Ο «Επιτάφιος» γράφτηκε από το Γιάννη Ρίτσο το Μάη του 1936, όταν είδε στο Ριζοσπάστη τη φωτογραφία της μάνας που θρηνούσε δίπλα στο σκοτωμένο γιο της, τον Τάσο Τούση, ο οποίος έπεσε νεκρός στη μεγάλη διαδήλωση των καπνεργατών στη Θεσσαλονίκη. Η πανελλήνια απεργία τους, που ξεκίνησε τον Απρίλη, μετατράπηκε σε εξέγερση, που τελικά βάφτηκε με αίμα…
Το 1958 ο Γιάννης Ρίτσος στέλνει τα ποιήματα του «Επιταφίου» στο Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος βρίσκεται στο Παρίσι για μουσικές σπουδές. Εκεί ο Μίκης Θεοδωράκης γράφει τη μουσική και τον Αύγουστο του 1960, ηχογραφεί το έργο σε δυο εκτελέσεις. Στην πρώτη, που κυκλοφορεί από τη Fidelity, την ενορχήστρωση κάνει ο Μάνος Χατζιδάκις και τραγουδά η Νανά Μούσχουρη. Ο Θεοδωράκης δεν είναι απόλυτα ικανοποιημένος και ξαναηχογραφεί το έργο στην Columbia με το Γρηγόρη Μπιθικώτση και στα σεγόντα την Καίτη Θύμη. Μπουζούκια παίζουν ο Μανώλης Χιώτης, με το Γιάννη Καραμπεσίνη - σε κάποια τραγούδια - ενώ ηχολήπτης είναι ο Νίκος Κανελλόπουλος. Αυτή η εκτέλεση που κυκλοφορεί σε 45άρια, αλλά και σε 10ιντσο δίσκο 33 στροφών, αν και ικανοποιεί το συνθέτη, ξεσηκώνει θύελλα αντιδράσεων από τον κόσμο της αριστεράς, γιατί η «ιερή» ποίηση του Ρίτσου δεν πρέπει να διασύρεται από μπουζούκια κλπ… Ο Μίκης φυσικά δεν κάμπτεται και τον Οκτώβρη του 1960 ηχογραφεί και τρίτη εκδοχή, με κορυφαίους το δίδυμο Μαίρη Λίντα και Μανώλη Χιώτη και μικρή ορχήστρα εγχόρδων. Παίζουν ο Δημήτρης Βράσκος, μαντολίνο, ο Δημήτρης Φάμπας, κιθάρα και ο Δήμος Μούτσης, φυσαρμόνικα. Τα τραγούδια κυκλοφορούν σε 45άρια και το 1984 σε μεγάλο δίσκο και cd.
1) Πού πέταξε τ' αγόρι μου
2) Χείλι μου μοσχομύριστο
3) Μέρα Μαγιού μου μίσεψες
4) Βασίλεψες αστέρι μου
5) Ήσουν καλός κι ήσουν γλυκός
6) Στο παραθύρι στέκοσουν
7) Να 'χα τ' αθάνατο νερό
8) Γλυκέ μου εσύ δεν χάθηκες
Τι παράδοξο όμως… Το ποίημα του Ρίτσου, που δεν είναι τίποτα άλλο από το θρήνο της μάνας για το χαμένο παλικάρι, αν και τραγουδιέται στις πρώτες εκτελέσεις του από δυο σπουδαίες γυναικείες φωνές, γίνεται γνωστότερο και μένει στην ιστορία με μιαν αντρική και μάλιστα από τις πιο «σκληρές»… Ο Μπιθικώτσης δεν έχει τη «γλυκιά» φωνή που θα «παίξει» το ρόλο της μάνας ή τη μελωδικότερη φωνή κάποιων από τους τραγουδιστές που «χρησιμοποιεί» ο Μάνος Χατζιδάκις… Κι αν αναλογιστεί κανείς πως, ενδεχομένως, να μην καταλάβαινε αυτό το «άρμεγες με τα μάτια σου το φως της οικουμένης», το γεγονός της παλλαϊκής αποδοχής του έργου με τη φωνή του, αποκτά μεγαλύτερη σημασία. Ίσως η διαμαρτυρία