Τραγούδια αφιερωμένα στα πάθη, τις ταλαιπωρίες και τις κακουχίες που πέρασαν οι Πόντιοι πρόγονοί μας, μέχρι να φθάσουν και να εγκατασταθούν στα διάφορα μέρη της Ελλάδας.
Το 1976 κυκλοφορεί, από την Polygram, ο δίσκος «Στο δρόμο για το Τσιμενλί», σε μουσική Γρηγόρη Σουρμαΐδη και στίχους Γιώργου Καλαμαριώτη. Τραγουδούν η Ρένα Κουμιώτη και ο συνθέτης.
1) Στο δρόμο για το Τσιμενλί (Ρ. Κουμιώτη)
2) Ο Βασίλουστα (Γρ. Σουρμαΐδης)
3) Γιουρουνούζ (Ρ. Κουμιώτη)
4) Μη ρωτάς (Γρ. Σουρμαΐδης)
5) Τοπάλ Οσμάν (Ρ. Κουμιώτη)
6) Δέκα Παβρενοί (Γρ. Σουρμαΐδης)
7) Καλαμαριά (Ρ. Κουμιώτη)
8) Μπαμ και μπουμ οι ντουφεκιές (Ρ. Κουμιώτη)
9) Τραπεζούντα (Γρ. Σουρμαΐδης)
10) Νυφέπαρμαν (Ρ. Κουμιώτη)
11) Φονικό (Ρ. Κουμιώτη)
12) Ανταλλαγή (Γρ. Σουρμαΐδης)
Δεν ήταν λίγοι οι πρόσφυγες που κατέφυγαν «στο σύρμα του Καραμπουρνού», στην «Καλή μεριά» της Θεσσαλονίκης, τη σημερινή Καλαμαριά δηλαδή… Μεταξύ των τραγουδιών και ένα πολύ ωραίο ζεϊμπέκικο αφιερωμένο σ’ αυτούς:
Στο σύρμα του Καραμπουρνού
κοπάδι πεινασμένο
κι η πίκρα δάκρυ δειλινού
με λάσπη ζυμωμένο
Μάνα σε τούτο το χώμα
κυνηγημένα πουλιά,
εδώ θα χτίσουμε φωλιά
θάρρος μάνα, με μια δοξαριά,
φύτεψε τα όνειρά μας μες στη λασπουριά
στην Καλαμαριά, Καλαμαριά
Γριά μας κάνε μια ευχή
δυο βούκες το ζυμάρι
στο χιόνι λάσπη και βροχή
το τρύπιο μας κατσάρι**
Φωτιές πετάει ο γκασμάς
και στήνει μαχαλάδες
μυρίζει πάλι ο καβουρμάς***
να ζήσετε κυράδες
H ενορχήστρωση και διεύθυνση της ορχήστρας και της χορωδίας έγινε από το συνθέτη. Η ηχοληψία από το Γιάννη Σμυρναίο στο studio Polysound και η παραγωγή από το Φίλιππο Παπαθεοδώρου. Στις αφηγήσεις ακούγεται ο καλλιτέχνης του Ποντιακού Θεάτρου Πολυχρόνης Χάιτας.
O στιχουργός Γιώργος Καλαμαριώτης δεν είναι άλλος από το δημοσιογράφο Γιώργο Μπέρτσο, ο οποίος λόγω καταγωγής, έγινε γνωστός μ’ αυτό το ψευδώνυμο. Γεννήθηκε το 1936 στην Καλαμαριά και ξεκίνησε από τα νεανικά του χρόνια ως ρεπόρτερ στις εφημερίδες «Έθνος», «Νίκη», «Ελευθερία». Από το 1966 εργάστηκε ως αρχισυντάκτης, διευθυντής σύνταξης και διευθυντής στις εφημερίδες «Θεσσαλονίκη», «Εβδομάδα», «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία», «Μεσημβρινή» και στα περιοδικά «Ψυχαγωγία», «Τηλέραμα», «Επίκαιρα». Από το 1995 ήταν διευθυντής της εφημερίδας «Αδέσμευτος τύπος» του Δημήτρη Ρίζου. O Μπέρτσος μαζί με τους Γιώργο Ρωμαίο και Γιάννη Βούλτεψη ήταν εκείνοι που συνετέλεσαν ουσιαστικά στη διαλεύκανση της υπόθεσης της δολοφονίας Λαμπράκη το 1963. Χάρη στην δική τους επιμονή και στη συστηματική τους δουλειά, αλλά και στον ηρωικό «Τίγρη», το Μανώλη Χατζηαποστόλου, ξεσκεπάστηκε η παρακρατική οργάνωση «Καρφίτσα», της οποίας όργανα ήταν οι Κοτζαμάνης και Εμμανουηλίδης και σχηματίστηκε ένας φάκελος, ο οποίος πέρα από τους φυσικούς αυτουργούς της δολοφονίας αυτής, αποδείκνυε και τη συμμετοχή ανώτατων αξιωματικών της χωροφυλακής και όχι μόνο. Έτσι οι Σαρτζετάκης, Δελαπόρτας και Μπούτης μπόρεσαν να στοιχειοθετήσουν δίκη και να μην περάσει ως «ατύχημα» η δολοφονία. Ο Γιώργος Μπέρτσος επίσης, είναι ο δημοσιογράφος «Αντωνίου» στο μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού «Ζ», το οποίο έχει ως θέμα του τη δολοφονία του Λαμπράκη. Διετέλεσε ακόμη ειδικός σύμβουλος Προεδρίας στις κυβερνήσεις της Ένωσης Κέντρου και υπήρξε στενός συνεργάτης του Γεωργίου Παπανδρέου. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας διώχθηκε και καταδικάστηκε από το Έκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών σε φυλάκιση τριών ετών. (*1 & 2)
Εκτός από το Σουρμαΐδη στίχους του Γιώργου Καλαμαριώτη μελοποίησαν και οι Γιώργος Μητσάκης, Μίμης Πλέσσας, Αργύρης Κουνάδης και τραγούδησαν γνωστοί τραγουδιστές.
