Φέτος συμπληρώνονται πενήντα χρόνια από το Καλοκαίρι της Αγάπης (1967), βασικό κεφάλαιο στην ιστορία της παγκόσμιας ψυχεδέλειας και του κινήματος των Παιδιών των Λουλουδιών (χίπηδων).
Το πρώτο ελληνικό τραγούδι, που αναφέρεται ξεκάθαρα στο υπέροχο αυτό Καλοκαίρι, είναι Τα Παιδιά των Λουλουδιών, του Γιώργου Ρωμανού, γραμμένο στα τέλη του 1967.
Σε μια στιγμή, μια μουσική
αγγίζει την καρδιά
τώρα στ’ αστέρια θέλω να κρυφτώ
Στον ουρανό στον ήλιο που περνά
γελάνε τα παιδιά των λουλουδιών
Στον ουρανό σε σύννεφα χρυσά
πετάνε τα παιδιά των λουλουδιών...
Το Καλοκαίρι του 1967, στο San Francisco, στέφει ένα λαμπερό νεανικό φαινόμενο, που δεν περιορίζεται χρονικά μόνο σε αυτό το καλοκαίρι. Προηγούνται και έπονται ομοούσια γεγονότα, εξίσου λαμπερά: Οι Merry Pramksters (1964), Το Καλοκαίρι της Αγάπης (1967), το Woodstock (1969), η Βρετανική Εισβολή (1963-67), το Swinging London (στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 60), είναι μερικά μόνο από τα κεφάλαια της ψυχεδελικής ιστορίας.
Όλα αυτά τα γεγονότα, που συνδέονται με τα Κινήματα Ειρήνης της εποχής (ιδιαίτερα κατά του πολέμου στο Βιετνάμ), με αντιδικτατορικές εκδηλώσεις (κατά της χούντας στην Ελλάδα, στην Ισπανία, Πορτογαλία και αλλού) και με τις πρώτες αμερικανικές φοιτητικές εξεγέρσεις, επηρεάζουν την παγκόσμια νεολαία και φυσικά και την ελληνική.
Έτσι, έχουμε κι εμείς την δική μας συμμετοχή σε αυτό που συγκλόνισε συθέμελα κάποτε τον κόσμο και που ονομάζεται γενικά Ψυχεδέλεια. Η έκφραση της ψυχεδέλειας δεν ήταν μόνο μουσική και τραγούδι. Εδώ, όμως θα περιοριστούμε μόνο στην μουσική και θα αναφερθούμε στα βασικά ελληνικά ψυχεδελικά μουσικά έργα.
Φωτο: Μεταφοραί Εκδρομαί "Ο Μήτσος" - Δημήτρης Πουλικάκος. Ο Δημήτρης Πουλικάκος εμφανίζεται στο εξώφυλλο σαν μικρομεσαίος οικογενειάρχης που μεταφέρει ψώνια με πλαστική σακούλα. Τη φωτογραφία "τράβηξε" ο Πιτ Κουτρουμπούσης στα 1976, που είναι και η χρονιά κυκλοφορίας του δίσκου, όμως τα τραγούδια γράφτηκαν μεταξύ 1970 και 1972 και παρουσιάζονταν καθημερινά, με το συγκρότημα Εξαδάκτυλος, στη διάρκεια του χειμώνα 1972-1973 στο κλαμπ Κύτταρο.
Ένα έργο για να θεωρηθεί βασικό, θα πρέπει να έχει, κατ' αρχάς, καλλιτεχνική αξία. Μετά, πρέπει να αποτυπώνει το ήθος και ύφος της εποχής. Με άλλα λόγια, να δίνει πληροφορίες για τις ιδέες και την συμπεριφορά της νεολαίας.