που «ξεπηδά» μέσα από το θρήνο, να χρειάζεται, τελικά, μια τέτοια φωνή και μια τέτοια ενορχήστρωση… Από τις πρώτες νότες του «Γιέ μου σπλάχνο των σπλάχνων μου», ολόκληρο το έργο είναι «γροθιά στο στομάχι»… Είναι γνωστό, πως ο Μπιθικώτσης με το Χιώτη, σε κάποιο διάλειμμα της πρώτης πρόβας του «Επιταφίου», κλείστηκαν στην τουαλέτα και είπαν «Τι είναι αυτά; Πάμε να φύγουμε, θα ξεφτιλιστούμε…» κι αν ανάμεσα στα τραγούδια που τους έπαιξε ο Μίκης, δεν ήταν το «Μάνα μου και Παναγιά» και το «Μαργαρίτα Μαργαρώ» μάλλον θα είχαν φύγει…
Το 1966 το έργο ξαναηχογραφήθηκε από τη Χορωδία Τρικάλων της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου και κυκλοφόρησε σε δίσκο από την Rca. Απήγγειλε η ηθοποιός Κάκια Παναγιώτου. Το 1974 ο δίσκος επανεκδόθηκε με το label της Olympic, ενώ από την έκδοσή του σε cd, που έγινε πολύ αργότερα, είχαν κοπεί οι απαγγελίες της ηθοποιού, που βρίσκονταν ανάμεσα στα τραγούδια. Ελάχιστα γνωστή έγινε μια μοναδική συνύπαρξη που πραγματοποιήθηκε το 1970-’71 στη Νέα Υόρκη στο διαμέρισμα του Μάνου Χατζιδάκι και, δυστυχώς, δεν πέρασε ποτέ σε δίσκο… Τα μαγικά δάχτυλα του Χατζιδάκι στο πιάνο, συνόδευσαν τη Φλέρυ Νταντωνάκη, η οποία ερμήνευσε τα τραγούδια από τον «Επιτάφιο»… Η ερασιτεχνική ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε από τον ίδιο το συνθέτη…
Το 1977 κυκλοφόρησε από τη General Gramophone, μια έκδοση με ολόκληρο τον «Επιτάφιο», που έμεινε παντελώς άγνωστη, από συναυλία του Μίκη στο Βεάκειο θέατρο του Πειραιά, με τραγουδιστή τον Γιάννη Θωμόπουλο, ενώ απαγγέλει η Αλέκα Παΐζη. Μπουζούκια έπαιξαν ο Λάκης Καρνέζης με το Χρήστο Κωνσταντίνου. Η εκτέλεση αυτή, πολλά χρόνια αργότερα κυκλοφόρησε και σε περιορισμένο αριθμό cd.
Το 2000 η Νένα Βενετσάνου, με τη συνοδεία του Σαράντη Κασσάρα στο πιάνο, ηχογράφησε τα οκτώ τραγούδια του «Επιταφίου» σε ένα cd που εκδόθηκε από τη Lyra με τίτλο «Η Νένα Βενετσάνου τραγουδά Μίκη Θεοδωράκη». Το 2004 εκδόθηκε από τη Legend ο «Επιτάφιος κατά Σταύρο Ξαρχάκο», με τη μοναδική διασκευή του Ξαρχάκου, με τη φωνή της Μαρίας Σουλτάτου και τη συνοδεία της Κρατικής Ορχήστρας Ελληνικής Μουσικής, σε ζωντανή ηχογράφηση από το Ηρώδειο, από συναυλία που πραγματοποιήθηκε στις 2 Οκτωβρίου 2000. Το 2009 το έργο διασκευάσθηκε για κλασική κιθάρα από τον Ιάκωβο Κολανιάν και διανεμήθηκε από την «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία». Αργότερα κυκλοφόρησε και στα δισκοπωλεία, σε μια έκδοση, μαζί με το «Romancero Gitano». Κατά καιρούς βεβαίως, αρκετά από τα κομμάτια του «Επιταφίου» ηχογραφήθηκαν μεμονωμένα από διάφορους τραγουδιστές, όπως τη Μαρία Φαραντούρη, με τη φωνή της οποίας υπάρχουν τέσσερα τραγούδια από ζωντανή ηχογράφηση στη Ρωσία το 1966 αλλά και πολλές ακόμα σκόρπιες εκτελέσεις, αλλά και μια εγγραφή τεσσάρων τραγουδιών με την Αφροδίτη Μάνου. Δεκάδες βεβαίως ήταν και οι φορές που το έργο παρουσιάστηκε ζωντανά, χωρίς να κυκλοφορήσει σε δίσκο…
Το 1958 ο Γιάννης Ρίτσος στέλνει τα ποιήματα του «Επιταφίου» στο Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος βρίσκεται στο Παρίσι για μουσικές σπουδές. Εκεί ο Μίκης Θεοδωράκης γράφει τη μουσική και τον Αύγουστο του 1960, ηχογραφεί το έργο σε δυο εκτελέσεις. Στην πρώτη, που κυκλοφορεί από τη Fidelity, την ενορχήστρωση κάνει ο Μάνος Χατζιδάκις και τραγουδά η Νανά Μούσχουρη. Ο Θεοδωράκης δεν είναι απόλυτα ικανοποιημένος και ξαναηχογραφεί το έργο στην Columbia με το Γρηγόρη Μπιθικώτση και στα σεγόντα την Καίτη Θύμη. Μπουζούκια παίζουν ο Μανώλης Χιώτης, με το Γιάννη Καραμπεσίνη - σε κάποια τραγούδια - ενώ ηχολήπτης είναι ο Νίκος Κανελλόπουλος. Αυτή η εκτέλεση που κυκλοφορεί σε 45άρια, αλλά και σε 10ιντσο δίσκο 33 στροφών, αν και ικανοποιεί το συνθέτη, ξεσηκώνει θύελλα αντιδράσεων από τον κόσμο της αριστεράς, γιατί η «ιερή» ποίηση του Ρίτσου δεν πρέπει να διασύρεται από μπουζούκια κλπ… Ο Μίκης φυσικά δεν κάμπτεται και τον Οκτώβρη του 1960 ηχογραφεί και τρίτη εκδοχή, με κορυφαίους το δίδυμο Μαίρη Λίντα και Μανώλη Χιώτη και μικρή ορχήστρα εγχόρδων. Παίζουν ο Δημήτρης Βράσκος, μαντολίνο, ο Δημήτρης Φάμπας, κιθάρα και ο Δήμος Μούτσης, φυσαρμόνικα. Τα τραγούδια κυκλοφορούν σε 45άρια και το 1984 σε μεγάλο δίσκο και cd.
1) Πού πέταξε τ' αγόρι μου
2) Χείλι μου μοσχομύριστο
3) Μέρα Μαγιού μου μίσεψες
4) Βασίλεψες αστέρι μου
5) Ήσουν καλός κι ήσουν γλυκός
6) Στο παραθύρι στέκοσουν
7) Να 'χα τ' αθάνατο νερό
8) Γλυκέ μου εσύ δεν χάθηκες
Τι παράδοξο όμως… Το ποίημα του Ρίτσου, που δεν είναι τίποτα άλλο από το θρήνο της μάνας για το χαμένο παλικάρι, αν και τραγουδιέται στις πρώτες εκτελέσεις του από δυο σπουδαίες γυναικείες φωνές, γίνεται γνωστότερο και μένει στην ιστορία με μιαν αντρική και μάλιστα από τις πιο «σκληρές»… Ο Μπιθικώτσης δεν έχει τη «γλυκιά» φωνή που θα «παίξει» το ρόλο της μάνας ή τη μελωδικότερη φωνή κάποιων από τους τραγουδιστές που «χρησιμοποιεί» ο Μάνος Χατζιδάκις… Κι αν αναλογιστεί κανείς πως, ενδεχομένως, να μην καταλάβαινε αυτό το «άρμεγες με τα μάτια σου το φως της οικουμένης», το γεγονός της παλλαϊκής αποδοχής του έργου με τη φωνή του, αποκτά μεγαλύτερη