Ο «Δρόμος για το Τσιμενλί» είναι το πρώτο μέρος μιας πολιτικής τριλογίας των τραγουδιών του, που συμπληρώνεται από «Το Ταξίδι», που αναφέρεται στον Εμφύλιο και «Εκείνη τη Νύχτα», που είναι αφιερωμένος στο Πολυτεχνείο.
Ο Γιώργος Καλαμαριώτης εξηγεί τους λόγους που τον οδήγησαν στη γραφή αυτού του έργου:
Κουβαλάω μέσα μου δεκαετίες ολόκληρες τις παιδικές μνήμες από τις εικόνες μιας Καλαμαριάς του Μεσοπολέμου. Τότε που όσα από τα κουρέλια του ’22 επιβίωσαν στις άγριες συνθήκες της νέας πατρίδας, άρχισαν να στήνουν τους πρώτους μαχαλάδες, γκρεμίζοντας τις παράγκες που κληρονόμησαν εκεί στα συμμαχικά παραπήγματα.
Κάτω από το πρώτο κεραμίδι της ΚΛΤ 13 ένοιωσα το πρώτο ξάφνιασμα της ζωής, που το μοιρολόι του γέρο καλαθά πίσω από την μεσοτοιχία την έκανε να βιώνει μέσα μου χρόνο με το χρόνο σαν παράνομη και συγχρόνως σαν άναρχο ξέσπασμα.
Και ξαφνικά μια περανθρώπινη δύναμη ολόγυρά μου, βγαλμένη λες μέσα από την «Ασκητική» του Καζαντζάκη να σφεντονίζει όλο εκείνο του κουρελαριό και να γκαρδιώνει ανθρώπους, ζώα και τσαμούρια**** στον αγώνα από το αγέννητο στο γεννητό.
Θυμάμαι ακόμα το παιδικό μου κλάμα ένα χειμωνιάτικο πρωινό μόλις κόπασε η βροχή έξω στο δρόμο-χαντάκι, όταν σηκώνοντας το αριστερό μου πόδι, το κατσάρι μου, έμεινε κολλημένο στα τσαμούρια μαζί με την κάλτσα…
Και μιλάω ακόμη στα ταραγμένα μου όνειρα με την καλομάνα, καθώς την βλέπω ολοζώντανη μπροστά μου να ψελλίζει τον εφιάλτη για τον Πρόδρομο και τους άλλους που χάθηκαν στα Αμελέ Ταμπουρού αλλά και εκείνους που σύρθηκαν στις κρεμάλες.
Της είχα τάξει το «Τσιμενλί» της καλομάνας. Κι έκανα τον εφιάλτη της και τις ματωμένες μνήμες μοιρολόι αλλά και τις περήφανες διηγήσεις της για το αντάρτικο του Αγιούτεπε άγριες πατημασιές, καθώς ο κεμεντζές ακονίζει τα μαχαίρια της λαχτάρας ενός απεγνωσμένου αγώνα.
Το δάκρυ της συγνώμης από τους απέναντι αργεί, για ν’ αναπαυτούν οι ψυχές Εκείνων.
Γιώργος Καλαμαριώτης (2)
Τέσσερις μόνο δισκογραφικές δουλειές έχουν καταγραφεί στο ενεργητικό του Γρηγόρη Σουρμαΐδη, ο οποίος δεν βρίσκεται πλέον στη ζωή. Τρεις στη δεκαετία του ’70 και μια το 1988. Σε μερικά τραγούδια του δίσκου «Στο δρόμο για το Τσιμενλί» είναι εμφανείς οι επιρροές του από την μουσική παράδοση του Πόντου. Δυο απ' αυτά μάλιστα, το «Φονικό» και η «Ανταλλαγή» είναι βασισμένα στα γνωστά ποντιακά τραγούδια «Τσιάμπασιν» και «Λεμόνα». Κάποια άλλα τραγούδια, όπως και η «Καλαμαριά», είναι γραμμένα σε λαϊκούς «δρόμους» και ρυθμούς.
