Αυτές τις μέρες αναρωτιέμαι, πόσες άραγε να ’ναι οι φορές που, στην πολυκύμαντη ιστορία του, ο λαός μας έχει νιώσει προδομένος. Κι αυτόματα η σκέψη μου πάει στον «Προδομένο λαό» του Μίκη Θεοδωράκη σε στίχους του Βαγγέλη Γκούφα, που κυκλοφορεί το Δεκέμβρη του 1974 από τη Minos, με τα τραγούδια από το θεατρικό έργο του Γιώργου Ρούσσου «Μαντώ Μαυρογένους», που παιζόταν την περίοδο 1974-75 στο θέατρο «Αλίκη», σε σκηνοθεσία Κώστα Μιχαηλίδη, με τους Αλίκη Βουγιουκλάκη, Μάνο Κατράκη, Νικήτα Τσακίρογλου, Βύρων Πάλλη, Άννα Παϊταζή κ.α. Η σύνθεση της μουσικής έγινε το 1974 στο Παρίσι.
Τραγουδούν ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου, στην πρώτη του εμφάνιση στη δισκογραφία, μετά τα τραγούδια του Βασίλη Αρχιτεκτονίδη που ηχογράφησε το 1972, η Χάρις Αλεξίου, ο Κώστας Σμοκοβίτης, ενώ από μια θεατρική ερμηνεία καταθέτουν ο Μάνος Κατράκης και η Αλίκη Βουγιουκλάκη.
1) Βίβα λα λιμπερτά (Το τραγούδι των Καρμπονάρων) Βασίλης Παπακωνσταντίνου & Χορωδία
2) Χάι, χάι - Χάρις Αλεξίου
3) Βογγά το κάστρο τ’ Αναπλιού - Κώστας Σμοκοβίτης
4) Της βροχής νερό - Αλίκη Βουγιουκλάκη
5) Κανόνια το βαρούνε - Βασίλης Παπακωνσταντίνου & Χορωδία
6) Βάνω το χάρο πισωκάπουλα - Χάρις Αλεξίου
7) Άντε μια - Βασίλης Παπακωνσταντίνου & Χορωδία
8) Κυρά-Παναγιά - Χάρις Αλεξίου & Χορωδία
9) Ελάτε μ’ έναν πόθο - Μάνος Κατράκης & Χορωδία
10) Ακόμα τούτη η Άνοιξη - Κώστας Σμοκοβίτης & Χορωδία
11) Νανούρισμα - Χάρις Αλεξίου
12) Εδώ δεν προσκυνήσανε - Βασίλης Παπακωνσταντίνου & Χορωδία
Τραγουδούν ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου, στην πρώτη του εμφάνιση στη δισκογραφία, μετά τα τραγούδια του Βασίλη Αρχιτεκτονίδη που ηχογράφησε το 1972, η Χάρις Αλεξίου, ο Κώστας Σμοκοβίτης, ενώ από μια θεατρική ερμηνεία καταθέτουν ο Μάνος Κατράκης και η Αλίκη Βουγιουκλάκη.