Αναφέρω τα βασικότερα έργα:
1. Το Περιβόλι του Τρελλού και ο Μπάλλος (Διονύσης Σαββόπουλος)
2. Μεταφοραί - Εκδρομαί ο Μήτσος (Δ. Πουλικάκος / Εξαδάκτυλος)
3. Ζωντανοί στο Κύτταρο (Συμμετοχικό)
4. Ο δίσκος των ΠΕΛΟΜΑ ΜΠΟΚΙΟΥ
5.Οι δίσκοι In Concert and in Studio και Δυο Μικρά Γαλάζια Άλογα (Γιώργος Ρωμανός)
6. Οι δίσκοι των Socrates: Socrates Drank the Conium και A Taste of Conium
7. Το «ταγάρι» των Poll
8. Τα τραγούδια των Morka
9. Born Out of the Tears of the Sun και Τα Τραγούδια του Δρόμου (Ανδρέας Θωμόπουλος)
10. Το Supermarket (Λάκης Καραλής)
11. Σε Άλλους Κόσμους (Ηρακλής Τριανταφυλλίδης)
Φωτο: «Το Περιβόλι του Τρελλού», ο ψυχεδελικός πίνακας του Στέργιου Δεληαλή, έγινε το εξώφυλλο του δίσκου. Ο δίσκος κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 1969 και επηρέασε αφάνταστα την κουλτούρα της νεολαίας. Η κυκλοφορία του, συνδυάστηκε με τις ιστορικές εμφανίσεις στο κλαμπ Rodeo (Οκτώβριος 1969 με Μάιο 1970). Σύμφωνα με την μαρτυρία του Διονύση Σαββόπουλου, τα τραγούδια δεν έχουν γραφτεί στην Ελλάδα, η σύνθεσή τους άρχισε στο Παρίσι και ολοκληρώθηκε στο Μιλάνο.
Στα προαναφερθέντα έργα θα πρέπει να προστεθούν και οι πρώτοι δίσκοι των Aphrodite’s Child, αν και οι στίχοι τους δεν ανήκουν σε Έλληνα. Οπωσδήποτε όμως, το κύκνειο άσμα τους, το 666, είναι ένα καθαρά ελληνικό και εξαίρετο ψυχεδελικό προϊόν (οι στίχοι του από τον Κώστα Φέρρη).
Φωτο: Ο πρώτος μεγάλος δίσκος του ιστορικού συγκροτήματος Aphrodite's Child, που ήταν και το μοναδικό ελληνικό γκρουπ που είχε παγκόσμια αναγνώριση.
Αν οι στίχοι είχαν γραφτεί από Έλληνα, θα ήταν ίσως, ο σημαντικότερος δίσκος του ελληνικού ροκ στην Εποχή της Δικτατορίας. Οι στίχοι όμως είναι γραμμένοι από τον Ρωσικής καταγωγής, στιχουργό - σκηνοθέτη - τραγουδιστή και συγγραφέα, Boris Bergman, που γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Λονδίνο, αλλά έκανε σπουδαία καριέρα στο Παρίσι.
Υπάρχουν φυσικά και άλλα έργα, εξίσου σημαντικά. Πάντως, αυτός ο κατάλογος είναι η πρώτη δισκογραφία που θα πρέπει να γνωρίζει κανείς καλά, για να έχει τουλάχιστον το δικαίωμα δια να ομιλήσει.
Η ελληνική ψυχεδέλεια περιλαμβάνει τα έργα που εμπνέονται από το Καλοκαίρι της Αγάπης, το Γούντστοκ, την Βρετανική Εισβολή, τις φοιτητικές εξεγέρσεις στην Αμερική και τα κινήματα Ειρήνης. Χρονικά, εξελίσσεται στην εποχή της δικτατορίας. Όμως, η ελληνική ψυχεδελική μουσική ορίζεται διαφορετικά από την αμερικανική ή αγγλική. Οι Έλληνες μπορεί να εμπνέονται από εκεί, αλλά διαμορφώνουν μουσικά έργα με ελληνικό τρόπο. Μία πολύ σημαντική διαφορά, είναι πως στην Ελλάδα δεν είχαμε χρήση LSD. Μία από τις ελάχιστες εξαιρέσεις ήταν ο Δημήτρης Πουλικάκος, ο οποίος έκανε χρήση, κατά τον τρόπο των Pranskters, αναζητώντας την «εμπειρία».