Η απόδοσή της Ρένας Κουμιώτη, στα δύσκολα αυτά τραγούδια, είναι εξαιρετική. Tο 1976 όμως που κυκλοφορεί ο δίσκος, με την έξαρση του πολιτικού τραγουδιού και την αναβίωση του ρεμπέτικου, το «άστρο» της, που από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 λάμπει με τα τραγούδια του Μίμη Πλέσσα κυρίως, έχει ήδη αρχίσει να «τρεμοπαίζει»… Ο Γρηγόρης Σουρμαΐδης, που έχει αναλάβει το ερμηνευτικό βάρος σε πέντε τραγούδια, χωρίς να διεκδικεί δάφνες τραγουδιστή, τα αποδίδει με τόσο πάθος, δίνοντας στον ακροατή την εντύπωση ότι βρίσκεται μέσα στην καταστροφή ή την έχει ζήσει. Γράφει λοιπόν ο αείμνηστος συνθέτης στο σημείωμα του δίσκου:
“Ο εγγονός του «τσίφτου» στο δρόμο για το Τσιμενλί”
Να γιατί μπορώ να πω πως είμαι γεννημένος μουσικός. Να γιατί τόλμησα να πιάσω ένα τόσο σημαντικό θέμα, τα τελευταία τραγικά γεγονότα του Πόντου. Ο πατέρας και τ’ αδέρφια του ήταν μουσικοί. Κι ο παππούς μου, ο Παναγής Σουρμαΐδης, γνωστός σ’ όλο τον Πόντο με το παρατσούκλι «τσίφτος», ήταν επικεφαλής κομπανίας μουσικών. Πέρα εκεί στ’ άγια μας χώματα μαζί με χιλιάδες άλλους Ποντίους έπεσε κι αυτός και τα άλλα μέλη της κομπανίας του κάτω από το μαχαίρι του Τοπάλ Οσμάν, ύστερα από μήνες ολόκληρους τραγικής ομηρίας. Μέσα στο προσφυγομάνι, που άφησε πίσω του τον ρημαγμένο Πόντο, ο πατέρας μου και τ’ αδέρφια του κουβάλησαν την Ελλάδα μέσα στον μποχτσά τους και την πίκρα της ορφάνιας. Σε μια φτωχογειτονιά προσφύγων στην Αθήνα άνοιξα τα μάτια μου και στ’ αυτιά μου κρατώ ως τα τώρα μοιρολόγια του Πόντου και τραγούδια της παλληκαριάς και της αγάπης. Και ακόμα ήχους από κεμεντζέ και νταούλι που συνόδευαν τους λεβέντικους χορούς των μαχαιριών «Τικ», «Ομάλ», «Τας», «Μπροπίς»… Πολλά απ’ αυτά τα Ποντιακά τραγούδια λέγαν οι δικοί μου πως ήταν γραμμένα από τον παππού μου. Το «Τσάμπασι» (Ντεμπιέν Ότκαγια) και η «Λεμόνα» (Ανταλλαγή), είναι γνωστές στο ποντιακό στοιχείο μελωδίες. Τα χρησιμοποιώ σ’ ετούτο το έργο, όχι για να δώσω πιο καθαρό ποντιακό χρώμα, αλλά για να πλαταίνουν στο ευρύτερο κοινό αυτές οι συναρπαστικές μελωδίες. Εξάλλου, αυτός είναι και ο βασικός λόγος της συνεργασίας μου με τον φίλο Γιώργο Καλαμαριώτη, που από χρόνια τώρα δουλεύει με πάθος πάνω σε ποιητικούς κύκλους που κινούνται θεματικά στη ρίζα μας, τον Πόντο. Πρώτη του προσφορά το συναρπαστικό υλικό αυτού του κύκλου. Η Ρένα Κουμιώτη, παιδί κι αυτή της προσφυγιάς, κατόρθωσε να αποδώσει τα τραγούδια μας με το ύφος που πραγματικά τους ταίριαζε και με μια ερμηνεία ξεχωριστή. Θα ’θελα να ευχαριστήσω όλους τους μουσικούς που συνέβαλαν στη δημιουργία αυτού του έργου και ξεχωριστά το λυράρη μας Νίκο Λαζαρίδη. Κι ακόμη τον βετεράνο καλλιτέχνη του Ποντιακού Θεάτρου Πολυχρόνη Χάιτα, τον ηχολήπτη μας Γιάννη Σμυρναίο και τον παραγωγό Φίλιππο Παπαθεοδώρου, που πορεύτηκαν ακούραστα μαζί μας «Στο δρόμο για το Τσιμενλί». Ένα δρόμο που μας οδήγησε στην ομορφιά της ρίζας της λαϊκής μας Ποντιακής Παράδοσης.
