμείνω στην αρχική μου απόφαση. Τα «Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας» είναι αφιερωμένα στον Μίκη Θεοδωράκη.
Γιάννης Ρίτσος
Η πρώτη παρουσίαση των «18 λιανοτράγουδων» έγινε στις 18 Ιανουαρίου 1973 στο Albert Hall του Λονδίνου με τους Μαρία Φαραντούρη, Πέτρο Πανδή, Αφροδίτη Μάνου, Αχιλλέα Κωστούλη και το συνθέτη. Μια ζωντανή καταγραφή των τραγουδιών κυκλοφόρησε σε δίσκο, από την εταιρεία Delta στον Καναδά. Στο δίσκο δεν καταγράφεται ούτε η ημερομηνία της συναυλίας, ούτε η χρονολογία έκδοσής του. (Στο ηχητικό ακούτε το «Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις» από το συγκεκριμένο δίσκο). Το 1973 το έργο ηχογραφήθηκε στο Παρίσι με τους ίδιους τραγουδιστές, ενώ το Νοέμβρη της ίδιας χρονιάς τα «Λιανοτράγουδα» ηχογραφήθηκαν κρυφά στην Αθήνα με το Γιώργο Νταλάρα και την Άννα Βίσσυ, με την επιμέλεια του πιανίστα του Θεοδωράκη, Γιάννη Διδίλη. Οι ηχογραφήσεις μάλιστα, γίνονταν τη νύχτα, την περίοδο των γεγονότων του Πολυτεχνείου. Ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες λένε, πως στο δίσκο επρόκειτο να τραγουδήσει η Βασιλική Λαβίνα, η οποία τελευταία στιγμή αντικαταστάθηκε από την Βίσση. Στην πρώτη έκδοση των Λιανοτράγουδων μάλιστα, στο πλάι του εσωφύλλου, το όνομα της Βίσση είναι κολλημένο με ετικέτα και όχι τυπωμένο πάνω στο εσώφυλλο, ενώ κάτω από την ετικέτα αναγράφεται το όνομα «Λαβίνα Κουνάδη». Τα "18 Λιανοτράγουδα" αποτελούν έναν από τους πιο εμπορικούς δίσκους του Θεοδωράκη, έχοντας πουλήσει μέχρι σήμερα πάνω από 100.000 αντίτυπα. Όπως σημειώνει ο Μίκης Θεοδωράκης το 2003:
Πρέπει να σημειωθεί ότι την εποχή εκείνη ξέσπασαν τα γεγονότα στο Πολυτεχνείο, οπότε η απαγόρευση της μουσικής μου από την Χούντα, που ίσχυε πάντα, έγινε ακόμα πιο αυστηρή. Ήταν ένα τόλμημα να ηχογραφήσουν και να κυκλοφορήσουν αυτό το έργο κάτω από τη μύτη της σπαρασσόμενης Χούντας. Γι’ αυτό κι εγώ, εξόριστος ακόμα, υποδέχθηκα αυτή την πράξη με συγκίνηση κι ευγνωμοσύνη. Το ίδιο εξακολουθώ να αισθάνομαι και σήμερα. Τους ευχαριστώ. (1)
Η ηχογράφηση του έργου με τους Φαραντούρη, Πανδή, Μάνου, Κωστούλη και τον συνθέτη κυκλοφόρησε στην Ελλάδα στη Μεταπολίτευση. Έχει μάλιστα κωδικό MSM 193, ένα ακριβώς νούμερο από την εκτέλεση του Νταλάρα που είναι MSM 192. Ανάμεσα στα «18 λιανοτράγουδα» ήταν βεβαίως και το «Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις», με το οποίο έκλεινε τόσο ο δίσκος, όσο και πολλές από τις συναυλίες του συνθέτη, με τον ίδιο να το ερμηνεύει εκστασιασμένος.