Αν εξαιρέσουμε λοιπόν αυτόν και τον Κώστα Φέρρη (ο οποίος γράφει τους στίχους στο 666 υπό την επήρεια LSD), σχεδόν όλα τα υπόλοιπα ελληνικά έργα είναι δηλωτικά ψυχικής διάθεσης και όχι αποτελέσματα LSD εμπειρίας.
Κατά σύμβαση, ονομάζουμε Ψυχεδελική τη ροκ νεολαία της εποχής της Δικτατορίας. Πρόκειται για μη κομματική νεολαία, που λόγω της πολιτικής και κοινωνικής συγκυρίας, δείχνει μεγάλη συμπάθεια στα κόμματα της Αριστεράς. Στην ουσία όμως, διατηρεί άλλα οράματα και διαφορετική μυθολογία. Δεν αναβάλλει τη ζωή για μετά την «κοινωνική αλλαγή», η δική της επανάσταση συνοψίζεται στη φράση του Jim Morrison: We want the world and we want it NOW.
Φωτο: ΓΟΥΝΤΣΤΟΚ - Το φιλμ που διαμόρφωσε την ελληνική ψυχεδελική νεολαία. Προβολή με την επιτήρηση της αστυνομίας. Φωτογραφία του Κ. Μεγαλοκονόμου, από την πρώτη προβολή του Γούντστοκ στο Παλλάς (Αρχείο Μ. Νταλούκα)
Η πρώτη προβολή του φιλμ, έγινε κάτω από την άγρυπνη αστυνομική παρουσία. Σε φωτογραφία που τραβά ο Κώστας Μεγαλοκονόμου, βλέπουμε μέσα στον κινηματογράφο Παλλάς αστυνομικούς να παρακολουθούν, σαν καταχθόνιοι πράκτορες, τις αντιδράσεις των νέων. Οι νεαροί χορεύουν, τραγουδούν και χειροκροτούν τους ψυχεδελικούς ήρωες της ταινίας.
Οι ροκ νέοι της εποχής, αν και πολλοί πλησιάζουν την Αριστερά, ποτέ δεν ταυτίζονται, δημιουργούν την δική τους «πολιτική», ζώντας σε έναν ξεχωριστό κόσμο.
Αυτή η στάση, δεν είναι μια στάση αναρχική, είναι στάση νεανική. Το ροκ και σε εκείνη την εποχή, ταυτίζεται με τον έρωτα και την ομορφιά. Και ως γνωστόν, στην ομορφιά και στον έρωτα, δεν χωρά καμία ιδεολογία.
Ο κοινός νεανικός δρόμος, είναι βέβαια αντιφασιστικός, αλλά αυτό αποτελεί φυσικό νεανικό χαρακτηριστικό και όχι πολιτική ντιρεκτίβα.
Κανένα καλλιτεχνικό έργο, δεν μπορεί να γίνει κατανοητό, αν δεν ενταχθεί στο εννοιολογικό πλαίσιο της εποχής του. Το εννοιολογικό πλαίσιο, είναι τα συμφραζόμενα που επεξηγούν το έργο:
- Η κοινωνική και πολιτική κατάσταση της εποχής
- Τα στέκια όπου και αναπτύσσεται η ψυχεδελική διάθεση της νεολαίας
- Προσωπική ζωή (έρωτες, πάθη, εμμονές) και άλλα βιογραφικά στοιχεία των καλλιτεχνών.
Η γνώση της κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης της εποχής είναι απαραίτητη για να εξηγήσουμε φράσεις και νοήματα των βασικών έργων. Όταν γράφει για παράδειγμα ο Λευτέρης Πούλιος πως γύρω του αντηχούν «χάχανα λόγω των γυναικείων μαλλιών» του, αυτό σήμερα, χωρίς τη γνώση του πλαισίου, έχει μικρή σημασία. Εκείνη όμως την εποχή, αν είχες μακριά μαλλιά, αντιμετώπιζες τα κοινωνικά χάχανα, αλλά και τα ψαλίδια της χουντικής αστυνομίας. Μόνο όσοι συνελήφθησαν και κουρεύτηκαν (πολλές φορές και σε δημόσια θέα) μπορούν να καταλάβουν την βαριά σημασία του στίχου.