Γρηγόρης Σουρμαΐδης
Ο δίσκος αυτός, δυστυχώς δεν έχει επανεκδοθεί σε cd. Η επανέκδοσή του ήταν μάλλον αδιάφορη για την εταιρεία. Η «Καλαμαριά» εντάχθηκε το 1996 στη συλλογή της Polygram «Θεσσαλονίκη μου» αλλά και σε συλλογές τραγουδιών με τη Ρένα Κουμιώτη. Τον Ιούλιο του 2006 όμως, το «Ψωμιάδειον» Πολιτιστικό Κέντρο Ποντιακού Ελληνισμού προχώρησε σε μια επανέκδοση του έργου, με νέα ηχογράφηση και διαφορετικούς τραγουδιστές, ενόψει του 6ου Παγκόσμιου Συνεδρίου Ποντιακού Ελληνισμού. Η επίσημη παρουσίαση του cd έγινε στις 14 Μαΐου 2007 στο θέατρο «Παλλάς» (3). Σ’ αυτή τη νέα έκδοση, η οποία δεν κυκλοφόρησε ποτέ στην αγορά, παρά μόνο διανέμεται από το «Ψωμιάδειον» ίδρυμα, έχει προστεθεί το παραδοσιακό «Πάρθεν η Ρωμανία», ενώ συμμετείχαν αφιλοκερδώς πολλοί και σημαντικοί τραγουδιστές:
1) Πάρθεν η Ρωμανία (Ηλίας Υφαντίδης)
2) Βασίλουστας (Κώστας Χατζής)
3) Μπαμ και μπουμ οι ντουφεκιές (Ελένη Τσαλιγοπούλου)
4) Παβρενοί (Κώστας Χατζής)
5) Τοπάλ Οσμάν (Μελίνα Ασλανίδου)
6) Μη ρωτάς (Μανώλης Μητσιάς)
7) Γιούρουνουζ (Θεοδοσία Στίγκα)
8) Νέμπιεν Ότκαγια (Φονικό) (Δημήτρης Μπάσης)
9) Νυφέπαρμαν (Ηλίας Υφαντίδης)
10) Τραπεζούντα (Χορωδία)
11) Στο δρόμο για το Τσιμενλί (Θεοδοσία Στίγκα)
12) Ανταλλαγή (Χορωδία)
Η Ρωμανία πέρασεν η Ρωμανία πάρθεν
Η Ρωμανία αν επέρασεν ανθεί και φέρει κι άλλο…
13) Καλαμαριά (Μανώλης Μητσιάς)
Η οργάνωση και διεύθυνση παραγωγής έγινε από το Φίλιππο Παπαθεοδώρου. Η ενορχήστρωση και διεύθυνση ορχήστρας από το Χάρη Ανδρεάδη και η ηχοληψία και μίξη από τον Γαβριήλ Παντζή στο studio «Σοφίτα». Έπαιξαν οι μουσικοί: Φίλιππος Τσεμπερούλης (Φλάουτο, κλαρίνο), Χρήστος Περτσινίδης (Κιθάρες), Ανδρέας Παππάς (Κρουστά), Αντώνης Κουλούρης (Ντραμς), Ηλίας Υφαντίδης (Ποντιακή λύρα), Παναγιώτης Στεργίου (Μπουζούκι), Δημήτρης Ανδρεάδης (προγραμματισμός computer, πλήκτρα). Τη χορωδία αποτέλεσαν οι Χάρης Χαλκίτης, Κατερίνα Κυριακού, Πάολα Κομίνη και Άκης Δείξιμος. Αφηγητής ο Λάζος Τερζάς.
Η έκδοση είναι ιδιαίτερα πλούσια για ανεξάρτητη παραγωγή. Αποτελείται από σκληρό, χοντρό εξώφυλλο, ενώ στο ένθετο υπάρχουν πολύ ενδιαφέροντα κείμενα σχετικά με το δίσκο, το «Ψωμιάδειον» ίδρυμα αλλά και τον Ποντιακό Ελληνισμό. Υπάρχουν επίσης οι στίχοι των τραγουδιών, καθώς και επεξηγηματικό γλωσσάρι για τις ποντιακές λέξεις.