1) Βίβα λα λιμπερτά (Το τραγούδι των Καρμπονάρων) Βασίλης Παπακωνσταντίνου & Χορωδία
2) Χάι, χάι - Χάρις Αλεξίου
3) Βογγά το κάστρο τ’ Αναπλιού - Κώστας Σμοκοβίτης
4) Της βροχής νερό - Αλίκη Βουγιουκλάκη
5) Κανόνια το βαρούνε - Βασίλης Παπακωνσταντίνου & Χορωδία
6) Βάνω το χάρο πισωκάπουλα - Χάρις Αλεξίου
7) Άντε μια - Βασίλης Παπακωνσταντίνου & Χορωδία
8) Κυρά-Παναγιά - Χάρις Αλεξίου & Χορωδία
9) Ελάτε μ’ έναν πόθο - Μάνος Κατράκης & Χορωδία
10) Ακόμα τούτη η Άνοιξη - Κώστας Σμοκοβίτης & Χορωδία
11) Νανούρισμα - Χάρις Αλεξίου
12) Εδώ δεν προσκυνήσανε - Βασίλης Παπακωνσταντίνου & Χορωδία
Η παραγωγή έγινε από τον Αχιλλέα Θεοφίλου και η ηχογράφηση στα στούντιο της Columbia από το Γιώργο Κωνσταντόπουλο και τον Δημήτρη Καννή. Το εξώφυλλο φιλοτέχνησε ο Σπύρος Βασιλείου. Η μουσική επιμέλεια έγινε από τον μόνιμο συνεργάτη του Θεοδωράκη Γιάννη Διδίλη. Σολίστ της λαϊκής ορχήστρας ήταν ο Λάκης Καρνέζης στο μπουζούκι.
Στο σημείωμα του δίσκου ο συνθέτης αναφέρει:
Ζούμε μαχόμενοι.
Το χρονικό των αγώνων και της αγωνίας της Ρωμιοσύνης - οι Φιλικοί, ο Γέρος του Μωριά, ο Μακρυγιάννης, οι Τουρκομάχοι και σύστοιχοι στο αρματολίκι οι λαϊκοί αγωνιστές, οι αντάρτες στα ελεύθερα ελληνικά βουνά στην Κατοχή, οι επώνυμοι και ανώνυμοι μάρτυρες ενός λαού ταμένου και αβοήθητου, τα σημερινά παιδιά μας, τα αυριανά μας πολύχρωμα οράματα ίσα με τη συντέλεια του αιώνα.
Η ίδια πίστη, η ίδια αγάπη σε μια ζωή άξια να βιωθεί, η ίδια άρνηση υποταγής. Πάντα ο ίδιος όρκος μένει - λευτεριά και προκοπή. Και πάντα ελλοχεύουσα η προδοσία - Λερναία Ύδρα. Όμως κάθε φορά νέοι αγώνες μας καλούν, δεν μας σταματούν μήτε οι ίντριγκες μήτε η βία. Μας θεριεύουν. Ζούμε μαχόμενοι, η ανελέητη και η ακριβή μας ιστορία.
Ο καημός και η λαχτάρα της Ρωμιοσύνης - το τραγούδι μας. Ειπωμένο, τότε στον ίσιο των πλατάνων, αργότερα στους Κορυσχάδες, χθες στη νύχτα της Αθήνας, το τραγούδι που βγαίνει από τις φλέβες του τόπου μας παντιέρα και νανούρισμα και μοιρολόι.
Τα τραγούδια στην παράσταση της ΜΑΝΤΩΣ ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ δεν απηχούν τη μνήμη της εποχής αλλά την αίσθηση της ιστορίας μας. Γιατί η ζωή στον τόπο μας δεν παγιδεύεται χρονικά, είναι μία και αδιαίρετη πάντα, διατηρεί κάθε φορά και μέσα στη διαφορά των συνθηκών τα αναγνωρίσιμα στοιχεία ενός μοναδικού αγωνιστικού ήθους κι ενός λυτρωτικού πάθους. Είναι ο Ακρίτας, ο Υψηλάντης στην τελευταία νύχτα της ζωής του, ο νεκρός αδελφός μας είναι που τραγουδάει μαζί μας και μας βοηθάει να χτίζουμε την ελπίδα, να προσπαθούμε πάντα να κρατήσουμε ψηλά τον ήλιο πάνω από την Ελλάδα.