Το πρώτο ελληνικό τραγούδι, που αναφέρεται ξεκάθαρα στο υπέροχο αυτό Καλοκαίρι, είναι Τα Παιδιά των Λουλουδιών, του Γιώργου Ρωμανού, γραμμένο στα τέλη του 1967.
Σε μια στιγμή, μια μουσική
αγγίζει την καρδιά
τώρα στ’ αστέρια θέλω να κρυφτώ
Στον ουρανό στον ήλιο που περνά
γελάνε τα παιδιά των λουλουδιών
Στον ουρανό σε σύννεφα χρυσά
πετάνε τα παιδιά των λουλουδιών...
Το Καλοκαίρι του 1967, στο San Francisco, στέφει ένα λαμπερό νεανικό φαινόμενο, που δεν περιορίζεται χρονικά μόνο σε αυτό το καλοκαίρι. Προηγούνται και έπονται ομοούσια γεγονότα, εξίσου λαμπερά: Οι Merry Pramksters (1964), Το Καλοκαίρι της Αγάπης (1967), το Woodstock (1969), η Βρετανική Εισβολή (1963-67), το Swinging London (στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 60), είναι μερικά μόνο από τα κεφάλαια της ψυχεδελικής ιστορίας.
Όλα αυτά τα γεγονότα, που συνδέονται με τα Κινήματα Ειρήνης της εποχής (ιδιαίτερα κατά του πολέμου στο Βιετνάμ), με αντιδικτατορικές εκδηλώσεις (κατά της χούντας στην Ελλάδα, στην Ισπανία, Πορτογαλία και αλλού) και με τις πρώτες αμερικανικές φοιτητικές εξεγέρσεις, επηρεάζουν την παγκόσμια νεολαία και φυσικά και την ελληνική.
Έτσι, έχουμε κι εμείς την δική μας συμμετοχή σε αυτό που συγκλόνισε συθέμελα κάποτε τον κόσμο και που ονομάζεται γενικά Ψυχεδέλεια. Η έκφραση της ψυχεδέλειας δεν ήταν μόνο μουσική και τραγούδι. Εδώ, όμως θα περιοριστούμε μόνο στην μουσική και θα αναφερθούμε στα βασικά ελληνικά ψυχεδελικά μουσικά έργα.
Φωτο: Μεταφοραί Εκδρομαί "Ο Μήτσος" - Δημήτρης Πουλικάκος. Ο Δημήτρης Πουλικάκος εμφανίζεται στο εξώφυλλο σαν μικρομεσαίος οικογενειάρχης που μεταφέρει ψώνια με πλαστική σακούλα. Τη φωτογραφία "τράβηξε" ο Πιτ Κουτρουμπούσης στα 1976, που είναι και η χρονιά κυκλοφορίας του δίσκου, όμως τα τραγούδια γράφτηκαν μεταξύ 1970 και 1972 και παρουσιάζονταν καθημερινά, με το συγκρότημα Εξαδάκτυλος, στη διάρκεια του χειμώνα 1972-1973 στο κλαμπ Κύτταρο.
Τα βασικά ελληνικά ψυχεδελικά μουσικά έργα
Ένα έργο για να θεωρηθεί βασικό, θα πρέπει να έχει, κατ' αρχάς, καλλιτεχνική αξία. Μετά, πρέπει να αποτυπώνει το ήθος και ύφος της εποχής. Με άλλα λόγια, να δίνει πληροφορίες για τις ιδέες και την συμπεριφορά της νεολαίας.