Ίσως να υπάρχουν κάποιες ενστάσεις σχετικά με την ενορχήστρωση, που σε κάποια μέρη, έγινε περισσότερο σύγχρονη απ’ αυτό που σήκωναν τα τραγούδια. Είναι κάποια σημεία που θυμίζουν σύγχρονο ποντιακό κέντρο. Αυτό βέβαια δεν αναιρεί σε τίποτα την καλή πρόθεση των συντελεστών και το γενικότερο θετικό αποτέλεσμα. Το θέμα είναι πως με τον τρόπο που κυκλοφόρησε και διανέμεται ο δίσκος και πάλι δεν γίνεται ευρύτερα γνωστός. Ίσως θα έπρεπε οι υπεύθυνοι του ιδρύματος να εξετάσουν έναν τρόπο διανομής του έργου, ενδεχομένως με κάποιο έντυπο, έτσι ώστε να φθάσει σε περισσότερα ποντιακά και όχι μόνο, σπίτια…
* Τσιμενλί: Χωριό στους πρόποδες του Αγιούτεπε. Το χρησιμοποιούσαν σαν ορμητήριο αντάρτικες ομάδες κι αυτό έγινε αφορμή να πυρποληθεί αμέτρητες φορές από τους Τούρκους
** κατσάρι: παλιά δερμάτινα παπούτσια που τα χρησιμοποιούσαν για παντόφλες
*** καβουρμάς: είδος φαγητού από τσιγαρισμένο κρέας, λίπος κρεμμύδια
**** τσαμούρια: λάσπες. Τα χρόνια εκείνα οι δρόμοι της Καλαμαριάς ήταν γεμάτοι από λάσπες.
Πηγή:
Το 1976 κυκλοφορεί, από την Polygram, ο δίσκος «Στο δρόμο για το Τσιμενλί», σε μουσική Γρηγόρη Σουρμαΐδη και στίχους Γιώργου Καλαμαριώτη. Τραγουδούν η Ρένα Κουμιώτη και ο συνθέτης.
1) Στο δρόμο για το Τσιμενλί (Ρ. Κουμιώτη)
2) Ο Βασίλουστα (Γρ. Σουρμαΐδης)
3) Γιουρουνούζ (Ρ. Κουμιώτη)
4) Μη ρωτάς (Γρ. Σουρμαΐδης)
5) Τοπάλ Οσμάν (Ρ. Κουμιώτη)
6) Δέκα Παβρενοί (Γρ. Σουρμαΐδης)
7) Καλαμαριά (Ρ. Κουμιώτη)
8) Μπαμ και μπουμ οι ντουφεκιές (Ρ. Κουμιώτη)
9) Τραπεζούντα (Γρ. Σουρμαΐδης)
10) Νυφέπαρμαν (Ρ. Κουμιώτη)
11) Φονικό (Ρ. Κουμιώτη)
12) Ανταλλαγή (Γρ. Σουρμαΐδης)
Δεν ήταν λίγοι οι πρόσφυγες που κατέφυγαν «στο σύρμα του Καραμπουρνού», στην «Καλή μεριά» της Θεσσαλονίκης, τη σημερινή Καλαμαριά δηλαδή… Μεταξύ των τραγουδιών και ένα πολύ ωραίο ζεϊμπέκικο αφιερωμένο σ’ αυτούς:
Στο σύρμα του Καραμπουρνού
κοπάδι πεινασμένο
κι η πίκρα δάκρυ δειλινού
με λάσπη ζυμωμένο
Μάνα σε τούτο το χώμα
κυνηγημένα πουλιά,
εδώ θα χτίσουμε φωλιά
θάρρος μάνα, με μια δοξαριά,
φύτεψε τα όνειρά μας μες στη λασπουριά
στην Καλαμαριά, Καλαμαριά
Γριά μας κάνε μια ευχή
δυο βούκες το ζυμάρι
στο χιόνι λάσπη και βροχή
το τρύπιο μας κατσάρι**
Φωτιές πετάει ο γκασμάς
και στήνει μαχαλάδες
μυρίζει πάλι ο καβουρμάς***
να ζήσετε κυράδες
H ενορχήστρωση και διεύθυνση της ορχήστρας και της χορωδίας έγινε από το συνθέτη. Η ηχοληψία από το Γιάννη Σμυρναίο στο studio Polysound και η παραγωγή από το Φίλιππο Παπαθεοδώρου. Στις αφηγήσεις ακούγεται ο καλλιτέχνης του Ποντιακού Θεάτρου Πολυχρόνης Χάιτας.