Πόσο σημερινά είναι λοιπόν, τόσο αυτά που γράφει ο Μίκης, τριάντα επτά χρόνια πριν, όσο και πολλά από τα τραγούδια του δίσκου, των οποίων η θεματική φαίνεται και σε πολλούς από τους τίτλους. Ο Γκούφας μεταφέρει με τον καλύτερο τρόπο τους αγώνες ενός λαού για ελευθερία και δημοκρατία… Οι τραγουδιστές καταθέτουν μοναδικές ερμηνείες. Ο Παπακωνσταντίνου σ’ αυτό το υλικό, με το οποίο ξεκίνησε, είναι αξεπέραστος, η Χαρούλα είναι αυτή που όλοι γνωρίζουμε, ενώ ιδιαίτερες είναι και οι ερμηνείες του Κώστα Σμοκοβίτη, για τον οποίο ο Μίκης Θεοδωράκης είπε το 2008:
Θυμάμαι πάντοτε πόσο ευχάριστη έκπληξη ήταν για μένα η συνεργασία μου με τον νεαρό τότε τραγουδιστή Κώστα Σμοκοβίτη στα 1974. Η ερμηνεία του στον «Προδομένο Λαό» και ιδιαίτερα στο τραγούδι «Βογγά το κάστρο τ’ Αναπλιού» που είναι ιδιαίτερα δύσκολο, με ενθουσίασε και λυπήθηκα πολύ που για λόγους που ποτέ δεν έμαθα, τον έχασα ξαφνικά, γιατί είχα πολλά σχέδια γι’ αυτόν. Κρίμα. Φοβάμαι ότι είναι κι αυτός θύμα της παθογένειας της ελληνικής δισκογραφικής βιομηχανίας. Γι’ αυτό χαίρομαι ιδιαίτερα, που έστω και μετά τόσα χρόνια μου δίνεται η ευκαιρία να πω έναν καλό λόγο για τον Κώστα Σμοκοβίτη, όπως επίσης χαίρομαι που είναι καλά και που συνεχίζει πάντα την καριέρα του με επιτυχία. (1)
Όσο για τους ηθοποιούς, ο Μάνος Κατράκης είναι συγκλονιστικός. Ακούγοντάς τον, θαρρείς πως είναι ένας από τους αντάρτες για τους οποίους μιλά το τραγούδι που ερμηνεύει. Σχετικά με την Βουγιουκλάκη, ποτέ δεν υπήρξα λάτρης του τρόπου που τραγουδούσε στα κινηματογραφικά τραγούδια. Και θεωρώ πως στο «Της βροχής νερό», που λέει σ’ αυτό τον δίσκο, καταθέτει, ίσως, την καλύτερη ερμηνεία της στη δισκογραφία, που φυσικά δεν έχει καμία σχέση με το «Γκρίζο γατί», το «Χόρεψε τουίστ» και τα άλλα…
Για το «Τραγούδι των Καρμπονάρων» ο Θεοδωράκης δανείζεται μια παλιά ρώσικη μελωδία… Το «Βογγά το κάστρο τ’ Αναπλιού» ηχογραφείται το 2008 και από τη Γλυκερία στο δίσκο της «Τα θεμέλιά μου στα βουνά» με τα τραγούδια του Μίκη. Με λίγα λόγια, πρόκειται για έναν ακόμα εξαιρετικό δίσκο του Θεοδωράκη, που χάθηκε μέσα στην πληθώρα των εκδόσεων των έργων του, στην μεταπολίτευση. Και είναι κρίμα που τόσο αυτός, όσο και πολλοί ακόμα δίσκοι εκείνης της εποχής, έμειναν στην αφάνεια.
Τα τραγούδια του «Προδομένου λαού» δεν έχουν υποστηριχθεί καν, από τη Λαϊκή Ορχήστρα Μίκης Θεοδωράκης. Περιττό βέβαια να αναφέρω πως ούτε η Αλεξίου, ούτε ο Παπακωνσταντίνου μπήκαν στον κόπο να παίξουν έστω κι ένα κουπλέ στις συναυλίες τους.