Αναφέρω τα βασικότερα έργα:
1. Το Περιβόλι του Τρελλού και ο Μπάλλος (Διονύσης Σαββόπουλος)
2. Μεταφοραί - Εκδρομαί ο Μήτσος (Δ. Πουλικάκος / Εξαδάκτυλος)
3. Ζωντανοί στο Κύτταρο (Συμμετοχικό)
4. Ο δίσκος των ΠΕΛΟΜΑ ΜΠΟΚΙΟΥ
5.Οι δίσκοι In Concert and in Studio και Δυο Μικρά Γαλάζια Άλογα (Γιώργος Ρωμανός)
6. Οι δίσκοι των Socrates: Socrates Drank the Conium και A Taste of Conium
7. Το «ταγάρι» των Poll
8. Τα τραγούδια των Morka
9. Born Out of the Tears of the Sun και Τα Τραγούδια του Δρόμου (Ανδρέας Θωμόπουλος)
10. Το Supermarket (Λάκης Καραλής)
11. Σε Άλλους Κόσμους (Ηρακλής Τριανταφυλλίδης)
Φωτο: «Το Περιβόλι του Τρελλού», ο ψυχεδελικός πίνακας του Στέργιου Δεληαλή, έγινε το εξώφυλλο του δίσκου. Ο δίσκος κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 1969 και επηρέασε αφάνταστα την κουλτούρα της νεολαίας. Η κυκλοφορία του, συνδυάστηκε με τις ιστορικές εμφανίσεις στο κλαμπ Rodeo (Οκτώβριος 1969 με Μάιο 1970). Σύμφωνα με την μαρτυρία του Διονύση Σαββόπουλου, τα τραγούδια δεν έχουν γραφτεί στην Ελλάδα, η σύνθεσή τους άρχισε στο Παρίσι και ολοκληρώθηκε στο Μιλάνο.
Στα προαναφερθέντα έργα θα πρέπει να προστεθούν και οι πρώτοι δίσκοι των Aphrodite’s Child, αν και οι στίχοι τους δεν ανήκουν σε Έλληνα. Οπωσδήποτε όμως, το κύκνειο άσμα τους, το 666, είναι ένα καθαρά ελληνικό και εξαίρετο ψυχεδελικό προϊόν (οι στίχοι του από τον Κώστα Φέρρη).
Φωτο: Ο πρώτος μεγάλος δίσκος του ιστορικού συγκροτήματος Aphrodite's Child, που ήταν και το μοναδικό ελληνικό γκρουπ που είχε παγκόσμια αναγνώριση.
Αν οι στίχοι είχαν γραφτεί από Έλληνα, θα ήταν ίσως, ο σημαντικότερος δίσκος του ελληνικού ροκ στην Εποχή της Δικτατορίας. Οι στίχοι όμως είναι γραμμένοι από τον Ρωσικής καταγωγής, στιχουργό - σκηνοθέτη - τραγουδιστή και συγγραφέα, Boris Bergman, που γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Λονδίνο, αλλά έκανε σπουδαία καριέρα στο Παρίσι.
Υπάρχουν φυσικά και άλλα έργα, εξίσου σημαντικά. Πάντως, αυτός ο κατάλογος είναι η πρώτη δισκογραφία που θα πρέπει να γνωρίζει κανείς καλά, για να έχει τουλάχιστον το δικαίωμα δια να ομιλήσει.
Ορισμός της ελληνικής ψυχεδέλειας
Η ελληνική ψυχεδέλεια περιλαμβάνει τα έργα που εμπνέονται από το Καλοκαίρι της Αγάπης, το Γούντστοκ, την Βρετανική Εισβολή, τις φοιτητικές εξεγέρσεις στην Αμερική και τα κινήματα Ειρήνης. Χρονικά, εξελίσσεται στην εποχή της δικτατορίας. Όμως, η ελληνική ψυχεδελική μουσική ορίζεται διαφορετικά από την αμερικανική ή αγγλική. Οι Έλληνες μπορεί να εμπνέονται από εκεί, αλλά διαμορφώνουν μουσικά έργα με ελληνικό τρόπο. Μία πολύ σημαντική διαφορά, είναι πως στην Ελλάδα δεν είχαμε χρήση LSD. Μία από τις ελάχιστες εξαιρέσεις ήταν ο Δημήτρης Πουλικάκος, ο οποίος έκανε χρήση, κατά τον τρόπο των Pranskters, αναζητώντας την «εμπειρία».
Αν εξαιρέσουμε λοιπόν αυτόν και τον Κώστα Φέρρη (ο οποίος γράφει τους στίχους στο 666 υπό την επήρεια LSD), σχεδόν όλα τα υπόλοιπα ελληνικά έργα είναι δηλωτικά ψυχικής διάθεσης και όχι αποτελέσματα LSD εμπειρίας.