O στιχουργός Γιώργος Καλαμαριώτης δεν είναι άλλος από το δημοσιογράφο Γιώργο Μπέρτσο, ο οποίος λόγω καταγωγής, έγινε γνωστός μ’ αυτό το ψευδώνυμο. Γεννήθηκε το 1936 στην Καλαμαριά και ξεκίνησε από τα νεανικά του χρόνια ως ρεπόρτερ στις εφημερίδες «Έθνος», «Νίκη», «Ελευθερία». Από το 1966 εργάστηκε ως αρχισυντάκτης, διευθυντής σύνταξης και διευθυντής στις εφημερίδες «Θεσσαλονίκη», «Εβδομάδα», «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία», «Μεσημβρινή» και στα περιοδικά «Ψυχαγωγία», «Τηλέραμα», «Επίκαιρα». Από το 1995 ήταν διευθυντής της εφημερίδας «Αδέσμευτος τύπος» του Δημήτρη Ρίζου. O Μπέρτσος μαζί με τους Γιώργο Ρωμαίο και Γιάννη Βούλτεψη ήταν εκείνοι που συνετέλεσαν ουσιαστικά στη διαλεύκανση της υπόθεσης της δολοφονίας Λαμπράκη το 1963. Χάρη στην δική τους επιμονή και στη συστηματική τους δουλειά, αλλά και στον ηρωικό «Τίγρη», το Μανώλη Χατζηαποστόλου, ξεσκεπάστηκε η παρακρατική οργάνωση «Καρφίτσα», της οποίας όργανα ήταν οι Κοτζαμάνης και Εμμανουηλίδης και σχηματίστηκε ένας φάκελος, ο οποίος πέρα από τους φυσικούς αυτουργούς της δολοφονίας αυτής, αποδείκνυε και τη συμμετοχή ανώτατων αξιωματικών της χωροφυλακής και όχι μόνο. Έτσι οι Σαρτζετάκης, Δελαπόρτας και Μπούτης μπόρεσαν να στοιχειοθετήσουν δίκη και να μην περάσει ως «ατύχημα» η δολοφονία. Ο Γιώργος Μπέρτσος επίσης, είναι ο δημοσιογράφος «Αντωνίου» στο μυθιστόρημα του Βασίλη Βασιλικού «Ζ», το οποίο έχει ως θέμα του τη δολοφονία του Λαμπράκη. Διετέλεσε ακόμη ειδικός σύμβουλος Προεδρίας στις κυβερνήσεις της Ένωσης Κέντρου και υπήρξε στενός συνεργάτης του Γεωργίου Παπανδρέου. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας διώχθηκε και καταδικάστηκε από το Έκτακτο Στρατοδικείο Αθηνών σε φυλάκιση τριών ετών. (*1 & 2)
Εκτός από το Σουρμαΐδη στίχους του Γιώργου Καλαμαριώτη μελοποίησαν και οι Γιώργος Μητσάκης, Μίμης Πλέσσας, Αργύρης Κουνάδης και τραγούδησαν γνωστοί τραγουδιστές.
Ο «Δρόμος για το Τσιμενλί» είναι το πρώτο μέρος μιας πολιτικής τριλογίας των τραγουδιών του, που συμπληρώνεται από «Το Ταξίδι», που αναφέρεται στον Εμφύλιο και «Εκείνη τη Νύχτα», που είναι αφιερωμένος στο Πολυτεχνείο.
Ο Γιώργος Καλαμαριώτης εξηγεί τους λόγους που τον οδήγησαν στη γραφή αυτού του έργου:
Κουβαλάω μέσα μου δεκαετίες ολόκληρες τις παιδικές μνήμες από τις εικόνες μιας Καλαμαριάς του Μεσοπολέμου. Τότε που όσα από τα κουρέλια του ’22 επιβίωσαν στις άγριες συνθήκες της νέας πατρίδας, άρχισαν να στήνουν τους πρώτους μαχαλάδες, γκρεμίζοντας τις παράγκες που κληρονόμησαν εκεί στα συμμαχικά παραπήγματα.
Κάτω από το πρώτο κεραμίδι της ΚΛΤ 13 ένοιωσα το πρώτο ξάφνιασμα της ζωής, που το μοιρολόι του γέρο καλαθά πίσω από την μεσοτοιχία την έκανε να βιώνει μέσα μου χρόνο με το χρόνο σαν παράνομη και συγχρόνως σαν άναρχο ξέσπασμα.
Και ξαφνικά μια περανθρώπινη δύναμη ολόγυρά μου, βγαλμένη λες μέσα από την «Ασκητική» του Καζαντζάκη να σφεντονίζει όλο εκείνο του κουρελαριό και να γκαρδιώνει ανθρώπους, ζώα και τσαμούρια**** στον αγώνα από το αγέννητο στο γεννητό.
Θυμάμαι ακόμα το παιδικό μου κλάμα ένα χειμωνιάτικο πρωινό μόλις κόπασε η βροχή έξω στο δρόμο-χαντάκι, όταν σηκώνοντας το αριστερό μου πόδι, το κατσάρι μου, έμεινε κολλημένο στα τσαμούρια μαζί με την κάλτσα…
Και μιλάω ακόμη στα ταραγμένα μου όνειρα με την καλομάνα, καθώς την βλέπω ολοζώντανη μπροστά μου να ψελλίζει τον εφιάλτη για τον Πρόδρομο και τους άλλους που χάθηκαν στα Αμελέ Ταμπουρού αλλά και εκείνους που σύρθηκαν στις κρεμάλες.
Της είχα τάξει το «Τσιμενλί» της καλομάνας. Κι έκανα τον εφιάλτη της και τις ματωμένες μνήμες μοιρολόι αλλά και τις περήφανες διηγήσεις της για το αντάρτικο του Αγιούτεπε άγριες πατημασιές, καθώς ο κεμεντζές ακονίζει τα μαχαίρια της λαχτάρας ενός απεγνωσμένου αγώνα.
Το δάκρυ της συγνώμης από τους απέναντι αργεί, για ν’ αναπαυτούν οι ψυχές Εκείνων.