Ο δίσκος κυκλοφόρησε και σε cd, καθώς και στη σειρά remasters του συνθέτη το 2005. Το δε βινύλιο είναι σήμερα ιδιαίτερα δυσεύρετο. Στο ένθετο της επανέκδοσης του 2005 υπάρχει ένα εξαιρετικό κείμενο της Έλενας Χατζηιωάννου για το δίσκο και την εποχή του:
1974. Μεταπολίτευση. Η σχέση του κόσμου με την εποχή του και τη σκηνή είναι ένα φαινόμενο, το οποίο δεν θέλει να προσπεράσει ούτε η λαμπερή Αλίκη Βουγιουκλάκη. Χωρίς να κατέβει από το θρόνο της σταρ και ν’ απομακρυνθεί από το οικείο, ανάλαφρο ρεπερτόριο της αστικής διασκέδασης, αποφασίζει να ανεβάσει ένα ιστορικό έργο που μιλάει για τους αγώνες και τις αγωνίες του ελληνικού λαού, τη συλλογική αντίδραση στην υποταγή, τον πόθο για την ελευθερία. Το θεατρικό έργο του Γεωργίου Ρούσσου ΜΑΝΤΩ ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ.
Αν η τσαχπίνα ξανθιά πρωταγωνίστρια μπορούσε να αντιμετωπίσει σκηνικά τους αγώνες της Ρωμιοσύνης, τότε η μουσική του Μίκη Θεοδωράκη δημιουργούσε το επιπλέον στη μαγεία ενός θεάτρου, που άνοιγε διάλογο με την ιστορία της αντίστασης.
Ο Μίκης ανέλαβε να γράψει από το Παρίσι που βρισκόταν τα τραγούδια της παράστασης, με γενικό τίτλο ΠΡΟΔΟΜΕΝΟΣ ΛΑΟΣ (ο υπότιτλος του έργου). Δώδεκα πρωτότυπες συνθέσεις, σε στίχους του Βαγγέλη Γκούφα ολοκλήρωσαν ένα μουσικό έργο που σχολίαζε τη δράση και γινόταν πηγή ανανέωσης και ενέργειας πάνω στη σκηνή και κάτω στην πλατεία. Το θέατρο και οι άνθρωποι άλλωστε, πάντα ενεργοποιούσαν ένα απόθεμα αντιπαράθεσης και διαλόγου. Αυτό το δύσκολο ανάμεσα που συνδέει το παρελθόν με την επικαιρότητα. Τη συλλογική μνήμη και την ατομική διάθεση. Ως συνήθως η φιλολογία γύρω από μια παράσταση πολλαπλασιάζει -υποτίθεται- το ενδιαφέρον, ενώ συσκοτίζει το αποτέλεσμα.
Τριάντα χρόνια μετά ο δίσκος με τα τραγούδια του ΠΡΟΔΟΜΕΝΟΥ ΛΑΟΥ επανέρχεται αυτονομημένος, απογυμνωμένος από τη θεατρικότητα της παράστασης. Εμβατήρια, νανουρίσματα, μπαλάντες, επικά και λυρικά τραγούδια ερμηνευμένα από ένα επιτελείο δημοφιλών, άξιων καλλιτεχνών μεταφέρουν την αίσθηση, την αισθητική και τις πολιτιστικές συμπεριφορές εκείνης της εποχής. Γιατί, αν το παιχνίδι του χρόνου παίζεται χωρίς κανόνες, το παιχνίδι της ανθρώπινης τέχνης αντιστέκεται με δικούς της, άγραφους νόμους στο χρόνο. Η εμβληματική βαθιά φωνή του Μάνου Κατράκη, η τρυφερή φωνούλα της Αλίκης και οι μετωπικές ανοιχτές ερμηνείες του Βασίλη Παπακωνσταντίνου, της Χάρις Αλεξίου και του Κώστα Σμοκοβίτη πολλαπλασιάζουν τις αρετές του υλικού τους. Οι μελωδίες αναπτύσσονται δυναμικά, οι φράσεις αρθρώνονται με σαφήνεια, οι ερμηνευτικές διατυπώσεις αποδίδουν, με τη συμμετοχή της Λαϊκής Ορχήστρας και του Λάκη Καρνέζη στο μπουζούκι, ένα κύκλο τραγουδιών με καλό αποτέλεσμα.