Η διάθεση της ψυχεδελικής νεολαίας
Κατά σύμβαση, ονομάζουμε Ψυχεδελική τη ροκ νεολαία της εποχής της Δικτατορίας. Πρόκειται για μη κομματική νεολαία, που λόγω της πολιτικής και κοινωνικής συγκυρίας, δείχνει μεγάλη συμπάθεια στα κόμματα της Αριστεράς. Στην ουσία όμως, διατηρεί άλλα οράματα και διαφορετική μυθολογία. Δεν αναβάλλει τη ζωή για μετά την «κοινωνική αλλαγή», η δική της επανάσταση συνοψίζεται στη φράση του Jim Morrison: We want the world and we want it NOW.
Φωτο: ΓΟΥΝΤΣΤΟΚ - Το φιλμ που διαμόρφωσε την ελληνική ψυχεδελική νεολαία. Προβολή με την επιτήρηση της αστυνομίας. Φωτογραφία του Κ. Μεγαλοκονόμου, από την πρώτη προβολή του Γούντστοκ στο Παλλάς (Αρχείο Μ. Νταλούκα)
Η πρώτη προβολή του φιλμ, έγινε κάτω από την άγρυπνη αστυνομική παρουσία. Σε φωτογραφία που τραβά ο Κώστας Μεγαλοκονόμου, βλέπουμε μέσα στον κινηματογράφο Παλλάς αστυνομικούς να παρακολουθούν, σαν καταχθόνιοι πράκτορες, τις αντιδράσεις των νέων. Οι νεαροί χορεύουν, τραγουδούν και χειροκροτούν τους ψυχεδελικούς ήρωες της ταινίας.
Οι ροκ νέοι της εποχής, αν και πολλοί πλησιάζουν την Αριστερά, ποτέ δεν ταυτίζονται, δημιουργούν την δική τους «πολιτική», ζώντας σε έναν ξεχωριστό κόσμο.
Αυτή η στάση, δεν είναι μια στάση αναρχική, είναι στάση νεανική. Το ροκ και σε εκείνη την εποχή, ταυτίζεται με τον έρωτα και την ομορφιά. Και ως γνωστόν, στην ομορφιά και στον έρωτα, δεν χωρά καμία ιδεολογία.
Ο κοινός νεανικός δρόμος, είναι βέβαια αντιφασιστικός, αλλά αυτό αποτελεί φυσικό νεανικό χαρακτηριστικό και όχι πολιτική ντιρεκτίβα.
Το εννοιολογικό πλαίσιο
Κανένα καλλιτεχνικό έργο, δεν μπορεί να γίνει κατανοητό, αν δεν ενταχθεί στο εννοιολογικό πλαίσιο της εποχής του. Το εννοιολογικό πλαίσιο, είναι τα συμφραζόμενα που επεξηγούν το έργο:
- Η κοινωνική και πολιτική κατάσταση της εποχής
- Τα στέκια όπου και αναπτύσσεται η ψυχεδελική διάθεση της νεολαίας
- Προσωπική ζωή (έρωτες, πάθη, εμμονές) και άλλα βιογραφικά στοιχεία των καλλιτεχνών.
Η γνώση της κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης της εποχής είναι απαραίτητη για να εξηγήσουμε φράσεις και νοήματα των βασικών έργων. Όταν γράφει για παράδειγμα ο Λευτέρης Πούλιος πως γύρω του αντηχούν «χάχανα λόγω των γυναικείων μαλλιών» του, αυτό σήμερα, χωρίς τη γνώση του πλαισίου, έχει μικρή σημασία. Εκείνη όμως την εποχή, αν είχες μακριά μαλλιά, αντιμετώπιζες τα κοινωνικά χάχανα, αλλά και τα ψαλίδια της χουντικής αστυνομίας. Μόνο όσοι συνελήφθησαν και κουρεύτηκαν (πολλές φορές και σε δημόσια θέα) μπορούν να καταλάβουν την βαριά σημασία του στίχου.