σημασία. Ίσως η διαμαρτυρία που «ξεπηδά» μέσα από το θρήνο, να χρειάζεται, τελικά, μια τέτοια φωνή και μια τέτοια ενορχήστρωση… Από τις πρώτες νότες του «Γιέ μου σπλάχνο των σπλάχνων μου», ολόκληρο το έργο είναι «γροθιά στο στομάχι»… Είναι γνωστό, πως ο Μπιθικώτσης με το Χιώτη, σε κάποιο διάλειμμα της πρώτης πρόβας του «Επιταφίου», κλείστηκαν στην τουαλέτα και είπαν «Τι είναι αυτά; Πάμε να φύγουμε, θα ξεφτιλιστούμε…» κι αν ανάμεσα στα τραγούδια που τους έπαιξε ο Μίκης, δεν ήταν το «Μάνα μου και Παναγιά» και το «Μαργαρίτα Μαργαρώ» μάλλον θα είχαν φύγει…
Το 1966 το έργο ξαναηχογραφήθηκε από τη Χορωδία Τρικάλων της Τερψιχόρης Παπαστεφάνου και κυκλοφόρησε σε δίσκο από την Rca. Απήγγειλε η ηθοποιός Κάκια Παναγιώτου. Το 1974 ο δίσκος επανεκδόθηκε με το label της Olympic, ενώ από την έκδοσή του σε cd, που έγινε πολύ αργότερα, είχαν κοπεί οι απαγγελίες της ηθοποιού, που βρίσκονταν ανάμεσα στα τραγούδια. Ελάχιστα γνωστή έγινε μια μοναδική συνύπαρξη που πραγματοποιήθηκε το 1970-’71 στη Νέα Υόρκη στο διαμέρισμα του Μάνου Χατζιδάκι και, δυστυχώς, δεν πέρασε ποτέ σε δίσκο… Τα μαγικά δάχτυλα του Χατζιδάκι στο πιάνο, συνόδευσαν τη Φλέρυ Νταντωνάκη, η οποία ερμήνευσε τα τραγούδια από τον «Επιτάφιο»… Η ερασιτεχνική ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε από τον ίδιο το συνθέτη…
Το 2000 η Νένα Βενετσάνου, με τη συνοδεία του Σαράντη Κασσάρα στο πιάνο, ηχογράφησε τα οκτώ τραγούδια του «Επιταφίου» σε ένα cd που εκδόθηκε από τη Lyra με τίτλο «Η Νένα Βενετσάνου τραγουδά Μίκη Θεοδωράκη». Το 2004 εκδόθηκε από τη Legend ο «Επιτάφιος κατά Σταύρο Ξαρχάκο», με τη μοναδική διασκευή του Ξαρχάκου, με τη φωνή της Μαρίας Σουλτάτου και τη συνοδεία της Κρατικής Ορχήστρας Ελληνικής Μουσικής, σε ζωντανή ηχογράφηση από το Ηρώδειο, από συναυλία που πραγματοποιήθηκε στις 2 Οκτωβρίου 2000. Το 2009 το έργο διασκευάσθηκε για κλασική κιθάρα από τον Ιάκωβο Κολανιάν και διανεμήθηκε από την «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία». Αργότερα κυκλοφόρησε και στα δισκοπωλεία, σε μια έκδοση, μαζί με το «Romancero Gitano». Κατά καιρούς βεβαίως, αρκετά από τα κομμάτια του «Επιταφίου» ηχογραφήθηκαν μεμονωμένα από διάφορους τραγουδιστές, όπως τη Μαρία Φαραντούρη, με τη φωνή της οποίας υπάρχουν τέσσερα τραγούδια από ζωντανή ηχογράφηση στη Ρωσία το 1966 αλλά και πολλές ακόμα σκόρπιες εκτελέσεις, αλλά και μια εγγραφή τεσσάρων τραγουδιών με την Αφροδίτη Μάνου. Δεκάδες βεβαίως ήταν και οι φορές που το έργο παρουσιάστηκε ζωντανά, χωρίς να κυκλοφορήσει σε δίσκο…