Γιώργος Καλαμαριώτης (2)
Η απόδοσή της Ρένας Κουμιώτη, στα δύσκολα αυτά τραγούδια, είναι εξαιρετική. Tο 1976 όμως που κυκλοφορεί ο δίσκος, με την έξαρση του πολιτικού τραγουδιού και την αναβίωση του ρεμπέτικου, το «άστρο» της, που από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 λάμπει με τα τραγούδια του Μίμη Πλέσσα κυρίως, έχει ήδη αρχίσει να «τρεμοπαίζει»… Ο Γρηγόρης Σουρμαΐδης, που έχει αναλάβει το ερμηνευτικό βάρος σε πέντε τραγούδια, χωρίς να διεκδικεί δάφνες τραγουδιστή, τα αποδίδει με τόσο πάθος, δίνοντας στον ακροατή την εντύπωση ότι βρίσκεται μέσα στην καταστροφή ή την έχει ζήσει. Γράφει λοιπόν ο αείμνηστος συνθέτης στο σημείωμα του δίσκου:
“Ο εγγονός του «τσίφτου» στο δρόμο για το Τσιμενλί”
Να γιατί μπορώ να πω πως είμαι γεννημένος μουσικός. Να γιατί τόλμησα να πιάσω ένα τόσο σημαντικό θέμα, τα τελευταία τραγικά γεγονότα του Πόντου. Ο πατέρας και τ’ αδέρφια του ήταν μουσικοί. Κι ο παππούς μου, ο Παναγής Σουρμαΐδης, γνωστός σ’ όλο τον Πόντο με το παρατσούκλι «τσίφτος», ήταν επικεφαλής κομπανίας μουσικών. Πέρα εκεί στ’ άγια μας χώματα μαζί με χιλιάδες άλλους Ποντίους έπεσε κι αυτός και τα άλλα μέλη της κομπανίας του κάτω από το μαχαίρι του Τοπάλ Οσμάν, ύστερα από μήνες ολόκληρους τραγικής ομηρίας. Μέσα στο προσφυγομάνι, που άφησε πίσω του τον ρημαγμένο Πόντο, ο πατέρας μου και τ’ αδέρφια του κουβάλησαν την Ελλάδα μέσα στον μποχτσά τους και την πίκρα της ορφάνιας. Σε μια φτωχογειτονιά προσφύγων στην Αθήνα άνοιξα τα μάτια μου και στ’ αυτιά μου κρατώ ως τα τώρα μοιρολόγια του Πόντου και τραγούδια της παλληκαριάς και της αγάπης. Και ακόμα ήχους από κεμεντζέ και νταούλι που συνόδευαν τους λεβέντικους χορούς των μαχαιριών «Τικ», «Ομάλ», «Τας», «Μπροπίς»… Πολλά απ’ αυτά τα Ποντιακά τραγούδια λέγαν οι δικοί μου πως ήταν γραμμένα από τον παππού μου. Το «Τσάμπασι» (Ντεμπιέν Ότκαγια) και η «Λεμόνα» (Ανταλλαγή), είναι γνωστές στο ποντιακό στοιχείο μελωδίες. Τα χρησιμοποιώ σ’ ετούτο το έργο, όχι για να δώσω πιο καθαρό ποντιακό χρώμα, αλλά για να πλαταίνουν στο ευρύτερο κοινό αυτές οι συναρπαστικές μελωδίες. Εξάλλου, αυτός είναι και ο βασικός λόγος της συνεργασίας μου με τον φίλο Γιώργο Καλαμαριώτη, που από χρόνια τώρα δουλεύει με πάθος πάνω σε ποιητικούς κύκλους που κινούνται θεματικά στη ρίζα μας, τον Πόντο. Πρώτη του προσφορά το συναρπαστικό υλικό αυτού του κύκλου. Η Ρένα Κουμιώτη, παιδί κι αυτή της προσφυγιάς, κατόρθωσε να αποδώσει τα τραγούδια μας με το ύφος που πραγματικά τους ταίριαζε και με μια ερμηνεία ξεχωριστή. Θα ’θελα να ευχαριστήσω όλους τους μουσικούς που συνέβαλαν στη δημιουργία αυτού του έργου και ξεχωριστά το λυράρη μας Νίκο Λαζαρίδη. Κι ακόμη τον βετεράνο καλλιτέχνη του Ποντιακού Θεάτρου Πολυχρόνη Χάιτα, τον ηχολήπτη μας Γιάννη Σμυρναίο και τον παραγωγό Φίλιππο Παπαθεοδώρου, που πορεύτηκαν ακούραστα μαζί μας «Στο δρόμο για το Τσιμενλί». Ένα δρόμο που μας οδήγησε στην ομορφιά της ρίζας της λαϊκής μας Ποντιακής Παράδοσης.