Τη ρωμιοσύνη μην την κλαις
εκεί που πάει να σκύψει
με το σουγιά στο κόκκαλο
με το λουρί στο σβέρκο
Νάτη πετιέται από ξαρχής
κι αντριεύει και θεριεύει
και καμακώνει το θεριό
με το καμάκι του ήλιου
To 1985 ο Μάνος Χατζιδάκις ίδρυσε τη δισκογραφική εταιρεία «Σείριος», εγκαινιάζοντάς την με ένα έργο σε μουσική και στίχους του Μίκη Θεοδωράκη τον «Διόνυσο» με ερμηνευτή τον Θανάση Μωραΐτη, σταθερό συνεργάτη του συνθέτη εκείνη την εποχή, για τον οποίον ήταν η πρώτη του δισκογραφική δουλειά. Μπουζούκια έπαιξαν ο Κώστας Παπαδόπουλος με τον Λάκη Καρνέζη, ενώ συμμετείχε η χορωδία του Αντώνη Κοντογεωργίου.
Στο ένθετο του δίσκου ο Μάνος Χατζιδάκις σημειώνει μεταξύ άλλων: Με τον «Διόνυσο» ο Μίκης Θεοδωράκης πραγματοποιεί κάτι που μόνο ένας αληθινός τεχνίτης της μουσικής μπορούσε να πραγματοποιήσει. Μια οικοδομημένη προέκταση του λαϊκού, μέσα στην περιοχή του προβληματισμένου έντεχνου τραγουδιού. Πρέπει να προσέξετε πολύ τον «Διόνυσο», αφού χαρείτε τη συγκίνηση της πρώτης επαφής μαζί του. Για να διαπιστώσετε τι πάει να πει «έντεχνη λαϊκή μουσική» στα ικανά χέρια ενός γνήσιου μουσικού.
Ο «Διόνυσος» αποτελεί αναμφισβήτητα ένα από τα πιο σημαντικά, αλλά και δύσκολα έργα του Μίκη Θεοδωράκη, από το 1980 και μετά. Σε αυτή τη δουλειά ο συνθέτης καταπιάνεται κυρίως με τον ασίκικο ρυθμό, όπως τον ονόμασε ο ίδιος, ο οποίος είχε ήδη ακουστεί ένα χρόνο πριν στα «Πικροσάββατα» με τον Δημήτρη Μητροπάνο. Ρυθμό για Ασίκηδες δηλαδή, για λεβέντες. Ο «Διόνυσος» είναι ένα σύγχρονο μουσικό θρησκευτικό δράμα και περιγράφει την δίκη, την καταδίκη και την νεκρώσιμη πομπή του Διονύσου.
Σε αντίθεση με τον Γιάννη Ρίτσο, αρκετά χρόνια μετά τα «Λιανοτράγουδα», ο Μίκης Θεοδωράκης γράφει:
Θα σας μιλήσω μ’ ένα αλλιώτικο σκοπό
μη μου θυμώσετε πολύ, παρακαλώ
ψάχνω να βρω τη Ρωμιοσύνη
κι αυτό το πάθος μου τη δίνει
Τη Ρωμιοσύνη τώρα να την κλαις
να το συνηθίσεις να το λες
Στην απορία μου απάντηση ζητώ
με αποφεύγουνε, με παίρνουν για τρελό
η Ρωμιοσύνη παντρεμένη
είναι ευτυχής και γκαστρωμένη
Τη Ρωμιοσύνη τώρα να την κλαις
να το συνηθίσεις να το λες
Αυτά τα λόγια είναι παρανοϊκά
αφού γκαστρώθηκε σημαίνει είναι καλά
με κουμπάρο τον Καρούδα
έξω οι βάσεις απ’ τη Σούδα
Τη Ρωμιοσύνη τώρα να την κλαις
να το συνηθίσεις να το λες
Τι είναι πιο επίκαιρο σήμερα; H απάντηση δική σας... Εγώ αδυνατώ...
Πηγές:
1: Cd «18 Λιανοτράγουδα της Πικρής Πατρίδας» (Minos Emi - remasters 2003)
2: Κείμενο του Αποστόλη Γιαννακίδη για το «Διόνυσο» στο www.dalaras.com/forum
- Η κεντρική φωτογραφία προέρχεται από το βιβλίο των Γιώργου και Ηρούς Σγουράκη «Γιάννης Ρίτσος «Αυτοβιογραφία» (Αρχείο Κρήτης 2008)