Τριάντα χρόνια μετά, το υλικό αντιστέκεται. Αποκολλημένο από την εποχή και τις συγκυρίες της, διατυπώνει εκ νέου μια συνείδηση που αρνείται να πιστέψει πως η κοινωνία μοιράζει χάδια και είναι αναπόφευκτο να ξυπνήσουμε- ακόμα κι όταν ονειρευόμαστε το όνειρο.
Αν η τριακονταετία που μεσολάβησε άφησε πίσω της τη ΜΑΝΤΩ ΜΑΥΡΟΓΕΝΟΥΣ, ο μουσικός ΠΡΟΔΟΜΕΝΟΣ ΛΑΟΣ επανέρχεται και επαναφέρει στο προσκήνιο μια αίσθηση ιστορίας. Γιατί όπως σημειώνει ο Μίκης «Τα τραγούδια της παράστασης δεν απηχούν τη μνήμη της εποχής αλλά την αίσθηση της ιστορίας μας». Στα χρόνια που πέρασαν κι ύστερα από τους Δίδυμους Πύργους, μπορεί να άλλαξαν οι παγκόσμιοι συσχετισμοί, δεν άλλαξε η μουσική, δεν άλλαξε η λογοτεχνία, δεν άλλαξε η μυθολογία της καθημερινής ζωής. Οι άνθρωποι συνεχίζουν να πηγαίνουν στο θέατρο, στον κινηματογράφο, στις ταβέρνες. Συνεχίζουν να διαβάζουν να τραγουδούν. Είναι μια πορεία για να συναντηθούμε με ό,τι μας απομακρύνει από τον εαυτό μας και τους άλλους. Άλλωστε, όταν τραγουδάμε, δεν έχουμε να χωρίσουμε τίποτα.
Έλενα Χατζηιωάννου - Φεβρουάριος 2005
Φωτογραφίες
2: Ο Μίκης μαζί με τον Παπακωνσταντίνου, τον Γιάννη Διδίλη και τον Κώστα Παπαδόπουλο, που διακρίνεται δεξιά, στην ηχογράφηση του δίσκου «Εχθρός λαός» το 1976
3: Ο Μίκης με την Αλίκη Βουγιουκλάκη και τον Αχιλλέα Θεοφίλου την εποχή της ηχογράφησης του δίσκου (από τη σελίδα του Θεοφίλου στο Facebook)
4: Ο Μίκης με την Αλίκη την εποχή της ηχογράφησης του δίσκου
5: Ο Μίκης με την Αλεξίου, το Σμοκοβίτη και τον Παπακωνσταντίνου
6: Ο Μίκης διευθύνει τη Χαρούλα σε συναυλία εκείνης της εποχής
7: Φωτογραφία ντοκουμέντο με τους Μίκη Θεοδωράκη, Μάνο Λοΐζο, Χάρις Αλεξίου, Μαρία Φαραντούρη, Γιώργο Νταλάρα & Βασίλη Παπακωνσταντίνου
(Οι 2, 4 & 6 προέρχονται από το βιβλίο «Μίκης Θεοδωράκης - Μελοποιημένη ποίηση - Α’ τόμος» Εκδόσεις «Ύψιλον» 1997)
Υ.Γ.: Πρωτοδημοσιεύθηκε στο Ogdoo.gr, στις 4 Νοεμβρίου 2011.
Στο κανάλι "Βασίλης Παπακωνσταντίνου" στο Youtube μπορείτε να ακούσετε ολόκληρο το δίσκο.