Γρηγόρης Σουρμαΐδης
1) Πάρθεν η Ρωμανία (Ηλίας Υφαντίδης)
2) Βασίλουστας (Κώστας Χατζής)
3) Μπαμ και μπουμ οι ντουφεκιές (Ελένη Τσαλιγοπούλου)
4) Παβρενοί (Κώστας Χατζής)
5) Τοπάλ Οσμάν (Μελίνα Ασλανίδου)
6) Μη ρωτάς (Μανώλης Μητσιάς)
7) Γιούρουνουζ (Θεοδοσία Στίγκα)
8) Νέμπιεν Ότκαγια (Φονικό) (Δημήτρης Μπάσης)
9) Νυφέπαρμαν (Ηλίας Υφαντίδης)
10) Τραπεζούντα (Χορωδία)
11) Στο δρόμο για το Τσιμενλί (Θεοδοσία Στίγκα)
12) Ανταλλαγή (Χορωδία)
Η Ρωμανία πέρασεν η Ρωμανία πάρθεν
Η Ρωμανία αν επέρασεν ανθεί και φέρει κι άλλο…
13) Καλαμαριά (Μανώλης Μητσιάς)
Η οργάνωση και διεύθυνση παραγωγής έγινε από το Φίλιππο Παπαθεοδώρου. Η ενορχήστρωση και διεύθυνση ορχήστρας από το Χάρη Ανδρεάδη και η ηχοληψία και μίξη από τον Γαβριήλ Παντζή στο studio «Σοφίτα». Έπαιξαν οι μουσικοί: Φίλιππος Τσεμπερούλης (Φλάουτο, κλαρίνο), Χρήστος Περτσινίδης (Κιθάρες), Ανδρέας Παππάς (Κρουστά), Αντώνης Κουλούρης (Ντραμς), Ηλίας Υφαντίδης (Ποντιακή λύρα), Παναγιώτης Στεργίου (Μπουζούκι), Δημήτρης Ανδρεάδης (προγραμματισμός computer, πλήκτρα). Τη χορωδία αποτέλεσαν οι Χάρης Χαλκίτης, Κατερίνα Κυριακού, Πάολα Κομίνη και Άκης Δείξιμος. Αφηγητής ο Λάζος Τερζάς.
Η έκδοση είναι ιδιαίτερα πλούσια για ανεξάρτητη παραγωγή. Αποτελείται από σκληρό, χοντρό εξώφυλλο, ενώ στο ένθετο υπάρχουν πολύ ενδιαφέροντα κείμενα σχετικά με το δίσκο, το «Ψωμιάδειον» ίδρυμα αλλά και τον Ποντιακό Ελληνισμό. Υπάρχουν επίσης οι στίχοι των τραγουδιών, καθώς και επεξηγηματικό γλωσσάρι για τις ποντιακές λέξεις.
Ίσως να υπάρχουν κάποιες ενστάσεις σχετικά με την ενορχήστρωση, που σε κάποια μέρη, έγινε περισσότερο σύγχρονη απ’ αυτό που σήκωναν τα τραγούδια. Είναι κάποια σημεία που θυμίζουν σύγχρονο ποντιακό κέντρο. Αυτό βέβαια δεν αναιρεί σε τίποτα την καλή πρόθεση των συντελεστών και το γενικότερο θετικό αποτέλεσμα. Το θέμα είναι πως με τον τρόπο που κυκλοφόρησε και διανέμεται ο δίσκος και πάλι δεν γίνεται ευρύτερα γνωστός. Ίσως θα έπρεπε οι υπεύθυνοι του ιδρύματος να εξετάσουν έναν τρόπο διανομής του έργου, ενδεχομένως με κάποιο έντυπο, έτσι ώστε να φθάσει σε περισσότερα ποντιακά και όχι μόνο, σπίτια…
* Τσιμενλί: Χωριό στους πρόποδες του Αγιούτεπε. Το χρησιμοποιούσαν σαν ορμητήριο αντάρτικες ομάδες κι αυτό έγινε αφορμή να πυρποληθεί αμέτρητες φορές από τους Τούρκους
** κατσάρι: παλιά δερμάτινα παπούτσια που τα χρησιμοποιούσαν για παντόφλες
*** καβουρμάς: είδος φαγητού από τσιγαρισμένο κρέας, λίπος κρεμμύδια
**** τσαμούρια: λάσπες. Τα χρόνια εκείνα οι δρόμοι της Καλαμαριάς ήταν γεμάτοι από λάσπες.
Πηγή:
1: www.rembetiko.gr
2: Ένθετο του cd «Ο δρόμος για το Τσιμενλί» (Έκδοση 2006)
3: http://www.psomiadion.gr/Repository/PActivities/2007/PACTIV14-5-2007.pdf
Φωτογραφίες
3: Γρηγόρης Σουρμαίδης
4: Γιώργος Καλαμαριώτης
6: Στιγμιότυπο από την παρουσίαση του έργου στο «Παλλάς» στις 14-5-2007
Ημερομηνία πρώτης δημοσίευσης στο ogdoo.gr: 03/01/2012
